موقعیت جغرافیایى و تقسیمات سیاسى استان
استان فارس در جنوب منطقه مرکزى ایران بین مدارهاى ۲۷ درجه و دو دقیقه و ۳۱ درجه و ۴۲ دقیقهٔ عرض شمالى و ۵۰ درجه و ۴۲ دقیقه و ۵۵ درجه و ۳۸ دقیقهٔ طول شرقى از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است. این استان از شمال با استان اصفهان و یزد، از مغرب با استان‌هاى کهگیلویه و بویراحمد و بوشهر، از جنوب با استان هرمزگان و از شرق با استان کرمان همسایه است.
براساس آخرین تقسیمات کشورى، استان فارس با مرکزیت شیراز شامل ۱۶ شهرستان، ۴۸ شهر، ۶۰ بخش و ۱۸۵ دهستان بوده است. مساحت این استان در حدود ۱۳۳ هزار کیلومترمربع است. شهرستان‌هاى استان فارس عبارت‌اند از : آباده، استهبان، اقلید، بوانات، جهرم، داراب، سپیدان، شیراز، فسا، فیروزآباد، کازرون، لار، لامرد، مرودشت، ممسنى و نى‌ریز.
جغرافیاى طبیعى و اقلیم استان
کوه‌هاى زاگرس با جهت شمال غربى – جنوب شرقى استان فارس را به صورت منطقهٔ ویژهٔ کوهستانى درآورده است. قسمت عمدهٔ این ناهموارى‌ها بر اثر یک سلسله حرکات شدید کوهزایى ایجاد شده و تحت تأثیر عوامل فرسایشى نظیر بادهاى تند و آب‌هاى روان به صورت کنونى درآمده است. استان فارس را مىتوان به دو ناحیهٔ مشخص طبیعى تقسیم کرد:
- ناحیهٔ شمالى و شمال غربى که از ارتفاعات به هم پیوسته‌اى تشکیل شده و گردنه‌هاى صعب العبور و دره‌هاى عمیق دارد.
- ناحیهٔ جنوب و جنوب شرقى که در فاصلهٔ میان رشته‌کوه‌هاى فرعى قرار گرفته و شامل دشت‌هاى حاصل‌‌خیز شیراز، کازرون، نى‌ریز، مرودشت و مرکزى است که مزارع آنها از طریق رودهاى متعددى آبیارى مى‌شوند.
ارتفاعات استان فارس به چهار گروه مهم تقسیم مى‌شوند:
۱. ارتفاعات شمال و شمال غربى که از کوه‌هاى سمیرم شروع مى‌شود، تا غرب آباده ادامه مى‌یابد و به کوه عظمت که گردنهٔ معروف کولى‌کُش در آن واقع شده است، ختم مى‌شود. ارتفاعت برم فیروز نیز در این ناحیه واقع شده و از سپیدان آغاز و به ارسنجان منتهى مى‌گردد.
۲. ارتفاعات مرکزى که کوه‌هاى اطراف شیراز (سبزپوشان و بمو) و نیز کوه‌هاى مهارلو، خرمن کوه فسا و تودج را در بر مى‌گیرد.
۳. ارتفاعات غربى که در امتداد ارتفاعات کهگیلویه تا کوه‌هاى ممسنى در دشت ارژن (کوهمره سرخی) ادامه مى‌یابد و به کوه‌هاى سفیدار در فیروزآباد متصل مى‌شود.
۴. ارتفاعات جنوبى نیز شامل کوه‌هاى داراب و ارتفاعات بالنگستان یا هنگستان و کوه‌هاى لارستان است.
در استان فارس، تحت تأثیر ویژگى‌هاى توپوگرافیک، سه ناحیه آب و هوایى مشخص پدیدار شده است:
۱. ناحیهٔ کوهستانى شمال، شمال غرب و غرب : داراى زمستان‌هاى سرد معتدل و پوشش گیانى قابل توجه است. میزان بارندگى این ناحیه در حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلى‌متر در سال گزارش شده است.
