استان قم با مساحتی حدود ۱۴۶۳۱ کیلومتر مربع در شمال غرب، از مرکز جغرافیایی کشور قرار دارد و ۰٫۸۹ از مساحت کل کشور را دربر می‌گیرد
این استان با یک شهرستان، چهاربخش، ۹ دهستان و ۲۵۶ روستا به جهت همجواری با کویر مرکزی از آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی برخوردار است. یافته‌های باستان‌شناختی حاکی از آن است که منطقه قم حداقل از هزاره پنجم قبل از میلاد مسکونی بوده است.
به استناد آثار و اشیاء بازمانده و صراحت متون تاریخی، قم در پیش از اسلام، شهر معتبر و نسبتا بزرگی بوده است. با ورود اسلام به ایران شهر قم با سرعتی شگرف توسعه یافت و به شکل یک سرزمین نیمه خودمختار در طول حکومت خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس، درآمد. و با آمدن و وفات و دفن حضرت معصومه(س) در این شهر که باعث شرافت و منزلت این دیار شد، اهمیتی به سزا یافت.
استان قم به دلیل وجود مزار شریف حضرت‌معصومه(س) در آنجا و وجود مرکز روحانیت و پایگاه انقلاب اسلامی و قرار گرفتن در یک منطقه حساس تجاری و ارتباطی از موقعیت ویژه و حساسی برخوردار است.
استان علم و اجتهاد قم، که مورخان ساخت آن را به زمان پیشدادیان منسوب می‌کنند، در سال ۲۳ هجری به دست ابوموسی عبدالله ابن‌قیس اشعری فتح گردید و پس از آن پناهگاه علویان شد و با ورود حضرت فاطمه معصومه و دفن پیکرمطهر ایشان در این شهر، به یکی از مراکز مهم شیعه مبدل شد و با حضور علما و اندیشمندان شیعه و تشکیل جلسات درس و بحث علوم اسلامی یکی از مهمترین مراکز علمی و سیاسی گردیده است.
موقعیت جغرافیایی
قم با وسعت تقریبی ۱۴۷۰۰ کیلومتر و ارتفاع ۹۲۸ متر از سطح دریا، بر پهنه دشت کم ارتفاعی واقع شده است. قم از شمال به استان تهران، از شمال غرب و غرب و جنوب به شهرستانهای ساوه، تفرش، آشتیان، و دلیجان (استان مرکزی) و از جنوب شرقی به کاشان (استان اصفهان) و از شرق به دشت کویر و دریاچه نمک محدود می‌شود. استان قم دارای دو شهر به نامهای کهک و جعفریه و دو بخش مرکزی و خلجستان می‌باشد.
شهر قم
در پیدایش شهر قم و قدمت تاریخی آن نظرات گوناگونی از مورخان به یادگار مانده است. برخی از آنان بنای این شهر را به تهمورث، سومین پادشاه پیشدادی نسبت داده‌اند.
در سند مکتوبی که به خط پهلوی به نام « خسسرو کوازان و ریزکی » از عهد ساسانیان باقی مانده است از زعفران قمی و نزهتگاه قم سخن به میان رفته است که این خود نمایانگر وجود این شهر در آن تاریخ می باشد.
بعضی دیگر از تاریخ نویسان آن را به دوران بهرام گور، پادشاه سلسلة ساسانی و برخی دیگر یادی از هخامنشیان داشته اند و آنان را در شکل گیری این شهر سهیم دانسته اند. همچنین ناصری از تاریخ نگارانی است که در مجموعة خویش ، پیدایش شهر قم را به دستور کیخسرو یکی از پادشاهان کیان یاد کرده است.
وی می نویسد:در عهد سلاطین کیان ، قم محل اجتماع آب رودخانه های فرقان و اناربار و چراگاه رمه کیقباد بود؛ لیکن در وقت لشکر کشی کیخسرو به توران بر اساس حکم پادشاه بیژن پسر گیو ، بابر قمرود را شکافته و آب را به طرف مسیله جاری ساخته و این اراضی از آب خارج گشته است.
