درباره استان مركزي

استان مرکزی

موقعیت : مرکز ایران

مجاورت : شمال:استان‌های تهران و قزوین

جنوب :استان‌های لرستان و اصفهان

شرق:استان‌های تهران، قم و اصفهان

غرب: استان همدان

وسعــــت: ۲۹٬۵۳۰ کیلومتر مربع

تقسیمات: ۸ شهرستان، ۱۵ بخش، ۱۹ شهر، ۶۰ دهستان و ۱٬۳۹۴ آبادی دارای سکنه و ۴۶ آبادی خالی از سکنه

شهرستانها: آشتیان، اراک، تفرش، خمین، دلیجان، زرندیه، ساوه، شازند، کمیجان، محلات

مرکـــــز : اراک

طبيعت در شهرستان اراك


رودخانه قره چاي يا زرين رود
اين رودخانه از دو رود تشكيل مي شود و وسعت حوزه آبريز آن حدود 23921 كيلومتر مربع است . شاخه جنوب آن از كوه هاي سربند و راسوند و تالاب وعمارت و سراب هاي استان ، عباس آباد ، كله و نهرميان سرچشمه مي گيرد . اين شاخه ها در محل پل دو آب به هم پيوسته ، رود واحدي را به نام چرّا « شرا » تشكيل مي دهند ، پس از عبور از بخش چرّا با جهت جنوب به شمال با « دبي » قابل ملاحظه اي به شاخه غربي قره چاي مي پيوندد .
شاخه غربي كه از كوه هاي الوند همدان سرچشمه گرفته از بهم پيوستن شش رود كوچك به وجود مي آيد كه در دشت رزن و بهار به نام سيمينه رود ناميده مي شود ، در دشت كبودر آهنگ ، شاخه فرعي « زهتران » و « خميگان » از شمال به جنوب جريان يافته كه اين رودخانه در انتهاي بخش چرّا با رودخانه چرّا يكي شده و به طرف ساوه جريان پيدا مي كند ، در ساوه نيز دو رود كوچك به نام هاي « سامان » و « ياتان » بهم پيوسته به نام رود مزلقان يا مردقان ( مزدقان ) وارد قره چاي شده پس اط گذشتن از دشت ساوه در محل پل دلاك به قمرود پيوسته و به « مسيله » و به كوير نمك مي ريزد ، طول اين رودخانه حدود 540 كيلومتر است
اين رودخانه بويژه شاخه هاي آن در سربند و كزاز و بخش چرّا بعلت موقعيت طبيعي ويژه ، مناظر بسيارزيبايي پديد آورده كه از جهت جاذبه هاي تور سيم و بهره برداري جهانگردي و ايرن گردي ، واجد اهميت خاص است ، تراكم اين مناظر دلنشين بويژه در منطقه سربند و كزاز كه سرچشمه ها و سرشاخه هاي متعدد رودخانه را در خود جاي داده بسيار جالب توجه است . اما اين مناظر بسيار زيبا بعلت آن كه در منطقه كوهستاني قرار گرفته و فاصله طولاني با مراكز شهرها دارند ، فاقد امكانات زير بنايي مناسب گردشگري و ايرانگردي هستند . با ايجاد تأسيسات اوليه گردشگري اين مناطق مي تواند از مركز مهم جذب و جلب گردشگر و ايرانگرد باشد و يا حداقل مي تواند مردم استان را بخود جلب كند .
رودخانه قمرود
اين رودخانه كه 288 كيلومتر طول دارد حوزه آبريز آن ، كوهستان هاي اطراف خمين و گلپايگان و خوانسار به وسعت 16050 كيلومتر مربع در جنوب شرقي استان مركزي قرار دارد ، كه مسير قابل ملاحظه اي از اين رودخانه در استان مركزي واقع است . شاخه اصلي آن از كوه هاي لرستان ، گلپايگان و خوانسار سرچشمه گرفته و در هر مكان نام ويژه اي دارد . شاخه اصلي به نام دربند يا گلپايگان ، از كوه هاي زاگرس سرچشمه گرفته و شاخه اصلي و پر آب قمرود مي باشد و در جهت شرق به غرب جريان دارد .
رودخانه خوانسار از كوه هاي اين شهرستان سرچشمه گرفته ، پس از ورود به دشت گلپايگان به آن مي پيوندد .كه در پائين گلپايگان ، خرقاب ناميده مي شود . اين دو رود به نام (( خرقاب )) در 23 كيلومتري شرق خمين در نزديكي (( گلهاگرد )) با رودخانه خمين يكي مي شوند . رودخانه خمين از كوه هاي آشناخور ، سرچشمه گرفته و جهت آن ، جنوب غربي _ شمال شرقي است .
