اضافه شدن نام حضرت علی (ع) به شهادتین

اذان یکی از مسائلی است که در میان شیعیان و اهل سنت موارد اختلاف است و شیعه و سنی هر کدام اذان خاصی دارند. برای پاسخ به این سؤال باید موضوعاتی را بررسی کرد. نخست اذان از دیدگاه شیعه را توضیح می دهیم .

اذان از دیدگاه شیعه

متن اذانی که در عصر رسول خدا(ص ) برای نماز قرائت می شد به این صورت است : " الله اکبر , الله اکبر , الله اکبر , الله اکبر , اشهد ان لا اله الا الله , اشهد ان لا اله الا الله . اشهد ان محمداًرسول الله , اشهد ان محمداً رسول الله . حی علی الصلوه , حی علی الصلوه , حی علی الفلاح , حی علی الفلاح , حی علی خیر العمل , حی علی خیر العمل , الله اکبر , الله اکبر , لا اله الا الله , لا اله الا الله ."¹

 نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد . و اگر کسی یک کلمه کم یا زیاد کند ، کار حرامی انجام داده است و هیچگونه تردیدی در این نیست . ²

شیخ صدوق می گوید: فرقه ی گمراه و ملعون ((مفوضه )) از خود ، اخباری ساختند و در اذان این جمله را اضافه کردند : ((محمد و آل محمد خیر البریه )) بعضی از آنان جمله ی ((اشهد ان علیاً امیرالمؤمنین حقاً)) را پس از ((اشهد ان محمداً رسول الله )) اضافه کردند و در بعضی روایات این گروه , پس از ((اشهد ان محمداً رسول الله )) اشهد ان علیاً ولی الله آمده است . شیخ صدوق اضافه می کند: تردیدی نیست در این که علی (ع) ولی الله امیرالمؤمنین بحق است و محمد و آل محمد ، خیر البریه هستند ولی این جمله ها در اصل اذان نیست  . ³

فقهای شیعه هیچکدام نگفته اند که این جمله جزو اذان است .

از دیدگاه شیعه , اذان مانند احکام شرعی دیگر ،به رسول خدا(ص) وحی شده است نه اینکه پیامبر خدا با مسلمانان مشورت کند و قرار بگذارند که به فلان شکل انجام شود و به خاطر اینکه وحی است , نمی توان کم و زیاد کرد .

 در حدیث امام باقر(ع) آمده است : «وقتی که رسول خدا(ص) به معراج رفت ، وقت نماز که رسید ، جبرئیل اذان و اقامه گفت و رسول خدا(ص) با فرشتگان نماز خواندند»

 حدیث سوم , حدیث هشتم , حدیث هفدهم , و حدیث دهم از باب 19, از ابواب اذان و اقامه در وسائل الشیعه , همه نشان می دهند که اذان از سوی جبرئیل به حضرت محمد(ص) تعلیم داده شده است و سخن وحی است نه یک امر قراردادی .

طبرانی نیز نقل می کند که بلال در صبح اذان می گفت و حی علی خیرالعمل را نیز بیان می کرد .⁵

 همچنین از عمر نقل شده که گفت : « ثلاث کنّ علی عهد رسول الله و أنا محرمهنّ و معاقب علیهنّ : « متعة الحج » و « متعة النساء » و « حیّ علی خیر العمل» فی الاذان ؛ سه چیز در زمان پیامبر وجود داشت و من حرام کننده‏ی آنها و کیفردهنده آنها هستم : متعه‏ی حج ، متعه‏ی نساء و حی علی خیر العمل گفتن در اذان نماز ».⁶

محمد بن ابی عمیر می گوید : از حضرت امام رضا(ع) پرسیدم : چرا ((حی علی خیرالعمل )) را حذف کردند؟ امام فرمود : علت ظاهری را می خواهی یا علت باطنی را ؟ گفتم : هر دو را . فرمود : علت ظاهری این است که گفتند : ما می خواهیم مردم با شنیدن علی خیرالعمل , از جهاد روی نگردانند و تنها به نماز مشغول نشوند ولی علت باطنی این است که ((خیرالعمل )) عبارت است از ولایت حضرت علی . آنان خواستند که هر روز بر ولایت تأکید نشود .⁷