۲. ناحیهٔ مرکزى : این ناحیه در زمستان‌ها آب و هواى نسبتاً معتدل توأم با بارندگى و در تابستانها، هوایى گرم و خشک دارد. آب و هواى این ناحیه به علت کاهش نسبى ارتفاعات نسبت به شمال و شمال غرب کم و کیف متفاوتى دارد. میزان باران این ناحیه بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلى‌متر در سال است. شهرهاى شیراز، کازرون، فسا و فیروزآباد در این ناحیه قرار گرفته‌اند.
۳. ناحیهٔ جنوب و جنوب شرقى : به علت کاهش ارتفاع و عرض جغرافیایى و نحوهٔ استقرار کوه‌ها، میزان بارندگى این ناحیه در فصل زمستان نسبت به دو فصل بهار و پائیز کمتر است. هواى این ناحیه در زمستان‌ها معتدل و در تابستانها بسیار گرم است. میزان بارندگى سالانهٔ آن نیز ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلى‌متر است. شهرهاى لار، اِوَز و خُنج جزو این ناحیهٔ خشک به شمار مى‌روند.
براساس گزارش سال ۱۳۷۱ ایستگاه سینوپتیک شیراز، متوسط حرارت این شهر ۱۶/۸۵ درجه و حداکثر و حداقل مطلق دماى آن به ترتیب ۲۹/۲ و ۴/۷۴ درجهٔ سانتى‌گراد است. براساس همین گزارش، متوسط میزان بارندگى ماهانهٔ منطقه ۴۸/۴۵ میلى‌متر است که حداکثر آن با ۱۸۴/۲ میلى‌متر در آذرماه و حداقل آن با صفر میلى‌متر در ماه‌هاى تیر، مهر و آبان است. متوسط رطوبت نسبى این ناحیه حداکثر ۸۴/۵ و حداقل ۱۲/۵ درصد است. تعداد روزهاى یخبندان در طول سال نیز ۳۴ روز گزارش شده است.
استان فارس تحت تأثیر بادهاى شمالى، غربى، جنوبى و محلى نیز قرار دارد. به طورى که جریان تودههاى هوایى آن به چهار گروه تقسیم مى‌شود:
- بادهاى شمالى که از سیبرى به ایران مى‌وزند و بسیار سرد و خشک هستند و باعث برودت هوا در زمستان، به ویژه در مناطق کوهستانى مى‌شود.
- بادهاى غربى که از اقیانوس اطلس و دریاى مدیترانه به سوى ارتفاعات زاگرس مى‌وزند و جزو بادهاى باران‌آورى هستند که سبب ریزش برف و باران مى‌شوند. این بارندگى از اواسط پائیز آغاز مى شود و تا اواسط بهار ادامه پیدا مى‌کند.
- تودههاى هواى جنوبى که از عربستان به سوى استان فارس مى‌وزند. این توده‌ها گرم و خشک‌اند و سبب افزایش دما در تابستان مى‌شوند.
- بادهاى محلى که از سمت کوهستان به دشت مى‌وزند و عکس این مسیر را مى‌پیمایند. نام یکى از آنها باد قهره است که در ممسنى در امتداد رودخانهٔ فهلیان مى‌وزد.
جغرافیاى تاریخى استان
منطقهٔ فارس، یکى از قدیمى‌ترین مراکز تمدن ایران است. فارس در کتیبه‌هاى هخامنشى به صورت پارسه و در نوشته‌هاى یونانى به شکل پرسیس آمده و معرب آن فارس است. یونانیان نام ایالت پرسیس را به اشتباه بر تمام ایران اطلاق مى‌کردند. تا این اواخر هم اروپائیان این اشتباه را تکرار مى‌کردند.
