پس با این شواهد قرآنی معلوم می شود که «ذلک، ذلکما، ذلکم» و صورت های مؤنث آنها غالباً اشاره به اشیاء دارند، نه اشخاص؛ به خصوص آنجا که سیاق آیات و چیدمان کلام، مفهومی جز این را نمی رساند. در آیه مورد نظر هم که عبارت «ذلکما علّمنی ربّی» آمده است، ناظر بر دو چیزی است که خداوند به حضرت یوسف(ع)آموخته است. آن عبارت است از تأویل خواب و تأویل غذا، که در مجموع «تأویل الاحادیث» را ترتیب می دهند.
3 اگر ضمیر «بتأویله» به رؤیایی که هم‌زندانیان یوسف دیده بودند برگردد، معنای آیه چنین می‌شود: «من خواب شما را خیلی زود، حتی قبل از آوردن جیره غذایی شما تعبیر می کنم»، ولی این معنا که در حقیقت سرعت عمل را در پاسخگویی به درخواست آنان می رساند، از نظر سیاق آیات، معنای بعیدی است. (طباطبایی، 11/172) 4 آیه مورد بحث (قال لا یأتیکما طعامٌ ...) اصلاً در مقام پاسخگویی به پرسش رفیقان هم‌بند یوسف(ع)نیست، بلکه به طرح موضوع دیگری می پردازد تا برای پاسخ به پرسش آنان، مقدمه چینی کرده باشد. (نک: فخر رازی، 18/455؛ حائری تهرانی، 6/3)
اما علت مقدمه چینی حضرت یوسف برای دادن پاسخ آنان عبارت است از: الف) پرهیز از مواضع تهمت: تعبیر خوابِ یکی از آنان اعدام بود. بدیهی است که شنیدن چنین تعبیری بسیار ناراحت کننده است و چه بسا موجب نفرت و دشمنی با شخص خواب گزار می گردد، مگر اینکه به صحت گفتار و تعبیر او ایمان و اطمینان یافته باشد. بدین دلیل بود که یوسف(ع)خواست میزان علم خدادادی خود را با غیب گویی دیگری اظهار نماید تا صدق سخنش کاملاً آشکار شده و در دل رفیق محکوم به اعدام، به عداوت و بدگویی متهم نگردد.
ب) اظهار فضل و دانش برای ایجاد باور و تأثیرگذاری در دیگران ج) خواب گزارانِ زیادی در جامعه آن روز بودند که مبنای تعبیر آنان تخمین و گمان بوده است. اگر حضرت یوسف قبل از ارائه دانش خود، با بیان مسائل غیبی به تعبیر خواب آنان می پرداخت، تعبیر او را باور نمی کردند و سپس برای تعبیر خواب پادشاه، سراغ او را نمی گرفتند.
د) زمان شناسی تبلیغ: انسان همیشه مستعد دریافت پیام های الهی نیست، از این رو رسولان و مصلحان روانشناس برای تبلیغ دین و بیان آیین توحیدی همواره دنبال فرصت هایند تا پیام حق را برای آنان زمزمه کرده و فطرت های خوابیده آنان را بیدار نمایند. حضرت یوسف با احساس پدیدار شدن چنین زمینه ای در دوستان هم‌بندش و باور آنان به نیکوکاری و صداقت گفتارش، فرصت را غنیمت شمرده و قبل از پاسخگویی به سؤال آنان، درس توحید و خداشناسی آغازید، شاید که مؤثر افتد.
هـ) حس دوستی و حرص انبیا به هدایت بندگان خدا، یوسف(ع)را بر آن داشت که قبل از بیان تعبیر خواب، زمینه هدایت آنان را فراهم نماید تا دوستی که نزدیک به اعدام است، شاید در آیین یکتاپرستی، خدایش را ملاقات نماید. (نک: فخر رازی، 18/455) و) خبر از چیزی که اثری از آن هنوز نمی باشد: دوستان زندانی یوسف(ع)از تأویل خوابی می پرسند که آن را در عالم رؤیا دیده اند، اما یوسف(ع)می خواهد آنها را از موضوعی آگاه نماید که حتی در عالم خواب هم اطلاعی از آن نیافته اند.
نتیجه
«تأویل» در قرآن به مفهوم نتیجه، عاقبت و فلسفه چیزی یا امری به کار رفته است. آمدن این واژه در دو آیه متوالی در سوره یوسف، شماری از مفسران و مترجمان قرآن را به اشتباه انداخته و به تبع آیه قبلی که در آن، تأویل به مفهوم «تعبیر خواب» آمده است، همان معنا را در آیه بعدی هم نتیجه‌گیری کرده اند. از این رو، پیام آیه از پیامی که ساختار کلام الهی و ظاهر آیه متضمّن آن است، فاصله گرفته است.