اما آنجا که تاریخ بدان شهادت می دهد آن است که قم قبل از ظهور اسلام و ورود اشعریان و خاندان عصمت و طهارت علیه السلام بر این شهر ، دارای شهرت و رشد چندانی نبوده است؛ گو اینکه به سبب وجود رودخانه ای بزرگ و پر آب در کنار این جایگاه، تنها محل تجمعی به منظور استراحت در بعضی از فصل‌ها بوده است.
هر چند بعضی از تاریخ نویسان از جمعیت زیاد این شهر قبل از اسلام نیز نامی به میان آورده اند. بنابراین رشد و رونق این شهر مدیون اسلام و شیعیان مهاجر به این سرزمین می باشد.
اسامی شهر قم نامی است آشنا که در کلام اهل بیت علیهم السلام و کتب تاریخ نویسان معروف جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است؛ اما اینکه نامگذاری این سرزمین در چه زمان بوده است و چه کسی این شهر مقدس را بدین نام خوانده است، ما را به کنکاش پیرامون نام قم و سبب این نامگذاری می کشاند.
احمد بن ابی عبدالله برقی می نویسد: شهر قم را از برای آن قم نهادند که در ابتدای حال ، محل جمع شدن آب بوده است و هیچ رهگذری برای عبورنداشته است و در طرف آن انواع گیاه و سبزه پدید آمده است و در ( زبان ) عرب جمع شدن آب را قم گویند.
در جای دیگر آمده است: بر اثر جمع شدن و رویش علفزارها (در این سرزمین) صحرا نشینان در آن نقطه تجمع کردند و چادرهایی برای سکونت بنا نموده اند که به آن خانه ها و چادرها « کومه می گفتند با گذشت زمان کومه را مخفف کردند و کُم گفته و سپس معرب (به تلفظ عربی) کردند و قم خواندند.
همچنین وجه دیگری در این باره ذکر کرده اند: اینکه کُم به وسیلة اشعری ها از کمندان (که یکی از قریه های تشکیل دهنده شهر قم بود ) گرفته شده و به منظور تخفیف در تلفیظ آن ، قسمت دوم آن را حذف کرده و کُم نامیدند و کاف را تبدیل به قاف نمودند و گفتند قم.
اما قم تنها یک مکان و سرزمین جغرافیایی خاص نیست که آن را در لابلای کتب جغرافی‌دانان یا تاریخ نویسان جستجو کرد ؛ بلکه مکانی مقدس و الهی است. از این رو لازم است برای جستجوی علت نامگذاری آن به کلام گهربار اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام رجوع کنیم و از دانش و سخن آنان بهره بگیریم.
صفوان بصری، از امام صادق علیه السلام نقل می کند که امام علیه السلام به من فرمود: آیا می دانی چرا قم را قم نامیدند ؟ در جواب گفتم: خداوند و رسول او و شما بهتر می دانید.
امام علیه السلام فرمود: همانا قم را به این نام نهادند زیرا اهل قم با حضرت قائم آل محمد (عجل الله تعالی فرجه الشریف )می باشند و با آن حضرت قیام می کنند و بر آن استقامت دارند و حضرت را یاری خواهند کرد.
روایت دیگر از ابومقاتل دیلمی نقیب الری است که می گوید : شنیدم که اباالحسن علی بن محمد (امام هادی) علیه السلام فرمود: قم را از برای آن قم نامیدند چون سرزمینی است که از طوفان نوح محفوظ بوده و در ایام طوفان کشتی نوح به این سرزمین که رسید ایستاد و قم قطعه ای از بیت‌المقدس است.
مراکز زیارتی و دیدنی
آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه، امامزاده علی بن جعفر، امامزاده معصوم، مسجد اعظم، مدرسه فیضیه، منزل حضرت امام خمینی، مقابر باغ گنبد سبز
