بداخلاقی نزدیك به غلظت و بدخوئى است و ظاهر آن است كه: غلظت و درشتى از ثمرات كج خلقى باشد. همچنان كه انقباض روى و دلتنگى و بد كلامى نیز از آثار آن است. و این صفت از نتایج قوه غضبیه است. و این از جمله صفاتى است كه آدمى را از خالق و خلق دور مىكند، و از نظر مردم مىافكند، و طبعها را از او متنفر مىكند.
و هر كج خلقى اغلب مسخره مردمان و مضحكه ایشان مىشود، و لحظهاى از حزن و الم و اندوه و غم خالى نیست.
و از این جهت حضرت امام جعفر صادق - علیه السّلام - فرمودند كه: «هر كه بد خلق است خود را معذب دارد». و بسیار مىشود كه به واسطه كج خلقى ضررهاى عظیم به آدمى مىرسد، و از نفعهاى بزرگ محروم مىشود، و عاقبت هم آدمى را به عذاب اخروى مىافكند.
مروى است كه: روزى به حضرت رسول - صلّى اللّه علیه و آله - عرض كردند كه:
«فلان زن روزها روزه مىگیرد و شبها را به عبادت به پاى مىدارد و لیكن بد خلق است و از كج خلقى به همسایگان خود آزار مىرساند. آن حضرت فرمودند: هیچ خیرى در او نیست، و او از اهل جهنم است». و آن حضرت فرمودند كه: «بد خلقى بنده را مىرساند تا اسفل درك جهنم». و باز آن حضرت فرمودند كه: «خدا منع كرده است قبول توبه بد خلق را. عرض كردند كه: چرا یا رسول اللّه؟ فرمودند: به علت اینكه هر وقت از گناهى توبه كرد در گناهى بدتر مىافتد». و فرمودند كه: «بد خلقى گناهى است كه آمرزیده نمىشود». و بعضى از بزرگان گفتهاند كه: «اگر مصاحبت و همنشینى كنم با فاسق فاجر خوش خلقى، دوستتر دارم كه با عابد كج خلقى بنشینم».
معالجه كج خلقى
و معالجه این صفت ذمیمه نیز مانند سایر صفات آن است كه: انسان مفاسد دنیایی و آخرتی آن را به یاد آورد و ملاحظه كند كه این صفت، خالق و خلایق را با او دشمن مىكند، پس مهیاى این گردد كه این را از خود دفع نماید. بعد از آن در وقت هر سخنى و حركتى در فكر باشد كه كج خلقى از او سر نزند و خود را محافظت كند و به حسن خلق بدارد تا حسن خلق ملكه او گردد و از براى او معتاد شود.
چنانچه مذكور شد ضد این صفت مهلكه حسن خلق است كه از شریفترین صفات و فضائل ملكات است و عقل و نقل دلالت بر مدح و خوبى آن مىكنند. پیغمبر خدا - صلّى اللّه علیه و آله - فرمودند كه: «در كفه میزان اعمال در روز قیامت، چیزى بهتر از حسن خلق نیست». و روزى به عموزاده های خود فرمودند كه: «اى فرزندان عبد المطلب اگر وسعت آن را ندارید كه مردم را به اموال خود توانایی دهید پس با ایشان به گشاده رویى ملاقات كنید». و نیز آن حضرت فرمودند كه: «خدا دین اسلام را خالص از براى خود گردانید. و صلاحیت ندارد از براى این دین مگر سخاوت و حسن خلق. پس دین خود را به این دو زینت دهید». و به آن جناب عرض كردند كه: «ایمان كدام یك از مؤمنین افضل است؟ فرمودند:
هر كدام كه خوش خلقترند». و باز فرمودند كه: «دوستترین شما در نزد من و نزدیكترین شما در روز قیامت به من، خوش خلقترین شماست». و نیز فرمودند كه: «حسن خلق، گناه را مىگدازد هم چنانكه خورشید یخ را مىگدازد». و از آن بزرگوار مروى است كه: «بندهاى مىشود كم عبادت باشد، ولى به واسطه حسن خلق در آخرت به درجات عظیم و اشرف منازل برسد». و به ام حبیبه - كه زوجه آن حضرت بود - فرمودند كه: «آدم خوش خلق، خوبى دنیا و آخرت را گرفت». و مروى است از آن حضرت كه فرمودند: «حسن خلق، صاحبش را مىرساند به درجه كسى كه روزها روزه و شبها به عبادت مشغول باشد». و نیز آن حضرت فرمودند كه: «نیكان شما خوش خلقاناند، كه مردم به دور و كنار آنها جمع مىشوند، و به آنها نزدیك مىشوند، و با ایشان الفت و انس مىگیرند، و
ایشان نیز با مردم انس مىگیرند». و از حضرت امام محمد باقر - علیه السّلام - مروى است كه: «مردى به خدمت حضرت پیغمبر - صلّى اللّه علیه و آله - آمد و عرض كرد كه: یا رسول اللّه مرا وصیتى كن.
