نام علمی: Orchis mascula
▪ خانواده: ارکیده‌ها ـ Orchidaceae
▪ راسته: گیاهان گلدار ـ Asparagales
▪ رده: تک لپه‌ای‌ها ـ Monocotyledones
نام‌های دیگر آن:
خصیة الثعلب، سعلب، شاطریون، سحلب، ثعلب مصری، اركیده، اركید، سه‌برگ، سالپ، ونیله، تولكی،
كوكره، لومیری، اوركیس ماسكولا، سورقطون، كوكهری و گل دختر ملكه آفتاب می‌باشد.
ثعلب گیاهی است پایا و چندساله و دارای گلهای خوشه‌ای و برگهای پهن،برگهای تحتانیش به نوك باریك و
تیزی منتهی می‌شوند و برگهای فوقانیش معمولاًدارای لكه‌هایی به رنگ قهوه‌ای است. گلهایش صورتی یا
سفید با خطوط و نقاط‌بنفش یا ارغوانی است. رنگ پوسته غدد زیرزمینی صورتی و داخل آن سفید
است.طعم آن كمی شیرین، لزج و كمی تند است.
معمولاً محل رویش این گیاه داخل باغها و بیشه هاست و زمان گل دهی آن از اواخر فروردین تا اواخر خرداد
است.
این گیاه پیازی دارد كه پیاز آن مورد استفاده است.
گیاهی با گلهای آبی واژگون است. از پیازاین گیاه بعد از خشك و پودر كردن برای بستنی سازی استفاده می
شود زیرا این گیاه دارای مواد نشاسته ای می باشد.
معمولاً غده ثعلب در اوایل تابستان می‌رسد.ثعلب دارای ئیدرات كربن، قند، مقداری موسیلاژ شبیه باسورین،
آمیدون تغییرشكل یافته، مواد پروتئیدی، و در آردی كه از فكول غده به‌نام ثعلب بدست می‌آیدمقدار زیادی مواد
لعابی (موسیلاژ) و ماده‌ای شبیه صمغ غربی و نشاسته و مواد رنگی و مقدار كمی املاح معدنی و مقدار
جزئی اسانس است كه پس از خشك‌شدن گیاه به‌صورت كومارین درمی‌آید.
قسمت مورد استفاده ثعلب غده‌های زیرزمینی آن است كه در تابستان از زمین‌خارج كرده پس از تمیز كردن
و در حالت خام به نخ كشیده و می‌خشكانند.
خواص و اثرات دارویی:
طبع ثعلب گرم و مرطوب است.
ثعلب دارای خواص مقوی و مغذی، نرم كننده سینه، قابض، مفرح، خونساز، خلط‌آور،ضد سوداء، زیادكننده
اسپرم و مقوی قوه باه، مقوی نعوظ، مقوی اعصاب است.
ثعلب در موارد سرماخوردگی، رفع حالات تحریكی و التهابی سینه یادستگاه گوارشی، رفع اخلاط خونی،
كزاز، رفع نفریت، ورم مثانه و اسهالهای ساده،تشنج یابس، تقویت اعصاب، گرفتگی صدا، رفع خستگی و
تجدید قوای جسمی،تقویت نیروی جنسی، فلج، لقوه، لاغری، ورم روده، انزال زودرس، كم خونی،كوفتگی
گوش، كودكان ضعیف، تحریكات خشن سینه، درد عضلات و حصبه به‌كارمی‌رود.
ثعلب محرك شهوت، مقوی نعوظ و مولد منی است. هم‌چنین مقوی اعصاب‌و رفع‌كننده تشنجات كزازی شكل
(رعشه) است.
اگر ثعلب را با روغن گل سرخ یا روغن زیتون مخلوط كرده و به‌صورت خمیردرآورده و آهسته به موی سر بمالند
مانع ریزش مو و برای تقویت و رشد مو مفیداست.
از جوشانده 18 تا 20 گرم ثعلب در یك لیتر آب جهت درمان ورم كلیه(نفریت)، ورم مثانه، رفع ورم حاد روده د
ر بیماری حصبه صبح و ظهر و شب یك‌استكان تناول نمایند.
شیاف برگ آن با زعفران و كمی مشك قبل از آمیزش جنسی جهت نازائی به‌كارمی‌رود.
تاكنون بیست و پنج نوع از گیاه ثعلب شناخته شده كه ده گونه آن در ایران مى روید. گونه هاى مختلف آن در
آذربایجان - كردستان - لرستان - خراسان - و ساحل دریاى مازندران و نواحى البرز فراوان بوده و بطور خودرو
به عمل مى آید. به عنوان یك گل زینتى نیز مى توان انواع آن را در باغچه ها پرورش داد.