اذان از دیدگاه اهل سنت

ابو محذوره می گوید : پیامبر اسلام این اذان را به من یاد داد : " الله اکبر , الله اکبر , اشهد ان لا اله الا الله , اشهد ان لا اله الا الله . اشهد ان محمداً رسول الله , اشهد ان محمداً رسول الله. حی علی الصلوه , حی علی الصلوه , حی علی الفلاح , حی علی الفلاح , الله اکبر , الله اکبر , لا اله الا الله ." ⁸

اهل سنت در کیفیت تشریع اذان می گویند : وقتی مسلمانان به مدینه هجرت کردند , برای اقامه ی نماز وقت تعیین می کردند و در آن وقت می آمدند و آن روزها برای نماز , اعلانی در کار نبود . روزی با یکدیگر در این مورد گفتگو کردند. برخی پیشنهاد ناقوس دادند, برخی پیشنهاد شیپور دادند و عمر بن خطاب گفت : چرا کسی را مأمور نمی کنید که با صدای بلند اعلان کند . پس از آن رسول خدا فرمود: ای بلال ! بلند شو و ندای نماز سر بده . ⁹

درباره جمله های اذان می گویند : عبدالله بن زید ،نزد پیامبر آمد و گفت : خوابی دیده ام . سپس خوابش را برای پیامبر نقل کرد و پیامبر هم فرمود : خواب درست دیده ای  ، آنچه را که به تو در عالم خواب گفته شده ، به بلال تعلیم بده و او اذان بگوید . عمر بن خطاب وقتی مراجعه عبدالله بن زید و صدای اذان بلال را فهمید نزد پیامبر آمد و گفت : ای پیامبر ! من هم مانند عبدالله بن زید خواب دیده ام و پیامبر فرمود : پس خدا را شکر و این پایدارتر است .¹⁰

بنابراین از دیدگاه اهل سنت ، اذان بر پیامبر وحی نشده بلکه پیامبر آن جمله ها را از خواب عبدالله بن زید گرفته است .

آیا شیعه جمله ی " اشهد أن علیاً امیرالمؤمنین " در اذان و اقامه واجب می داند؟

خیر .هیچکدام از فقهای شیعه نگفته اند که این جمله جزو اذان است و هیچ کدام گفتن آن را واجب نمی دانند . صاحب جواهر می گوید : ذکر جمله ی " اشهد ان علیاً امیر المؤمنین " در اذان ، اگر به قصد جزئیت نباشد ، اشکالی ندارد و به موالات اذان ضرر نمی زند .

آیه الله حکیم می گوید : اگر کسی این جمله را به قصد استحباب مطلق بگوید ، اشکالی ندارد چون در حدیثی آمده است : هر وقت کسی" لا اله الا الله و محمد رسول الله " را گفت ، باید علی امیرالمؤمنین هم بگوید . بعد می گوید : در عصر حاضر ، جمله " اشهد ان علیاً ولی الله " از شعارهای تشیُّع گردیده است و اگر کسی به این خاطر آن را بگوید اشکالی ندارد .¹¹

ممکن است کسی بپرسد: اصلاً چرا این جمله مطرح شد ؟

در جواب باید گفت : بنی امیه تمام تلاش خود را به کار بردند تا نام و آثار حضرت علی (ع ) محو شود . شیعه برای زنده نگه داشتن نام علی و ولایت آن حضرت در طول تاریخ با همه تلاش , با ذکر جمله ی ((اشهد ان علیاًولی الله )) و امثال آن , مانع موفقیت دشمن شده است . آنان سعی داشتند آثار علی (ع ) را از بین ببرند . دلایل عقلی موافق نظر شیعه است و عمل حضرت علی هم کمک ما است و هر کس علی را امام دین خود کند ، در دین و جان خود به زنجیر ناگسستنی چنگ زده است  .11  در آن زمان که امویان حاکم بودند ، در برخی از مناطق کشور اسلامی یاران مخلص حضرت علی (ع ) را می کشتند ، آن حضرت را سب و نفرین می کردند و حتی نمی گذاشتند کسی نام علی را برای بچه های خود انتخاب کند . بر هیچکس پوشیده نیست که چه بلاهایی از سوی امویان و عباسیان بر آل علی و سادات علوی رسید . شیعه در برابر این فشارها مقاومت کرد و علی را فراموش نکرد و به این ترتیب علی ، یاد علی و مکتب علی زنده ماند . 