پارسى‌ها مردمانى آریایى‌نژاد بودند که تاریخ ورودشان به این سرزمین دقیقاً روشن نیست. از کتیبه‌هاى به جاماندهٔ پادشاهان آشورى چنین برمى‌آید که پارسى‌ها، مانند مادها، مدت‌ها تحت تسلط آشورى‌ها بوده و در اطراف دریاچهٔ ارومیه یا در کرمانشاه کنونى سکونت داشته‌اند. این قوم به احتمال زیاد، در حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد رهسپار نواحى جنوبى ایران شده و در سرزمین فارس امروزى سکونت گزیده است. بر پایهٔ اسناد و مدارکى که از حفریات شوش به دست آمده و نیز براساس آثارى که از بابلى‌ها بر جاى مانده است، کوروش در عیلام و انزان سلطنت داشته و پس از وى، پسرش چیش‌پیش (۷۴۰-۶۷۵ ق.م) پادشاه پاس و انزان بوده است. پس از درگذشت چیش‌پیش، سلسله هخامنشى به دو شعبه تقسیم شد: یک شعبهٔ آن در پارس و شعبهٔ دیگر در عیلام و انزان سلطنت کردند.
در سال ۵۵۳ ق.م کوروش اول به فرمانروایى سلسلهٔ ماد پایان داد و از اتحاد ماد و پارس دولت بزرگ هخامنشى را به وجود آورد : (۵۵۹-۵۲۹ ق.م) هخامنشیان تا مرگ داریوش سوم (۳۳۱ ق.م) در حدود ۲۱۹ سال بر ایران حکومت کردند و سرانجام به دست اسکندر مقدونى منقرض شدند. پس از مرگ ناگهانى اسکندر در سال ۳۲۲ ق.م حکومت ایران دچار آشفتگى شد و سلطنت هخامنشیان، در سال ۳۱۲ ق.م، به دست سلوکوس افتاد. با این همه، پارس تا زمان آنتینو خوش چهارم جزو قلمرو سلوکى بود. هنگامى که وى در سال ۱۶۴ ق.م درگذشت، پارس استقلال یافت. شاهان پارس در دورانى که سلاطین اشکانى صاحب قدرت بودند از آنها اطاعت مى‌کردند. با این وجود پارس هرگز ضمیمهٔ متصرفات اشکانیان نشد. از پادشاهان پارس، سکه‌هایى به دست آمده است که تقریباً اسامى همهٔ پادشاهان محلى را مىتوان از روى آن سکه‌ها روشن کرد.
ظاهراً پس از اینکه در سال ۲۸ هـ.ق استخر و فیروزآباد به تصرف اعراب درآمد، تمامى فارس ضمیمهٔ متصرفات اعراب شد و به تدریج مردم فارس نیز مسلمان شدند. اعراب فاتح تقسیم ایالت فارس را به پنج ولایت که هر یک را یک کوره مى‌گفتند، از ساسانیان به ارث بردند و این تقسیم‌بندى، تا حملهٔ مغولان باقى ماند.
پنج کورهٔ فارس عبارت بودند از:
- کورهٔ اردشیر خوره که مرکز آن شیراز بود.
- کورهٔ شاپور خوره که مرکز آن شهر شاپور بود.
- کورهٔ قباد خوره یا ارجان که مرکز آن ارجان بود.
- کورهٔ استخر که مرکز آن پرس‌پولیس بود.
- کورهٔ دارابجرد (داراب‌گرد) که مرکز آن شهرى به همین نام بود.
از قرن دهم و یازدهم که ایران در سایهٔ حکومت سلسلهٔ صفوى آرامش و انتظام نسبى یافت و روابط‌اش با کشورهاى غربى که از قرن نهم هجرى شروع شده بود، ادامه یافت، بسیارى از سیاحان خارجى از شیراز و فارس دیدن کردند که گزارش‌هاى آنها بعضاً بسیار خواندنى و جالب‌توجه است.
اشاره‌اى کوتاه به تاریخ شهرستان‌هاى استان فارس، سیماى تاریخى این استان را بیش از پیش ترسیم خواهد کرد.