شاخه هاي كوچكتري در خمين از كوه هاي ( نشهر ) و پشتكوه و دالايي و بيشه علي و حمزه لو سرچشمه گرفته كه در 2 كيلومتري غرب خمين نزديك روستاي ريحان و (( ارّه )) به رود خمين مي پيوندند . رودخانه قمرود پس از گذشتن از نيم ور و كنار محلات و غرب دليجان بسوي قم مي رود و در ناحيه (( پل دلاك )) در 20 كيلومتري شمال شرقي قم به قره چاي پيوسته وارد مسيله شده و به كوير نمك مي ريزد .
از ديدگاه جاذبه هاي طبيعي گردشگري ، هر چند مسير رودخانه قمرود بويژه پيش از عبور از نيمور محلات به اندازه منطقه سربند و كزاز ، چرّا ، سرسبز و زيبا نيست . اما جاذبه هاي گردشگري و ايرانگردي آن را نبايد ناديده گرفت . بويژه در منطقه خمين و محلات با ايجاد امكانات و تأسيسات به جاذبه هاي گردشگري افزوده مي گردد ، كه مي تواند در كنار جاذبه هاي طبيعي شهر زيباي محلات و پارك و سرچشمه و گلخانه ها و آب گرم معدني ، مجموعه بسيار زيبا و جذابي براي گردشگران به وجود اورد . چشمه هاي معدني
چشمه هاي دايمي فراواني در استان وجود دارد كه به مناسبت فراواني آب و سرسبزي و زيبايي طبيعي و آساني دسترسي به آنها از جاذبه هاي طبيعي بسيار مهم بشمار مي روند و مي توان محل گذران ايام فراغت و تفرجگاه اهالي استان و ايرانگردان باشد .
مهمترين آنها عبارتند از : سرچشمه محلات ، چشمه پنجه علي ، سرآب اسكان ، سرآب حك ( سراب بولاغ ) ، سراب عباس آباد شازند ، چشمه انجدان ، چشمه بالقلو در ساوه ، كه تنها در سرچشمه محلات و پارك كنار آن ، تسهيلات و امكانات جهانگردي ايجاد شده است . در دامنه كوه سفيد خاني ، چشمه چينچلي ، با آب معدني و گوارا مي تواند از جاذبه هاي خود طبيعي به حساب مي آيد .
چشمه هاي آب گرم محلات
چشمه هاي آب گرم محلات به فاصله 15 كيلومتري شمال شرقي محلات قرار دارد . اين چشمه هاي آب گرم معدني در سمت شرقي كوه خورزن در نزديكي روستاي نينه از دهستان خورهه قرار گرفته است . استفاده از چشمه هاي آب گرم معدني محلات سابقه باستاني داشته و مي توان تاريخ استفاده از آن را با آثار باستاني خورهه در يك جهت پنداشت .
از دوران باستان تاكنون از آب گرم محلات به خاطر خواص درماني آن استفاده مي كرده اند . آب اين چشمه ها از تركيب ، آبهاي سولفاته كلسيك و از ته آبهاي ، هيپبر ترمال بوده كه در درمان بيماري هاي نقرس و هم چنين بيماري هاي كبدي ، صفراوي و كليوي و دستگاه گوارش مؤثر است .
سالهاست كه مردم ايران بويژه استان مركزي و شهرهاي قم و كاشان و اصفهان براي درمان و تفريح و گردش به محلات و آبگرم روي مي آورند . فصول استفاده از چشمه هاي آب گرم محلات بهار و تابستان است به ويژه دو ماهه مرداد و شهريور مي باشد .
چشمه كيخسرو ، سراب حك يا چشمه بلاغ
اين سراي يا چشمه بزرگ در دشت كزاز و در دامنه كوه راسوند قرار دارد . به علت سرسبزي و زيبايي طبيعت قابليت آن را دارد كه از مراكز مهم جذب توريسم و جهانگردي و ايرانگردي باشد .
چشمه چيقلي
در 28 كيلومتري جنوب غربي اراك و در بالا دست روستاي رباط ميل بر سينه با صلابت رشته كوه سفيد خاني ، گردشگاه مصفاي چپقلي واقع است . كه خواص درماني چشمه آب معدني آن زبانزد خاص و عام است . آب معدني چپقلي از رديف آب هاي بي كربنات كليسم دار است و منيزيم آهن دار فاقد هرگونه آلودگي ميكروبي است و از نوع آب هاي سرد و سبك است كه آشاميدن آن اثرات درماني شگرفي در بدن دارد . اين چشمه دائمي با كيفيت مطلوب 8 دهم ليتر در ثانيه آب دهي دارد و تأثير آن در دفع سنگ كليه و مثانه در بين عموم زبان زد است .
آب معدني چشمه گراو