براى تهیه آرد ثعلب:
كافى است كه غده هاى زیرزمینى مرا شسته و بعد در آب جوش بخیسانند تا ورم نماید، بعد خشك كرده و
آسیا نمایند. آرد من علاوه بر اینكه در مداوا و تغذیه به كار مى رود، همه ساله مقدار زیادى از آن صادر مى
شود و كارخانجات غذاسازى و داروسازى خریدار آن مى باشند.
آرد ثعلب براى رفع خستگى ، تجدید قوا و تقویت شهوت منافع زیاد دارد، آرد من نرم كننده سینه و خلط آور
بوده و براى این كار جوشانده یك درصد آن مصرف مى شود.
آرد آن خونساز بوده و مقوى اعصاب است . براى درمان كزاز، تشنج ، لقوه و فلج تجویز شده است . مالیدن آن
بر سر مقوى مو بوده و از ریزش آن جلوگیرى مى كند. مقدار خوراك آن تا دو مثقال بوده و زیاده روى در خوردن
آن براى شكم خوب نیست .
۱. طبع آن گرم و مرطوب است.
۲. مقوی نیروی جنسی می‌باشد.
۳. در گذشته جهت تقویت كودكان همراه شیر به آنها می‌دادند.
۴. جهت درمان رعشه (تشنج‌های كزازی) از ثعلب به صورت دمكرده می‌توان استفاده كرد.
۵. برای درمان سرماخوردگی و اخلاط خونی به صورت دمكرده استفاده شود.
۶. جهت درمان ورم كلیه و مثانه از دمكرده این گیاه می‌توان استفاده كرد.
۷. جهت جلوگیری از ریزش مو و تقویت موی سر ثعلب را با روغن زیتون و گل سرخ مخلوط نموده
به پوست سر بمالند.
۸. برای رفع ورم حاد روده در رابطه با بیماری حصبه ۲ گرم ثعلب را در ۱۵۰ سی‌سی آب جوشانده
بنوشند.
۹. جهت كم‌خونی از دمكرده ثعلب می‌توان استفاده كرد.
۱۰. برای جلوگیری از انزال زودرس از ثعلب استفاده كنند.
۱۱. افرادی كه لاغر هستند از ثعلب استفاده كنند مخصوصاً در تابستان عصرانه بستنی میل كنند.
۱۲. در گذشته جهت تقویت كودكان همراه شیر به آنها می‌دادند.
۱۳. جهت ناراحتی‌های معده از دمكرده این گیاه می‌توان استفاده كرد.
۱۴. مقدار دمكرده این گیاه ۱۸ گرم در ۱۰۰۰ سی‌سی آب می‌باشد.
۱۵. تقویت كننده اعصاب می‌باشد.
۱۶. جهت درمان فلج و لقوه از ثعلب می‌توان استفاده كرد.
۱۷. از پودر ثعلب و گل پنیرك می‌توان مانند ژل جهت موی سر استفاده كرد. بدین صورت كه ۵۰ گرم
ثعلب را با كمی روغن نارگیل و ۲۰ گرم گل پنیرك در یك لیتر آب جوشانده سپس صاف نموده
می‌گذاریم سرد شود این ژل برای مو مفید است.
۱۸. یك ژل دیگر جهت تقویت مو: ابتدا ۵۰ گرم سبوس برنج را در یك لیتر عرق گزنه جوشانده سپس
صاف نموده آن گاه مجدداً ۵۰ گرم پودر ثعلب به محلول اضافه كرده و جوشانده صاف نموده
می‌گذاریم سرد شود از این ژل جهت آرایش و تقویت مو می‌توان استفاده كرد.
۱۹. مصرف زیاد ثعلب باعث سقط جنین می‌گردد.
۲۰. كسانی‌كه بیماری وریكوسل دارند كمتر مصرف كنند.
۲۱. مصرف زیاد ثعلب تارهای صوتی را از كار می‌اندازد.
بیشتر افراد با ثعلب به دلیل کاربرد آن در بستنی‌سازی آشنا هستند.
اگر در فصل بهار به نواحی شمالی کشور سفر کنیم، در دشت‌های کوهپایه‌ای این گونه گیاهی را با گلهای
زیبایش خواهیم دید.
ثعلب خالدار گیاهی پایا، به اندازهٔ ۱۰ تا ۷۰ سانتیمتر، بدون کرک و دارای غده‌های زیرزمینی تخم مرغی
شکل منقسم است. برگ‌ها به تعداد ۴ تا ۵ عدد در قاعدهٔ ساقه یا محور سنبلهٔ گل گسترده شده‌اند. برگ‌ها
کشیده و طویل هستند که در ابتدا پهن‌اند و به سمت انتها باریک می‌شوند و به رنگ سبز تیره یا روشن
همراه با لکه‌ها یا خال‌های قهوه‌ای دیده می‌شوند و در سطح فوقانی اندکی غبارآلود به نظر می‌رسند،
به‌ندرت فاقد لکه یا خال هستند.