وضعیت اجتماعى و اقتصادى استان
براساس سرشمارى عمومى نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵ استان فارس ۰۳۶۸۱۷۳ نفر جمعیت داشته است که از این تعداد ۵۶/۷ درصد برابر ۱۱۹۱۶۳۲ در نقاط شهرى و ۴۱/۹ درصد برابر ۹۱۳۵۹۸۱ نفر در نقاط روستایى ساکن بوده‌اند. در حدود ۱/۴ درصد از جمعیت استان که جمعیتى معادل ۰۰۴۵۵ نفر را در بر مى‌گیرد، غیرساکن (عشایر کوچرو و رمه‌گردان) گزارش شده است.
به استناد همین آمارگیرى، از کل جمعیت استان در حدود یک میلیون و ششصد و چهل هزار نفر مرد و یک میلیون و هشتصد و هفتاد و شش نفر دیگر زن بوده‌اند که نسبت جنسى آن معادل ۱۰۳/۴ نفر است. تعداد خانوارهاى استان در سال ۱۳۷۵ برابر ۲۲۹۷۵۵ خانوار بوده است که تعداد ۲۷۲۴۴۸ خانوار آن به مناطق شهرى و ۱۴۹۲۹۷ خانوار آن به مناطق روستایى تعلق داشته و ۹۸۰۸ خانوار دیگر نیز جمعیت غیرساکن بوده‌اند. به استناد همین اطلاعات، متوسط بعد خانوار در کل استان ۵ نفر، در مناطق شهرى ۴/۸، در مناطق روستایى ۵/۴ و در بین جمعیت غیرساکن ۵/۶ نفر بوده است.
تراکم نسبى جمعیت استان ۳۸/۷ نفر در هر کیلومتر است که با توجه به ۳۳/۹ نفر شاخص ملى، ۵/۲ نفر بیشتر نشان مى‌دهد.
توزیع جمعیت شهرى استان در ۴۸ شهر، نشانگر گسترش قابل توجه شهرنشینى در محدودهٔ استان است، ولى هنوز هم در مناطقى از استان، جمعیت عشایرى همچنان با کوچ‌نشینى زندگى مىکنند. مهمترین ایلات عشایرى استان که بخشى از جمعیت آن هنوز هم اسکان نیافته‌اند، ایل قشقایى، و نیز ایلات خمسه، ممسنى و کهگیلویه هستند که اجمالى از وضعیت اجتماعى آنان در زیر مورد اشاره قرار مى‌گیرد:
ایل قشقایى : دربارهٔ منشأ این ایل، نظرات متفاوت وجود دارد. قشقایى‌ها مهمترین ایل کوچنده منطقهٔ فارس محسوب مى‌شوند و مشتمل بر دوازده طایفه‌اند. بعضى از صاحب‌نظران، قشقایى‌ها را از مغول‌هایى مى‌دانند که در زمان سلطنت چنگیزخان از ترکستان مهاجرت کرده و در زمان نادرشاه در فارس سکنى گزیده‌اند. بدون هیچ ادعایى و به احتمال قوى، قشقایى‌ها دنباله قبیله‌اى قدیمى در ترکیهٔ آسیایى (شرق ترکیه) به نام قبیلهٔ خلج هستند که در عراق عجم در جنوب ساوه سکونت داشتند. بخشى از این ایل بزرگ به قسمت‌هاى مختلف تقسیم و در منطقهٔ فارس پخش شدند. به همین دلیل، نام «قشقایی» که در زبان ترکى به معنى «فرارى یا فرار کرده» است، به آنها اطلاق مى‌شود. دلیل این مدعا، تیره‌اى از ایل قشقایى است که در شمال منطقهٔ فارس مستقر شده و در بلوک قونقرى، آبادى‌نشین شده است. این تیره به نام قدیمى «خلج» معروف است و گویش ترکى خود را نیز حفظ کرده است.
