كاروانسراها و قلعه های تاریخی استان فارس

كاروانسرای احمدی

كاروانسرای احمدی در كنار بازار وكیل، متشكل از قسمت اندرونی و بیرونی با تعداد زیادی حجره در دو طبقه و ایوان هایی با ستون های یكپارچه سنگی ، تزئینات كاشی كاری، صحنی با حوض مدور و خوش نقش، درهای چوبی و قدیمی و یك سنگاب ( ظرفی بزرگ كه از سنگ سازند و در حیاط مساجد و تكایا جای دهند و در آن آب ریزند تا تشنگان از آب آن بنوشند) قدیمی است.

كاروانسرای روغنی

این كاروانسرا در كنار راسته اصلی بازار وكیل قرار دارد و از طریق دالانی با آن مرتبط است. این بنا دارای صحن در میانه و حجره هایی در اطراف آن، ازاره ( آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان كه از كف طاقچه تا روی زمین بود) سنگی حجاری شده و تزئینات كاشی كاری است.

كاروانسرای سروی

كاروانسرای سروی در مركز نی ریز قرار دارد و در قدیم كاروان های تجاری استان های كرمان، یزد، بندرعباس  و فارس ، در این كاروانسرا استراحت می كردند. كنار كاروانسرا حمام حاج محمدحسن به سبك حمام گنجعلی خان كرمان ، دارای ارزش تاریخی و معماری است.

كاروانسرای فیل

این بنا بین بازار شمشیرگرها و تركش دوزها، در سمت غربی بازار وكیل قرار دارد و ورودی آن از طریق بازار شمشیرگرها است. طرح بنا مربع است و در هر ضلع آن هفت حجره و در هر زاویه ، یك حجره وجود دارد. درهای قدیمی و زیبای حجره ها اغلب برجاست.

كاروانسرای گمرك

این بنا بعد از كاروانسرای احمدی در بازار وكیل واقع شده و كاركرد اصلی آن در ارتباط با گمرك بود. پنجره های مشبك زیبا، ازاره سنگی ، حوضی با لبه و پاشویه سنگی سرخ از ویژگی های بناست.

كاروانسرای نی ریز

این كاروانسرا در مركز شهر نی ریز قرار دارد. در گذشته كاروان های تجاری استان های كرمان، یزد ، بندرعباس و فارس كه از این مسیر عبور می كردند ، در این كاروانسرا كه به عنوان یك مركز مهم تجاری مطرح بود، استراحت می كردند. در كنار این كاروانسرا حمامی به سبك حمام گنجعلی خان كرمان وجود دارد. این كاروانسرا و حمام هنوز بر جای هستند.

تپه ها و تل ها

تل ضحاك

در سه كیلومتری جنوب فسا ، تل خاكی قرار گرفته كه مشهور به تل ضحاك است. این تپه طبق كارشناسی اروپاییان در بر گیرنده آثار پیش از قرن چهارم هـ. ق است. با كاوش های دانشمندان اروپایی در سال 1936 میلادی ، ظروف سفالین پیش از تاریخ و اعصار بعد از آن ، از این محل به دست آمد و بسیاری از لوازم زندگی بعد از اسلام نیز كشف شد كه آبادی تپه را تا خلفای عباسی گواهی می دهد.

تل نعلكی

این تل در دو كیلومتری شمال روستای جلیان از بخش نوبندگان فسا ، قرار گرفته و آثار ماقبل تاریخ در آن یافت شده است. این آثار از آنجا كه كاملاً صاف و هموار نشده اند ، به دوران قبل از حجر صیقلی نسبت داده می شوند. پیكان ها و كاردهای سنگی زیادی از دل این تپه به دست آمده كه در موزه پارس در معرض نمایش است. نكته قابل توجه از حفاری منطقه جلیان این است كه می توان ادغام ادوار دوگانه" حجر صیقلی" و "مفرغ" را در گورستان های پیش از تاریخ این منطقه مشاهده نمود. از دیگر تل ها و تپه های باستانی و تاریخی استان فارس می توان به تل سیاه ، نزدیك روستای فدشكویه با آثار ما قبل تاریخ و تل نخودی در حوالی كوشك قاضی و تپه های تیمارستان و گلستان و نعلكی در منطقه جلیان شهرستان فسا ، تل سیاه و تل اسكو و تل ریگی یا خسرویه از دوران ما قبل تاریخ در شهرستان داراب ، تل بابایی از اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی و تل باستانی و تل شاه نشین و تل لاله گون و تل پهلوانی و حاجی نوروز از دوران تاریخی در شهرستان اقلید اشاره نمود.