چشمه فوق به فاصله 5 كيلومتري شهرستان تفرش بين دو روستاي گبوران و طراران واقع گرديده است و دسترسي به ان آسان است . آب اين چشمه ، معدني و داراي خواص درماني است . گراو متشكل از چند قسمت در سطح زمين است كه از آنجا به حالت جوشش از سطح زمين خارجشده و در يك قسمت نيز آب همراه گازكربنيك فراوان از منفذي خارج مي شود .
آثار بجا مانده در اطراف چشمه يك چهار ديواري را نشان مي دهد كه بطور گسترده به عنوان حمام زنانه از آن استفاده مي شده است . آب گراو تفرش ، آب معدني بي كربناته مخلوط است كه به نسبت تقريباً مساوي يون هاي سديم و كلسيم در آن يافت مي شود . استحمام در اين آب اثر تسكيني داشته همچنين باعث باز و بسته شدن عروق مي گردد
درياچه قاسم آباد
اين درياچه طبيعي و بسيار زيبا در غرب بخش چرّا ، در غرب خنداب و در منطقه كوهستاني بين روستاهاي اوچ تپه ، كرد و خورد 7 توتل و قاسم آباد قرار دارد ، محل درياچه دشت كوچكي است كه اطراف آن را كوه ها احاطه كرده اند . نزولات آسماني آن مناطق در آن جمع شده و به صورت درياچه در آمده است .
در سال هاي خشكسالي آب آن كم و گاهي خشك است . اما در سالهايي كه بارندگي زياد است اين درياچه حتي قابل قايق راني است وسعت آن حدود 3 كيلومتر و 2 كيلومتر است در فصل پائيز و ابتداي زمستان به علت آب و هواي مناسب ، محل تجمع پرندگان مهاجر است .
درياچه ميقان
درياچه يا كوير ميقان در شمال شرقي اراك و در دشت فراهان قرار دارد . مساحت آن از حدود 100 تا 110 كيلومتر مربع متغيير است . حدود كوير يا درياچه ميقان در سال هاي مختلف بر حسب بارندگي متغيير است و محيط آن از 16 تا 24 كيلومتر تفاوت مي كند . آب درياچه شور است . محدوده درياچه ميقان از جهت اقليمي داراي زمستان هاي معتدل است ، همين ويژگي سبب مي گردد كه در پائيز و اوايل زمستان زيستگاه پرندگان بويژه پرندگان مهاجر باشد .
پرندگان مهاجر از قبيل غاز و اردك و سرسبز در هنگام مهاجرت دسته جمعي از سرزمين هاي سردسيري در مسير مهاجرت خود به جنوب ايارن ، حدود 2 ماه از آبان تا آذر را در محدوده اين درياچه بسر مي برند .
درياچه هاي مصنوعي
در سطح استان بجز درياچه هاي پشت سرهاي دليجان و ساوه و بند نيمور ، تعدادي درياچه مصنوعي در پشت سرهاي خاكي به وجود آمده كه تمام آنها از جاذبه هاي جنوب ايرانگردي محسوب مي شوند . يكي از اين درياچه ها كه هميشه پر آب است درياچه دربند جمال آباد قره كهريز است . از اراك تا جمال آباد حدود 30 كيلومتر جاده آسفالته است .
اين درياچه از رود آب هاي كوهستان هاي قره كهريز و كوه شمس آباد و بويژه دو قنات بسيار پر گرديده كه طول آن حدود 2 كيلومتر با عرض يك كيلومتر است . درياچه هميشه پر از آب شيرين بسيار گوارا است . امكان قايق راني داشته و حتي در تابستان مي تواند از تفرجگاه هاي بسيار زيباي استان باشد .
تالاب هفته عمارت
اين تالاب در بخش كزاز ، كنار روستاي عمارت و نزديك روستاي هفته از توابع سربند است . اين درياچه يا چشمه بسيار بزرگ در ثبيت آب رودخانه چرّا جنبه حياتي داشته و گذشته از زيبايي هاي چشمگير طبيعي آن از جنبه هاي زيست محيطي و توريسم داراي اهميت فراوان است . اين تالاب يكي از زيستگاه هاي خوب پرندگان ( چه مهاجر و چه بومي ) از قبيل اردك و غاز بوده كه در حفظ اكوسيستم جانوري و گياهي نقش مهمي را دارا است . تالاب هفته عمارت گذشته از تأثير فوق در تعديل درجه حرارت و رطوبت منطقه موثر است
غار قلعه جوق
اين غار در نزديكي روستاي چهرقان از توابع بخش وفس اراك در كوهي به نام قوزي قشلاق واقع شده است . اين غار به وسيله انسان و در دل كوه حفر شده و داراي سه مدخل است .
