دیدگاه مفسران
بسیاری از مفسران، متصل بودن آسمان و زمین به هم و جدا شدن آن‌ها از یکدیگر را که در این آیه مطرح شده است، بر فرضیه انفجار بزرگ تطبیق کرده و آن را معجزه علمی قرآن معرفی کرده‌اند. از جمله این افراد می‌توان طنطاوی (طنطاوی، الجواهر فی تفسیر القرآن، ج10، ص199) و گودرز نجفی (نجفی، مطالب شگفت‌انگیز قرآن، ص17)، جواد افتخاریان (افتخاریان، قرآن و علوم روز، ص235) و محمد سامی (سامی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ص34) را نام برد.
احمد محمد سلیمان نیز اشاره قرآن به این نکته علمی را نشانه علم غیب پیامبر و از اسرار علمی قرآن می‌داند (سلیمان، القرآن والعلم، ص53). سلیم الجابی آیه را گویای نظریه جدید اروپاییان (النظریه القرآنیه الکونیه حول خلق العالم، ص106) و عبدالرزاق نوفل اخبار علمی قرآن می‌شمرد (نوفل، القرآن والعلم الحدیث، ص162).
بررسی
برخلاف ادعای برخی نویسندگان، (نجفی، همان، ص 17) فرضیه انفجار بزرگ به رغم شواهد بسیار، هنوز به اثبات قطعی نرسیده است و نمی‌توان آن را به عنوان فرضیه‌ای اثبات شده در نجوم دانست.علاوه براین درباره رتق وفتق، احتمالاهای دیگری هم ارائه شده است (برای آگاهی از دیدگاه‌ها ر.ک. به: مسترحمی، قرآن و کیهان‌شناسی، ص92) که شواهد و روایاتی (کلینی، اصول‌کافی، ج8، ص95؛ قمی، تفسیر قمی، ج2، ص 70) هم آن را تأیید می‌کند. از طرفی به گفته برخی صاحب‌نظران [1] آفرینش آسمان و زمین از جسمی بسیط در تورات اصلی نیز بود، بنابراین معیارهای سوم، چهارم و پنجم در این جا وجود ندارد و ادعای اعجاز نمی‌تواند صحیح باشد.
3) دخان
برخی از مفسران تعبیر «دخان» در قرآن را اشاره به مرحله‌ای از آفرینش جهان می‌دانند که در برخی از فرضیه‌های علمی به آن اشاره شده است. ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّماءِ وَهِی دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَینَا طَائِعِینَ (فصلت/11)؛ «سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی‌که آن دود بود؛ و به آن [آسمان] و به زمین گفت: «خواه یا نا خواه بیایید» گفتند: «اطاعت کنان آمدیم».
نکته علمی
جهان، طبق نظریه انفجار بزرگ، در مرحله‌ای به صورت توده‌ای از گاز بود که جزء اصلی آن هیدروژن و بقیه هلیوم بود. این گاز از مواد اولیه تشکیل دهنده جهان به شمار می‌رود.
دیدگاه مفسران
برخی از مفسران با تفسیر «دخان» به گاز، آیه را بر مرحله‌ای از آفرینش جهان که تئوری انفجار بزرگ از آن به عنوان «گاز» یاد می‌کند، تطبیق کرده و آن را معجزه علمی قرآن شمرده‌اند. از جمله این افراد می‌توان جواد افتخاریان (افتخاریان، قرآن و علوم روز، ص 235) و محمد کامل عبد الصمد (محمد کامل، الاعجاز العلمی فی الاسلام، ص 47) اشاره کرد. عبد الرزاق نوفل نیز آن را خبر علمی قرآن می‌داند (نوفل، همان، ص 162).
بررسی و نقد
از ظاهر آیه استفاده می‌شود که آسمان‌ها و زمین مرحله دخان را پشت سرگذارده‌اند و این با نظریه «انفجار بزرگ» تا حدود زیادی هماهنگی دارد؛ ولی چون نظریه‌ها درباره پیدایش جهان، متعدد است و هنوز هیچ کدام به طور قطعی به اثبات نرسیده است، نمی‌توان هیچ یک را به قرآن نسبت داد؛ البته اگر فرضیه انفجار بزرگ [مهبانگ] در آینده به صورت قطعی اثبات شود، می‌توان از آن برای اعجاز علمی قرآن استفاده کرد، ولی آن چه اکنون می‌توان گفت این است که، فرضیه انفجار بزرگ هماهنگی شگفت‌انگیزی با ظاهر آیات دارد.
منابع
1. قرآن‌کریم، ترجمه گروهی زیر نظر محمدعلی‌رضایی‌اصفهانی،نشردارالذکر،قم،1384ش،چ دوم.
2. آلوسی، ابوالفضل شهاب الدین سید محمود، روح‌المعانی فی تفسیرالقرآن، داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، 1405ق، چ چهارم.
3. اِ. اِی. رُی و دی. کلارک، ستاره‌شناسی اصول و عمل، ترجمه سید احمد سیدی، مشهد، نشر آستان قدس رضوی7، 1366ش.