قلعه ها

قلعه اژدها پیكر

این قلعه كه در سمت غرب شهر لار و بر بالای كوه واقع است، از دوران پیش از اسلام به جای مانده است. از آنجا كه  فرم ظاهری بنا به شكل اژدهاست این قلعه چنین نام گرفته است. در مجاور قلعه بقایای چند اثر قدیمی از جمله سرداب ، مسجد ، حمام مقبره ، آب انبار، چاه و دولاب ( چرخ آب ، گنجه ی كوچك در دار كه در دیوار تعبیه كنند) هنوز باقی است.

قلعه اس. پی. آر ( S.P.R)

به علت سوق الجیشی بودن منطقه نی ریز و قرار داشتن بر سر راه های كرمان ، یزد ، بندرعباس ، شیراز و اصفهان ، در جنگ جهانی اول نیروهای بیگانه انگلیس و هند، اقدام به ساخت قلعه ای از جنس سنگ ، خاك و ساروج تحت عنوان قلعه اس . پی ، آر ( پایگاه پلیس جنوب) در این شهر نمودند كه آثار آن هنوز پابرجاست. اداره كل میراث فرهنگی فارس اقدامات لازم جهت تعمیر و ثبت  بنای تاریخی این اثر را در دست دارد.

قلعه برزو

در انتهای شرقی سروستان ویرانه های قلعه ای به صورت توده ای از خاك به چشم می خورد. قلعه برزو كه در كنار قناتی به همین نام و آسیاب آبی متروكی قرار دارد ، توسط حصاری چهار گوش محصور بود كه در چهار گوشه آن بقایای برج هایی دیده می شود. بیشتر سفال های سطحی قلعه مربوط به قرون میانه دوره اسلامی است.

سپید دژ

رو به روی تنگ كمان در شهرستان ممسنی ، آثار قلعه مستحكمی از سنگ و گچ بر فراز كوهی منفرد و مجزا وجود دارد كه به نام سپید دژ یا قلعه سفید معروف است ، و از دوره ساسانیان باقی مانده . در گذشته  بالا رفتن و رسیدن به قلعه از چهار مسیر ممكن بود، اما امروزه تنها از راه " شتر خَسَب" می توان به آن رسید. بقایای  دیوار و قسمتی از دروازه سنگی و طاق ضربی سنگی قلعه هنوز باقی است ، و سنگ های نیمه تراش كه در اصطلاح " باربر" نامیده می شود، در آنها به كار رفته است. سپید دژ تا دوره محمد شاه قاجار مورد استفاده بود. قلعه دری فولادی داشت كه اكنون در امامزاده سید علاءالدین نصب شده و از این رو امامزاده " درب آهنین" لقب گرفته است.

قلعه گبری ( قلعه انگشت گبری)

در ارتفاعات شمالی سروستان موسوم به " كوه قلات " آثار قلعه ای به چشم می خورد كه از سنگ و ملات گچ ساخته  شده است. نحوه ساخت و موقعیت مكانی، حاكی از آن است كه خصوصیات تدافعی در این قلعه مد نظر بود. این قلعه شامل حصاری است كه در چهار گوشه آن چهار برج قرار داشت. مجموعه ای از ساخت و سازهای این حصار ویران شده و بخشی از آن در زیرخاك مدفون است. در ضلع جنوبی این قلعه چاهی در میان صخره های سنگی حفر شده كه مردم آن را پر از استخوان انسان می دانند. سطح زیادی از درون قلعه با سفال های نخودی رنگ پوشانده شده كه ضخیم و دارای خطوط  موازی و هندسی كنده شده هستند و شن به عنوان ماده چسباننده در آن ها به كار رفته است. تاریخ این سفال ها بیشتر به قرون اولیه اسلامی باز می گردد. از نظر قدمت و كاربرد ، این مكان را می توان با قلعه هایی به همین نام در ارتفاعات فراشبند ، فیروزآباد ، قیر، استهبان ، چكاب كربال و ... مقایسه نمود.

از دیگر قلعه های به جا مانده در استان فارس باید به آثار قلعه رودبال در منطقه ایج از شهرستان استهبان از دوره هخامنشی ، قلعه ساسانی شهر ایزدخواست، قلعه آسپاس متعلق به دوران قبل از تاریخ واقع  در روستای آسپاس از شهرستان اقلید ، قلعه شهرآشوب در روستای شهرآشوب و قلعه حیاتی شهرستان اقلید از دوره اسلامی ، قلعه پرویزه در حوالی قریه اوز و قلعه گراض  بر فراز كوهی در مجاور شهر كنونی گراش، قلعه تبر و قلعه خورشید در جهرم، قلعه بهمن در روستای فورگ ، قلعه سنگ در منطقه پشت كوه و قلعه مزایجان داراب اشاره نمود.

بر فراز كوه های فارس ، آثار ویرانه هایی موجود است كه آنها را بیشتر قلعه گبری می نامند، مانند قلعه گبری آباده بر فراز كوهی به همین نام ، قلعه گبری كوشكك آباده ، قلعه گبری سورمق و ... كه عموماً از دوره ساسانی به جای مانده اند.