در گذشته نردباني در پاي آن قرار داشت كه رفتن به درون آن را آسان مي نمود . ليكن امروز آن نردبان از بين رفته است و بدون وسايل كوهنوردي رفتن به درون آن ممكن نيست . برخي معتقدند كه اين غار به منظور دفن مردگان بوده است و در واقع بايد آن را آرامگاه دانست . به عقيده باستانشناسان اين مقبره ها مربوط به دوره مادها بوده است .
غار آسيلي
نزديك روستاي امان آباد است . و در مغرب انجدان قرار دارد . طول كلي غار 5/73 متر و عرض آن 8 متر مي باشد . در آن حوضچه هايي قرار دارد كه ديواره هاي آن يك پارچه از مواد آهكي و بلورهاي منشوري استالاكتيتي پوشيده شده است . مدخل آن با دو دريچه دايره شكل است كه ستوني به محيط يك متر ، ديواره وسطي اين دو دريچه را تشكيل مي دهد .
غار ميلانون يا گلوچه بالا
غار مزبور داراي دو دهانه مي باشد يكي مايل است كه راه عبور و رسيدن به انتهاي آن است و ديگر عمداي است كه در حدود 3 متر بالاتر از دهانه اولي قرار دارد .
غار طاق رچه
اين غار از غار آسيلي به انجدان نزديك تر است . دو درخت بزرگ مقابل دهانه آن روييده و منظره زيبايي به غار داده است . طول غار 22 متر عرض ميانه آن 7 متر ، عرض انتهاي آن 11 متر و ارتفاع غار 3 متر مي باشد . دهانه غار رو به جنوب مي باشد .
غار گيوه كش
گيوه كش غار كوچكي است . طول غار 9 متر و عرض آن 6 متر و ارتفاع آن 5/1 متر است . عرض دهانه نيز 4 متر است كه در قسمت شرق انجدان قرار دارد .
غار شغال دره
غار شغال دره11 متر طول ، 2 متر عرض و 3/1 متر ارتفاع دارد و در دامنه كوه كلوپ جهنم قرار دارد . ( بنابر اظهار اهالي روي اين كوه در فصل زمستان برف باقي نمي ماند كه بدان لقب جهنم داده اند
غار هين هو
از غارهاي رشته كوه سفيد خاني است . مدخل غار بسيار باز و ارتفاع آن زياد است اما عمق كمي دارد
. غار علي خورنده _ غار دربر كه در تفرش قرار دارند
. غار كهك _ غار سرجوان در دليجان واقع هستند كه غار سرجوان جنبه زيارتگاهي دارد
غار شاه بلبل
اين غار در كوه هاي شرقي شهرستان محلات ( بين خورهه و دليجان ) واقع شده است . اين غار داراي چشمه اي كم آب است و از نظر مذهبي براي اهالي منطقه غاري مقدس است
غار كوه ساوه
اين غار در شمال غربي شهرستان ساوه و بالاتر از مقبره اشموئيل پيغمبر واقع است
غار سوراخ گاو
در شمال غربي روستاي خورهه واقع است
. غار يكه چاه : در جنوب شرقي محلات واقع است
. غار گدار چشمه : در كوه ارده و در جنوب نيمور محلات قرار دارد
. غار سرچشمه : در شمال محلات و در كوه سرچشمه واقع است
. غار كشه ريز : در شمال غرب شهرستان محلات و در كوه فيروز كوه واقع است
منطقه حفاظت شده هفتاد قله
كوهستان هاي مشهور به هفتاد قله به مساحت 82125 هكتار بين شهرهاي اراك و محلات و خمين واقع شده است . با توجه به ويژگي زيستگاهي و ارزش هاي مربوط به حيات وحش ، اين منطقه به عنوان نمونه اي بارز از يك اكوسيستم كوهستاني به شمار مي رود .
ارزشهاي زيستگاهي كوه هاي اين منطقه باعث شده است كه از زمان هاي قديم يكي از بهترين شكارگاه هاي كشور محسوب مي شود . در يكي از دره هاي بسيار زيباي هفتاد قله بنام دره چكاب كه اين نام به خاطر چشمه اي به همين اسم است سنگ نبشته اي موجود است كه مي رساند اين منطقه از قديم شكارگاهي معروف بوده است .
از شكارهاي بزرگ اين مناطق مي توان به : قوچ و ميش ، كل و بز ، آهو و پلنگ ، گراز كه اين نوع شكارها بيشتر در كوهستان ها بسر مي برند اشاره كرد .
شكار كوچك پرندگان از قبيل : غاز خاكستري ، اردك ، لك لك سفيد ، بلدرچين ، هوبره ، فاخته ، قمري ، كبوتر چاهي ، كبوتر كوهي ، عقاب طلايي ، كركس مصري ، هما و دال اشاره كرد .
منطقه غربي اراك شامل كوه هاي چرّا و وفس