حضرت او را به چند چیز توصیه فرمودند و از جمله آنها این بود كه: با برادر مؤمن با گشاده رویى ملاقات كن». و حضرت امام همام جعفر بن محمد الصادق - علیه السّلام - فرمودند كه: «نیكى و خوش خلقى، ولایات را آباد مىگرداند و عمرها را زیاد مىكند». و فرمودند كه: «به درستى كه خداى - تعالى - بنده را به حسن خلق ثواب كسى مىدهد كه صبح و شام مشغول جهاد در راه خدا بوده باشد». و نیز از آن حضرت مروى است كه: «نیكى و احسان كردن با مردم و خوشروئى با ایشان، باعث دوستى مردم مىشوند، و آدمى را از این جهت داخل بهشت مىنمایند. و بخل و عبوس، صاحب خود را از خدا دور مىكنند و داخل آتش مىكنند». و كسى كه در این اخبار، و سایر اخبارى كه در این خصوص وارد شده است تأمّل كند و به وجدان خود و تجربیات رجوع كند، و احوال كج خلقان و خوش خلقان را تتبّع كند مىیابد كه: هر بد خلقى از خدا و رحمت او دور، و مردم از او متنفر مىگردند، و با او دشمناند: و به این سبب از بذل و عطاى دیگران هم محروم است. و هر خوش خلقى را خدا و خلق دوست دارند و همیشه محل فیض و رحمت خدا، و مرجع بندگان خداست.
مؤمنان از او استفاده می کنند و خیر او به ایشان مىرسد. و مقاصد و خواسته های بندگان خدا بوسیله او بر آورده مىشود. و از این جهت خدا هیچ پیغمبرى را بر نینگیخت مگر اینكه این صفت در او كامل و تام بود. بلكه صفت خوش خلقى افضل صفات پیغمبران، و اشرف اخلاق برگزیدگان است.
و از این جهت خداوند عالم به جهت اظهار نعمت خود از براى حبیب خودش در مقام ثنا و مدح او فرمود:
« وَ انَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظیمٍ». [1] و از كثرت شرافت این صفت فاضله، سرور پیغمبران و سید انس و جان در این صفت به غایت رسیده بودند، و در نهایت آن جا گرفته بودند.
حتى اینكه وارد شده است كه: «روزى آن سرور در مسجد با جماعتى از اصحاب نشسته بودند و مشغول تكلّم بودند، كنیزكى از شخصى از انصار داخل شد و خود را به آن حضرت رسانید، پنهانى گوشه جامه آن كوه حلم و وقار را گرفت. چون آن حضرت مطّلع شد برخاست و گمان كرد كه او با حضرت کاری دارد. چون آن حضرت بر خاست كنیزك هیچ سخنى نگفت و حضرت نیز با او سخنى نفرمودند و در جاى مبارك خود نشستند. باز كنیزك آمده گوشه جامه حضرت را برداشت و آن بزرگوار برخاست. تا سه دفعه آن كنیزك چنین عملى را انجام داد و آن حضرت برخاست. و در دفعه چهارم كه حضرت پیغمبر - صلّى اللّه علیه و آله - بر خاستند آن كنیزك از عقب آن حضرت قدرى از جامه آن حضرت را جدا كرده، برداشت و روانه شد. مردمان گفتند:
اى کنیز این چه عملى بود كه كردى؟ حضرت را سه دفعه بر از جایش بلند کردی و سخن نگفتى مطلب تو چه بود؟ كنیزك گفت: در خانه ما شخص مریضى بود، اهل خانه مرا فرستادند كه پارهاى از جامه حضرت را ببرم كه آن را به مریض بندند تا شفا یابد، پس هر مرتبه كه خواستم قدرى از جامه حضرت را بگیرم چنین تصور فرمودند كه مرا با ایشان کاری است، من حیا كردم و بر من گران بود كه از آن حضرت خواهش كنم قدرى جامه خود را به من دهند».
برخی روایات درباره بداخلاقی و کج خلقی
قال الصادق -علیه السلام-: اِنَّ سوءَ الخُلقِ لَیُفسِدٌ العملَ كما یُفسِدُ الخلُّ العسلَ
همانا بد اخلاقی فاسد می‌كند عمل را همچنان كه سركه عسل را فاسد می‌كند.
قال رسول الله -صلی الله علیه و آله -: خصلتان لایَجتمعان فی مؤمنٍ البُخلُ و سوءُ الخلق
دو خصلت است كه در مؤمن جمع نمی‌شود (یافت نمی‌شوند) بُخل و بد اخلاقی.
قال رسول الله -صلی الله علیه و آله -: اِنّ العبدَ لَیَبلُغُ مِن سوءِ خُلقه اسفَلَ دركِ جهنّمَ
همانا بنده به خاطر بد اخلاقی به پایین‌ترین طبقه جهنم راه پیدا می‌كند.
قال علیٌّ -علیه السلام-: مَن ساءَ خُلقُه ضاقَ رزقُه
كسی كه بد اخلاق باشد روزی‌اش كم می‌شود.
قال علیٌّ -علیه السلام-: سوءُ الخُلقِ یوحِشُ النفسَ و یَرفعُ الاُنسَ
سوء خلق باعث وحشت نفس و از بین بردن انس و الفت با دیگران است.
قال علیٌّ -علیه السلام-: سوءُ الخلقِ نَكدُ العیشِ و عذابُ النفسِ
سوء خلق باعث سختی در معیشت و زندگی انسان بوده و سبب عذاب همیشگی اوست.
میزان الحكمه، ج3، ص 152
[1] . یعنى: «و در حقیقت تو بر نیكو خلقى عظیم (و آئین و شرعى بزرگ) آراستهاى». قلم، (سوره 68)، آیه 4.