ساقه به رنگ سبز یا بنفش مایل به قهوه‌ای است که در بخش بالایی فاقد برگ و در انتها دارای سنبلهٔ گل‌ها
است. گل‌ها به رنگ سرخ، ارغوانی، بنفش یا ارغوانی مایل به صورتی و به‌ندرت سفید هستند. گل‌ها به
صورت مجتمع در سنبله‌ها قرار دارند، قبل از شکفتن وضع فشرده بر روی محور سنبله دارند ولی پس از
شکفتن تغییر شکل داده و ظاهری استوانه‌ای پیدا می‌کنند که در ابتدا حجیم‌اند و در انتها باریک می‌شوند.
تعداد گل‌ها معمولاً ۲۰ تا ۵۰ عدد در یک سنبله است. هرگل دارای ۳ گلبرگ است که شامل یک گلبرگ میانی
و دو گلبرگ جانبی است و برگچه‌ها کوچکتر از گل‌ها هستند.
گاهی حالات غیرطبیعی گوناگونی نیز در اعضای این گونه به ویژه در فرم گل‌ها دیده می‌شود که تشخیص
این‌گونه را مشکل می‌سازد.
موسم گل در ماههای اردیبهشت تا تیر است. معمولاً در ارتفاعات بالا گل‌ها در ماه تیر ظاهر می‌شوند. گل‌ها
به محض شکفتن بوی خوشی شبیه به عسل در فضا پراکنده می‌سازند ولی به زودی بوی آنها نامطبوع
می‌شود که برای جلب حشرات گرده‌افشان مؤثر است.
از حشراتی که جذب گلهای ثعلب خالدار می‌شوند، به‌طورفراوان زنبورهای جنس بمبوس (Bombis) هستند
که همیشه در اطراف این گیاه در رفت و آمد‌ند و نقش مهمی در گرده‌افشانی گلهای آن دارند. زنبورهای
جنس اوسرا (Eucera) و سیتیروس (Psithyrus) نیز جلب گلهای ثعلب خالدار می‌شوند.
این گیاه خاک‌های آهکی دارای خاکبرگ فراوان را ترجیح می‌دهد و در خاک‌های بسیار اسیدی نمی‌تواند رشد
کند. در جاهای مرطوب، روشن و آفتاب‌گیر یا دارای سایهٔ اندک می‌روید.
ثعلب خالدار درجنگل ها، درختزارها، علفزارها، باغها، مرغزارها، کنار جاده‌ها و راه‌آهن، حاشیهٔ پرچین‌ها،
دیوارها و حصارها، کنار رودخانه‌ها، چاه‌ها، استخرها، آبریز‌ها و نیز باغچه‌های منازل مسکونی در مناطق
کوهپایه‌ای، دامنه‌های دشتی و ارتفاعات کوهستانی معمولاً تا ارتفاع ۲۰۰ متری دیده می‌شوند. از غده‌های
زیرزمینی این گیاه ثعلب تهیه می‌کنند. برای این کار غده‌های این گیاه را پس از خارج کردن از زمین به خوبی
با آب می‌شویند. سپس آنها را مدتی در آب داغ قرار می‌دهند تا بافت‌های آنها نرم شود و بعد آنها را خشک
می‌کنند.
ترکیبات شیمیایی این گیاه شامل مواد لعابی شبیه با سورین، هیدرات‌های کربن و غیرمحلول در آب، آمیدون
تغییر شکل یافته، مواد پروتیدی، قند، املاح معدنی نظیر کلروسدیم و فسفات کلسیم و نیز مقدار اندکی
اسانس است که با خشک کردن گیاه به‌صورت کومارین تغییر شکل می‌یابد.
این گیاه علاوه بر ارزش غذایی دارای خواص درمانی قابل توجهی نیز هست که باعث آرامش عصبی، تسکین
سرماخوردگی، کاهش التهاب ریه، تأثیر در رفع مشکلات دستگاه هاضمه، بهبود نفریت، ورم مثانه،
اسهالهای معمولی، ورم روده و تب‌های تیفوئید می‌شود.
برای موارد مذکور باید ۵۰ تا ۱۰۰ گرم از این گیاه را در یک لیتر آب دم کرد تا نوعی ماده ژله مانند به دست
آیدسپس مصرف کرد. ثعلب را می‌توان با شیر یا کاکائو هم مخلوط و مصرف کرد. به‌طور کلی این گیاه برای
کودکان و کسانی که معدهٔ حساس دارند بسیار مفید است.
ثعلب خالدار در ایران تاکنون در استا‌ن‌های مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی، جنوب استان اردبیل،
نواحی شمالی استان تهران، قزوین و زنجان گزارش شده است.
گونه ثعلب خالدار دارای واریته‌های گوناگون در ایران است و در حال حاضر جمعیت به نسبت فراوانی در ایران
دارد و فعلاً هیچ خطری نسل آنها را تهدید نمی‌کند.
ثعلب خالدار در شمال وغرب آسیا، اروپا و شمال آفریقا پراکنده است.