چرا در اذان ، شهادت به ولایت علی (ع ) ذکر می شود؟

 اولاً: از دیدگاه قرآن همان گونه که رسول اکرم ولی از سوی خداوند است  ، حضرت علی (ع ) نیز ولی است : " انما ولیکم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکاه و هم راکعون ; تنها سرپرست شما خدا و رسول او و کسانی هستند که ایمان آورده اند . کسانی که نماز را به پای می دارند و در حال رکوع زکات می دهند ." ¹² که به تصریح شیعه و سنی بر امام علی (ع ) تطبیق شده است .¹³

ثانیاً : در برخی از روایات آمده است که هر کس " لااله الا الله محمد رسول الله " می گوید : علی امیرالمؤمنین نیز بگوید. ¹⁴ این روایت دلالت بر استحباب شهادت به ولایت پس از شهادت به توحید و رسالت در همه مواضع دارد چه در اذان باشد چه در غیر اذان . بله ، از آنجا که اجزاء اذان و اقامه معین است و شهادت به ولایت در آن نیست ، کسی حق ندارد شهادت به ولایت را به عنوان جزء اذان و اقامه بگوید ولی اگر بدون قصد جزئیت بگوید ، نه تنها حرام و بدعت نیست بنا بر روایت مذکور ، مستحب هم خواهد بود .

 حضرت آیت الله سید اسماعیل مرعشی در کتاب اهمیت اذان و اقامه و سومین شهادت , دو حدیث را از کتاب ((السلافه فی امر الخلافه )) که اثر محقق و دانشمند بزرگ اهل سنت شیخ عبدالله مراغی مصری است نقل می کند و از این دو حدیث برمی آید که شهادت سوم از زمان رسول خدا وجود داشته است . سلمان فارسی در عصر پیامبر در اذان و اقامه بعد از گواهی به یکتایی خدا و رسالت پیامبر(ص) به ولایت امیرمؤمنان علی (ع ) نیز شهادت می داد . یکی از اصحاب به محضر رسول خدا (ص) رسید و عرض کرد : ((ای رسول خدا ، امروز موضوعی را شنیدم که قبلاً نشنیده بودم . پیامبر فرمود : آن موضوع چیست ؟ او عرض کرد : سلمان اذان می گفت . شنیدم او بعد از گواهی به یکتایی خدا و رسالت پیامبر (شهادتین ) به ولایت علی (ع) گواهی داد (این ماجرا بعد از حجه الوداع پس از ماجرای غدیر رخ داد). پیامبر فرمو: ((سمعتم خیراً ; چیز خوبی شنیده اید)) .

 2- نیز در مورد ابوذر غفاری روایت شده ، یکی از اصحاب نزد پیامبر (ص ) آمد و عرض کرد : ای رسول خدا ! ابوذر در اذان بعد از شهادت به رسالت پیامبر(ص ) به ولایت علی شهادت می دهد و می گوید : ((اشهد ان علیاً ولی الله )) پیامبر فرمود : ((کذلک اونسیتم قولی فی غدیر خم من کنت مولاه فعلی مولاه فمن ینکث فانما ینکث علی نفسه ; همین گونه است . مگر سخن مرا در غدیر خم فراموش کرده اید که گفتم : هر کس من رهبر او هستم پس علی (ع ) رهبر او است . هر کس پیمان را بشکند قطعاً به خودش آسیب رسانده است )) . در هر حال علی (ع ) به حکم آیه ((انما ولیکم الله والرسول ...)) ، از اولیاء الهی بر مسلمین است ، شهادت دادن بر ولای علی به حکم آیه ، بدون آن که آن را جزء اذان بدانیم ،کاری است محبوب .¹⁵

پی نوشت ها :

1- فقیه / ج 1 / ص 188 ؛ وسائل الشیعه / ج 4 / ص 644

2- مستند العروه / ج 2 / ص 287

3- فقیه / ج / ص 188

4- همان

5- کنزل العمال / ج 4 / ص 266

6- الغدیر / ج 6 / ص 301 به نقل از منابع اهل سنت

7- وسائل الشیعه / ج 4 / ص 647

8- صحیح مسلم / ج  1/ ص 287

9- صحیح بخاری / ج 1-3/ص157

10- صحیح ترمذی / ج 1 /ص 359

11- تفسیر کبیر / ج 1 / ص160

12- مائده / 55

13- تفسیر طبری / ج 6 / ص 186؛ تفسیر بیضاوی  /ج 1 / ص 345

14- بحار / 81 /ص 112

15- جواهر الولایه  /ص 379 -381