4. ابن کثیر, اسماعیل ابن عمر، تفسیر القرآن العظیم، نشر داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، 1415ق.
5. ابن منظور، محمد ابن مکرم، لسان العرب، نشر دار احیاء التراث العربی، بی‌جا، 1412ق.
6. ابو العینین، حسن، من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر العبیکان، 1416ق، چ اول.
7. احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، نشر دارالکتب اسلامیه، بیروت، 1420ق، چ سوم.
8. احمد المرسی حسین جوهر، الاعجاز العلمی للقرآن الکریم، نشر جزیرة الورد، بی‌جا، 1421ق، چاپ اول.
9. احمد محمد سلیمان، القرآن و العلم، نشر دارالعوده، بی‌جا، 1981م، چ پنجم.
10. ارسطو، در آسمان، ترجمه اسماعیل سعادت، نشر هرمس، بی‌جا، 1379ش، چ اول.
11. اریک اوبلاکر، فیزیک نوین، ترجمه بهروز بیضایی، نشر قدیانی، بی‌جا، 1370ش.
12. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، دار احیاء التراث العربی، بی‌جا، 1421ق.
13. استفن ویلیام هاوکینگ، تاریخچه زمان، ترجمه حبیب الله دادفرما، نشرکیهان، تهران، 1375ش.
14. ایزاک، آسیموف، کوازارها، تپ اخترهاوسیاهچالها، ترجمه غفاری محمد رضا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1375ش، چ چهارم.
15. بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، نشر موسسه اعلمی، بیروت، 1419ق.
16. برانلی، فرانکلین منسفیلد، زمین سیاره شماره سه، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1987م.
17. بوکای موریس، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، نشر فرهنگ اسلامی، بی‌جا، 1365ش، چ سوم.
18. پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، نشر کتاب‌فروشی اسلامیه، چ سوم، 1350ش.
19. جعفری، عباس، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، نشر گیتاشناسی، 1379ش، چ چهارم.
20. جوهری، اسماعیل ابن حماد، صحاح اللغة، دار العلم، بیروت، 1404ق، چ سوم.
21. حسین بن علی، ابن سینا، الشفاء، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1405ق.
22. الحویزی، عبدالعلی ابن جمعه العروسی، تقسیر نور الثقلین، نشر علمیه، قم، 1383 ق.
23. الخطیب، عبدالغنی، قرآن و علم روز، ترجمه اسدالله مبشری، نشر مطبوعاتی عطایی، 1362ش.
24. خلیل ابن احمد، ترتیب العین، نشر اسوه، بی‌جا، 1414ق، چ اول.
25. خوئی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، نشرمؤسسه احیاء آثار الامام خوئی، بی‌جا، بی‌تا.
26. خوری شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیه والشوارد، اسوه، بی‌جا، 1374ش،چ اول.
27. دیکسون، رابرت. تی، نجوم دینامیکی، ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی، مرکزنشر دانشگاهی، تهران، 1385ش، چ دوم.
28. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، نشر ذوی القربی، بی‌جا، 1426ق، چ پنجم.
29. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، نشر پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1385ش، چ اول.
30. رضوی، محمد امین، آغاز و انجام جهان بر اساس تئوری جدید، بی‌نا، بی‌جا، 1348ش.
31. زغلول راغب محمدنجار، السماء فی القرآن الکریم، نشر دار المعرفة، بیروت، 1425ق، چ اول.
32. زمانی قمشه‌ای، علی، هیئت و نجوم اسلامی، نشر سماء، بی‌جا، 1381ش، چ اول.
33. سبحانی، قریب، یعقوب‌پور، زمین در فضا، نشر آفتاب، بی‌جا، 1363ش، چ اول.
34. سید ارناووط، محمد، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبة مدبولی، قاهره، 1989م.
35. شریعتی مزینانی، محمد تقی، تفسیرنوین، نشر دفتر نشر فرهنگ معارف‌اسلامی، بی‌جا، 1374ش.
36. الشریف، عدنان، من علم الفلک القرآنی، نشر دار العلم للملایین، بیروت، 1990م.
37. همو، من علوم الارض القرآنیة، نشر دار العلم للملایین، بیروت، 1993م.
38. شهرستانی، سید هبة‌الدین، اسلام و هیئت، ترجمه سید هادی خسروشاهی، نشر دارالعلم، بی‌جا، 1389ق.
39. صادقی، محمد، زمین، آسمان و ستارگان از نظر قرآن، نشر کتاب‌فروشی مصطفوی، بی‌جا، 1356ش، چ دوم.
40. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، نشر اسلامیه، بی‌جا، بی‌تا، چ دوم.
41. طبرسی، ابی الفضل ابن حسن، تفسیر مجمع‌البیان، نشر موسسه اعلمی، بی‌جا، 1415ق، چ اول.
42. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، نشر موسسة الوفاء، بی‌جا، 1403ق، چ دوم.
43. طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن، نشر دارالفکر، بی‌جا، بی‌تا.
44. الطوسی، ابی جعفر محمد الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، نشر علمیة نجف، 1376ق.
45. طیب، عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، نشر اسلام، بی‌جا، 1366ش.