ایلات خمسه سه ایل بزرگ ترک‌زبان به نام‌هاى اینالو، بهارلو و نفر هستند، یک ایل عرب زبان شامل دو طایفه عرب جیاره و عرب شیبانى و یک ایل فارسى زبان موسوم به باصرى را در بر مى‌گیرند. از ترکیب این پنج ایل، ایلات خمسه شکل گرفته است. نحوهٔ زندگى آنها ساده است و ییلاق و قشلاق آنها از جنوب آباده و مرودشت تا فسا را در بر مى‌گیرد. از میان این ایلات، ایل بهارلو یکجانشین شده‌اند و در کناره‌هاى رود داراب زندگى مىکنند.
ایلات ممسنى از چهار طایفهٔ تکش، جاویدى، دشمن‌زیارى و رستم تشکیل شده‌اند. قلمرو این ایلات از کهگیلویه در شمال تا کازرون در جنوب گسترده است. نحوهٔ زندگى آنان ساده و تابع معیشت عشایرى است.
ایلات کهگیلویه از طوایف کهگیلویه‌اند و به سه ایل آقاجرى، بادى و جاکى تقسیم مى‌شوند. قلمرو این ایلات از کهگیلویه در شمال غربى فارس تا مناطق گرمسیر گسترده است. یکى از تیره‌هاى بزرگ جاکى، ایل بویراحمدى است که به زبان لرى تکلم مىکنند و قلمرو آنها نواحى شمال شهرستان ممسنى است که با ایلات ممسنى نیز در ارتباط هستند.
استان فارس سهمى عمده در بخش‌هاى اقتصادى کشور به ویژه کشاورزى و صنعت دارد. طبق گزارش آمارنامهٔ کشاورزى، این استان با ۰۵۹۰۲۵۱ هکتار سطح زیر کشت پس از استان‌هاى آذربایجان شرقى و خراسان، رتبهٔ سوم را در کل کشور دارد. براساس همین آمارنامه، این استان با ۱۲/۵۹ درصد تولید گندم رتبهٔ دوم را در کشور دارد.
در بخش صنعت، استان فارس پس از استان‌هاى تهران، مازندران، اصفهان، مرکزى و خراسان داراى مقام ششم در کشور است.
ترکیب صنعتى استان عمدتاً از صنایع الکترونیکى، شیمیایى، ریسندگى، بافندگى و صنایع غذایى تشکیل شده است. بیشترین سهم صنایع الکترونیکى به کارخانه‌هاى مخابراتى ایران (کُما) تعلق دارد که از سال ۱۳۴۸ در این استان شروع به تولید کرده است.
کارخانه لاستیک‌سازى دنا (بریجستون) یکى از چهار تولیدکنندهٔ بزرگ لاستیک‌سازى ایران، در این استان قرار گرفته است. در زمینهٔ صنایع ریسندگى، بافندگى و چرم‌سازى، این استان با ۵۰ کارگاه بزرگ و کوچک، سهمى عمده در تولید محصولات نساجى و فرشبافى دارد. همراه با تولید محصولات کشاورزى، صنایع غذایى نیز که یکى از نیازهاى مبرم کشور است، رشدى چشمگیر یافته است. براساس اطلاعات موجود، بیش از ۲۰۰ واحد صنایع غذایى در این استان فعالیت دارند که تولید مواد غذایى نظیر روغن، قند، شکر، گوشت و … را برعهده دارند.
پالایشگاه شیراز از سال ۱۳۵۲ آغاز به کار کرده و فرآورده‌هایى مانند گاز مایع، بنزین معمولى، بنزین سوپر و … را تولید مى‌کند. در سال‌هاى اخیر صنعت پتروشیمى استان نیز توسعهٔ قابل توجهى یافته است.
بررسى وضعیت کشاورزى و صنعتى استان گویاى آن است که این منطقه پتانسیل بالایى از نظر تولید محصولات کشاورزى و صنعتى دارد که با اندکى توجه مى‌تواند به رونق اقتصادى بیش از پیش استان منجر شود.