بررسی در محتوا و چیدمان کلمات وحیانی در آیه بعدی نشان می دهد که هر چند سخن در ادامه آیه قبلی و در ارتباط با سؤالی است که دوستان هم‌زندانی یوسف(ع)از او در موضوع تعبیر خوابشان کرده اند، ولی این آیه به دنبال بیان پاسخ مستقیم از سؤال مطرح شده نمی باشد، بلکه به دنبال زمینه‌سازی و مقدمه چینی برای پاسخگویی است تا نشانگر توان علمی و آینده بینی یوسف بوده و پاسخ را در اذهان دوستان پرسشگر یوسف با تردید مواجه ننماید.
با چنین نگاه ژرف‌اندیشانه در ساختار کلام الهی، درمی یابیم که معنا و مفهوم آن دسته از مفسران و مترجمان قرآنی در آیه 37 سوره یوسف نزدیک به واقعیت است که از واژه «تأویل» در این آیه، نه «تعبیر خواب»، بلکه «چگونگی نوع غذا» را که ساعتی بعد به زندانیان خواهند آورد، استنباط کرده اند. بنابراین مناسب‌ترین ترجمه آیه چنین است:«(یوسف) گفت: غذایی که روزی شماست برای شما نمی آورند، مگر اینکه پیش از آوردنش، از چگونگی (نوع، رنگ، طعم، مقدار و ...) آن شما را آگاه می‌نمایم...»
منابع و مآخذ:
1. قرآن.
2. نهج البلاغه.
3. آل سعدی، عبدالرحمن بن ناصر؛ تیسیر الکریم الرحمن، بی‌چا، بیروت، مکتبه النهضه العربیه، 1408ق.
4. آلوسی، سید محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بی‌چا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
5. ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد؛ تفسیرالقرآن العظیم، بی‌چا، عربستان سعودی، مکتبه نزار مصطفی الباز، 1419ق.
6. ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی؛ من لایحضر الفقیه، تصحیح: علی اکبر غفاری، بی‌چا، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، بی‌تا.
7. ابن جزی غرناطی، محمد بن احمد؛ التسهیل لعلوم التنزیل، بی‌چا، بیروت، دار الارقم بن ابی الارقم، 1416ق.
8. ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی؛ زاد المسیر فی علم التفسیر، بی‌چا، بیروت، دارالکتاب العربی، 1422ق.
9. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسه التاریخ، 1420ق.
10. ابن عجیبه، احمد بن محمد؛ البحر المدید فی تفسیرالقرآن المجید، بی‌چا، قاهره، نشر دکتر حسن عباس زکی، 1419ق.
11. ابن عطیه اندلسی، عبدالحق بن غالب؛ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بی‌چا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ق.
12. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو؛ تفسیر القرآن العظیم، بی‌چا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
13. ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب، بی‌چا، قم، نشر ادب الحوزه، بی‌تا.
14. رازی، ابوالفتوح؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، بی‌چا، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.
15. اسفراینی، ابوالمظفر شاهفور بن طاهر؛ تاج التراجم فی تفسیرالقرآن للاعاجم، بی‌چا، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375ش.
16. امین، سیده نصرت (بانوی اصفهانی)؛ مخزن العرفان، بی‌چا، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361ش.
17. بغدادی، علاء الدین علی بن محمد؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، بی‌چا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
18. بلاغی، سید عبدالحجه؛ حجه التفاسیر و بلاغ الاکسیر، بی‌چا، قم، انتشارات حکمت، 1386ق.
19. بلخی، مقاتل بن سلیمان؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق: احمد فرید، بی‌چا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.
20. بیضاوی، عبدالله عمر؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
21. ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد؛ جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
22. ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم؛ الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.
23. ثقفی تهرانی، محمد؛ تفسیر روان جاوید، بی‌چا، تهران، انتشارات برهان، 1398 ق.
24. جرجانی، حسین بن حسن؛ جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، بی‌چا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377ش.
25. جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، انتشارات هجرت، 1376ش.
26. الجمل، سلیمان بن عمر العجیلی؛ الفتوحات الهیه، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
27. حائری تهران، میرسید علی؛ مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، بی‌چا، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1377ش.
28. حجازی، محمد جواد؛ التفسیر الواضح، بی‌چا، بیروت، دارالجلیل الجدید، 1413ق.
29. حسنی ابوالمکارم، محمود بن محمد؛ دقائق التأویل و حقائق التنزیل، بی‌چا، تهران، نشر میراث مکتوب، 1381ش.
30. حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد؛ تفسیر اثنی عشری، بی‌چا، تهران، انتشارات میقات، 1363ش.
31. حسینی شیرازی، سید محمد؛ تبیین القرآن، بی‌چا، بیروت، دارالعلوم، 1423ق.
32. حسینی شیرازی، سید محمد؛ تقریب القرآن الی الاذهان، بی‌چا، بیروت، دارالعلوم، 1424ق.
33. حسینی همدانی، سید محمد حسین؛ انوار درخشان، بی‌چا، تهران، کتابفروشی لطفی، 1404ق.
34. حقی بروسوی، اسماعیل؛ تفسیر روح البیان، تصحیح: احمد عزو عنایه، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
35. خسروانی، میرزا علی رضا؛ تفسیر خسروی، بی‌چا، تهران، انتشارات اسلامیه، 1390ق.
36. خطیب، عبدالکریم؛ التفسیرالقرآنی للقرآن، قاهره، دارالفکر العربی، بی‌تا.
37. دخیل، علی بن محمدعلی؛ الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بی‌چا، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1422ق.
38. رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد؛ کشف الاسرار وعده الابرار، بی‌چا، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1371ش.
39. زحیلی، وهبه بن مصطفی؛ التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، بی‌چا، بیروت، دارالفکر المعاصر، 1418ق.
40. زحیلی، وهبه بن مصطفی؛ تفسیرالوسیط، بی‌چا، دمشق، دارالفکر، 1422ق.
41. زمحشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بی‌چا، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.
42. سبحانی، جعفر؛ منشور جاوید، چاپ اول، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1372ش.
43. سبزواری نجفی، محمدبن حبیب الله؛ الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بی‌چا، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1406ق.
44. سبزواری نجفی، محمدبن حبیب الله؛ ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، بی‌چا، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1419ق.
45. سمرقندی، نصربن محمد؛ بحرالعلوم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413ق.
46. سور آبادی، ابوبکر عتیق بن محمد؛ تفسیر سورآبادی، بی‌چا، تهران، فرهنگ نشر نو، 1380ش.
47. شبّر، سید عبدالله؛ الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، بی‌چا، کویت، مکتبه الألفین، 1407ق.
48. شبّر، سیدعبدالله؛ تفسیر القرآن الکریم، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1397ق.
49. شریف لاهیجی، محمد بن علی؛ تفسیر شریف لاهیجی، بی‌چا، تهران، دفتر نشرداد، 1373ش.
50. شوکانی، محمدبن علی؛ فتح القدیر، بی‌چا، دمشق ـ بیروت، دار ابن کثیر و دار الحکم الطیب، 1414ق.
51. صادقی تهرانی، محمد؛ البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، بی‌نا، 1419 ق.
52. صادقی تهرانی، محمد؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365ش.
53. صالحی نجف آبادی؛ جمال انسانیت یا تفسیر سوره یوسف، چاپ دوم، تهران، انتشارات امید فردا، 1381ش.
54. صفی علیشاه، حسن بن محمدباقر؛ تفسیر صفی (منظومه)، بی‌چا، تهران، انتشارات منوچهری، 1378ش.
55. طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن، بی‌چا، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1417ق.
56. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، بی‌چا، تهران، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377ش.
57. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفه، 1408ق.
58. طبری، ابوجعفر محمدبن جریر؛ جامع البیان فی تفسیرالقرآن، بی‌چا، بیروت، دارالمعارف، 1412ق.
59. طنطاوی، محمد سید؛ التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره، دارالمعارف، بی‌تا.
60. طوسی، محمدبن حسن؛ التبیان فی تفسیرالقرآن، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
61. طیب، سید عبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، بی‌چا، تهران، انتشارات اسلام، 1378ش.
62. عاملی، ابراهیم؛ تفسیر عاملی، بی‌چا، تهران، انتشارات صدوق، 1360ش.
63. عاملی، علی بن حسین؛ الوجیز فی تفسیرالقرآن العزیز، بی‌چا، قم، دارالقرآن الکریم، 1413ق.
64. عبدالجلیل، عیسی؛ التفسیر المیسّر، بی‌چا، قاهره، دارالقلم، 1385ق.
65. علوی حسینی موسوی باکویی، میرمحمد کریم؛ کشف الحقایق عن نکت الآیات و الدقائق، چاپ دوم، تبریز، دانشگاه صنعتی سهند، 1373ش.
66. فخرالدین رازی، ابو عبدالله محمدبن عمر؛ مفاتیح الغیب، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
67. فراء، ابو زکریا یحیی بن زیاد؛ معانی القرآن، بی‌چا، مصر، دارالمصریه للتألیف و الترجمه.