46. عدالتی، تقی و فرخی، حسن، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، قم، 1385ش، چ سوم.
47. عرفان، حسن، اعجاز در قرآن کریم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، بی‌جا، 1379ش، چ اول.
48. عسکری، ابی هلال، معجم فروق اللغویة، موسسه نشر اسلامی، بی‌جا، 1421ق.
49. فخررازی، محمد بن عمر، شرح أسماء الله الحسنی (لوامع‌البینات)، نشر دارالکتب العربی، بی‌جا، 1410ق، چ سوم.
50. فیروز آبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، 1412ق، چ اول.
51. فیومی، مصباح المنیر، دار الهجرة، بی‌جا، 1405ق.
52. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنزالدقائق، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1366ش.
53. قمی، ابوالحسن علی ابن ابراهیم، تفسیر قمی، نشر دارالکتاب للطباعة و النشر، بی‌جا، 1387ق.
54. کتاب مقدس، ترجمه فاضل خان همدانی، نشر اساطیر، 1383ش، چ دوم.
55. کرومبی، آ.سی، از اوگوستین تا گالیله، ترجمه احمدآرام، انتشارات سمت، تهران، 1371ش، چ اول.
56. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل البیت، بی‌جا، 1361ش.
57. ماردینی، عبد الرحیم، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر دار المحبة، دمشق، 1425ق.
58. مایر دگانی، نجوم به زبان ساده، ترجمه محمدرضا خواجه‌پور، نشر گیتاشناسی، بی‌جا، 1382ش، چ دهم.
59. مایکل ا. سیدر، اساس ستاره‌شناسی (جلد1)، ترجمه محمد تقی عدالتی، نشر دانشگاه امام رضا7، تهران، 1384ش، چ دوم.
60. متولی اشعراوی، محمد، معجزة القرآن، نشر مکتبة التراث الاسلامی، بی تا.
61. محمد، راتب النابلسی، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن و السنة (آیات الله فی الافاق)، نشر دار المکتبی، بی‌جا، 1425ق، چ اول.
62. محمد سامی، محمد علی، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر دارالمحبة، دمشق، بی‌تا.
63. محمد کامل، عبدالصمد، الاعجاز العلمی فی‌الاسلام، نشر دارالمصریة، مصر،1417ق، چ چهارم.
64. محمود، ابن‌عبد‌الرؤوف القاسم، فی مسیرة الاعجاز العلمی‌فی‌القرآن، نشردارالاعلام، اردن، بی‌تا.
65. مخلص، عبدالرؤوف،جلوه‌هایی‌جدید ازاعجازعلمی‌قرآن‌کریم،نشرشیخ‌الاسلام، بی‌جا،1376ش.
66. مدرسی، محمد تقی، تفسیر هدایت، نشر آستان قدس رضوی7، مشهد، 1378ش.
67. مراغی، احمد مصطفی، تفسیرالمراغی، نشر داراحیاء التراث العربی، بی‌جا، 1985م.
68. مرزهای اعجاز، ترجمه جعفر سبحانی، نشر محمدی، 1349ش.
69. مسترحمی، سید عیسی، قرآن و کیهان‌شناسی، نشر پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1387ش، چ اول.
70. مصباح، محمد تقی، آموزش فلسفه، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1367ش.
71. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم، نشروزارت‌ارشاد اسلامی، تهران، 1370ش.
72. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، نشر اسلامی، بی‌جا، 1417ق.
73. مک گراهیل، ترجمه عدالتی، واژه‌نامه نجوم و اختر فیزیک، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بی‌جا، 1378 ش.
74. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، نشر نسل جوان، قم، 1376ش، چ سوم.
75. همو، تفسیر نمونه، نشر دار الکتب اسلامیه، تهران، 1371، چ 28.
76. همو، قرآن و آخرین پیامبر، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1349ش.
77. منصور، حسب النبی، الکون والاعجاز العلمی للقرآن الکریم، نشر دارالفکر العربی، بی‌جا، 1416ق، چ سوم.
78. نجفی، گودرز، مطالب شگفت‌انگیز قرآن، نشر سبحان، بی‌جا، 1378ش، چ دوم.
79. نوری، حسین، دانش عصرفضا، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375ش، چ دوم.
80. نوفل، عبد الرزاق، القرآن و العلم الحدیث، نشر دارالکتاب العربی، بی‌جا، 1393ق.
81. نیکلسون، آین، 186 پرسش و پاسخ نجومی، ترجمه عبدالمهدی ریاضی و هادی رفیعی، نشر انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد 1375ش.
82. هاچ، پاول، ساختار ستارگان وکهکشان‌ها، ترجمه توفیق حیدر‌زاده، نشرگیتا‌شناسی، 1377ش، چ سوم.
83. همیمی، زکریا، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، نشر مکتبة مدبولی، بی‌جا، 2002م، چ اول.
یوسف الحاج احمد، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة المطهرة، نشر دار ابن حجر، دمشق، 1423.
حجت‌الاسلام دکتر سید عیسی مسترحمه/عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه
منبع: مجله قرآن علم ش 7