68. فضل الله، سید محمدحسین؛ تفسیر من وحی القرآن، بی‌چا، بیروت، دارالملاک للطباعه و النشر، 1419ق.
69. فیض کاشانی، ملامحسن؛ تفسیر الصافی، بی‌چا، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1399ق.
70. فیضی دکنی، ابوالفضل؛ سواطع الالهام فی تفسیر القرآن، بی‌چا، قم، دار المنار، 1427ق.
71. قاسمی، محمد جمال الدین؛ محاسن التأویل، بی‌چا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
72. قاضی ابی السعود، محمدبن مصطفی العمادی الحنفی؛ تفسیر ابی السعود، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
73. قرائتی، محسن؛ تفسیر نور، بی‌چا، تهران، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، 1383ش.
74. قرشی، سید علی اکبر؛ تفسیر احسن الحدیث، بی‌چا، تهران، بنیاد بعثت، 1377ش.
75. ؛ قاموس قرآن، بی‌چا، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371ش.
76. قرطبی، محمدبن احمد؛ الجامع لاحکام القرآن، بی‌چا، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1364ش.
77. قمی مشهدی، محمدبن محمدرضا؛ تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب، بی‌چا، تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1368ش.
78. کاشانی، محمدبن مرتضی؛ تفسیر المعین، بی‌چا، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1410ق.
79. کاشانی، ملا فتح الله؛ زبده التفاسیر، بی‌چا، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1423ق.
80. کاشانی، ملا فتح الله؛ منهج الصاقین فی الزام المخالفین، بی‌چا، تهران، کتابفروشی محمدحسن علمی، 1336ش.
81. کاشفی سبزواری، حسین بن علی؛ مواهب علیه، بی‌چا، تهران، انتشارات اقبال، 1369ش.
82. کرمی حویزی، محمد؛ التفسیر لکتاب الله المنبر، بی‌چا، قم، چاپخانه علمیه، 1402ق.
83. گروه مترجمان؛ تفسیر هدایت، بی‌چا، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1377ش.
84. گنابادی، سلطان محمد؛ تفسیربیان السعاده فی مقامات العباده، بی‌چا، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1408ق.
85. محلی، جلال الدین و سیوطی، جلال الدین؛ تفسیرالجلالین، بی‌چا، بیروت، مؤسسه النور للمطبوعات، 1416ق.
86. مراغی، احمدبن مصطفی؛ تفسیرالمراغی، بی‌چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
87. مصطفوی، حسن؛ تفسیر روشن، بی‌چا، تهران، مرکز نشر کتاب، 1380ش.
88. مظهری، محمد ثناء الله؛ التفسیر المظهری، بی‌چا، پاکستان، مکتبه رشدیه، 1412ق.
89. مغنیه، محمد جواد؛ تفسیر الکاشف، بی‌چا، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1424ق.
90. مغنیه، محمدجواد؛ التفسیر المبین، بی‌چا، قم، بنیاد بعثت، بی‌تا.
91. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1359ش.
92. ملاحویش آل غازی، عبدالقادر؛ بیان المعانی، بی‌چا، دمشق، مطبعه الترقی، 1382ق.
93. نجفی خمینی، محمد جواد؛ تفسیر آسان، بی‌چا، تهران، انتشارات اسلامیه، 1398ق.
94. نخجوانی، نعمت الله بن محمود؛ الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه، بی‌چا، مصر، دار رکابی للنشر، 1999م.
95. نسفی، ابوحفص نجم الدین محمد؛ تفسیر نسفی، بی‌چا، تهران، انتشارات سروش، 1367ش.
96. نووی جاوی، محمدبن عمر؛ مراح لبید للکشف معنی القرآن المجید، بی‌چا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.
97. نیشابوری، نظام الدین حسن بن محمد؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بی‌چا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416ق.
98. هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ تفسیر راهنما، چاپ اول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1378ش.
پی‌نوشت‌ها:
1. علی(ع): «... ینطق بعضه ببعض، و یشهد بعضُه علی بعض»؛ بعضی از قرآن از بعضی دیگر سخن می گوید و برخی از برخی دیگر گواهی می دهد. (نهج البلاغه، خطبه 133)
2. فصلنامه پژوهش های قرآنی، شماره 58، سال 1388، صص 179 156، مقاله: یوسف(ع)رزم آزمای معرکه نفس.
3. (ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ)(انعام/102)
4. (إِنَّمَا ذَلِکُمُ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیَاءَهُ)(آل عمران/175)
5. (أَلَمْ أَنْهَکُمَا عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَهِ) (اعراف/22)
حسن رهبری،
منبع:فصلنامه پژوهشهای قرآنی شماره 59 و 60