اين كوهستان ها با پوشش گياهي بين 25 تا 60 درصد و آب فراوان از شكارگاه هاي خوب استان است . شكارگاه هاي معروف آن عبارتند از : كوه كوچك زار ، كوه خشكه ، كوه لجور ، از شكارگاه هاي مهم آن : كوه وحش ، شكار آنجا عبارتند از : قوچ و ميش _ آهو و گرگ _ روباه و خرگوش و از پرندگان كبك و تيهو و با قرقره و فاخته است .
منطقه سربند
منطقه سربند بيشتر تپه ماهور است و يكي از شكارگاه هاي خوب استان است . ارتفاعات آن عبارتند از : دواريجان ، گونه ، چوبدر عليا ، چوبدر سفلي ، دو آب ، با زمستان سرد و تابستان معتدل از بهترين شكارگاه هاي قوچ و ميش بويژه كبك است . دره ماليمر و باغ سماق لو از مناطق بسيار زيباي استان بوده و داراي دره هاي سرسبز و چشمه هاي فراوان است . شكار آنجا قوچ ، ميش و كبك و تيهو مي باشد . از چشمه هاي معروف آن سيب در است .

آرامگاه ها ،امامزاده ها و زيارتگاه ها درشهرستان اراك


امامزاده حوا خاتون موت آباد
بناي تاريخي امامزاده حوا خاتون واقع در قريه موت آباد در 15 كيلومتر شمال اراك و در مسير بزرگراه اين شهر به قم واقع گرديده است. بنا به سنگ نبشته موجود در امامزاده بناي اوليه اين امامزاده در سال 487ه.ق. ساخته شده است. بناي امامزاده از سه بناي مجزا تشكيل شده است. ايوان رفيع اين بنا به ارتفاع تقريبي پنج متر مي باشد. قسمتي از اين بنا نمايي شبيه به صليب يوناني داشته بازوهايش به طاقنما و تقاطع آن به گنبد آجري منتهي مي گردد. اهميت اين بنا به گنبد هرمي شكل آن است كه داراي 12 ترك بوده و تزئينات كاشيكاري زيبايي داردآرامگاه ها امامزاده ها و زيارتگاه ها
عمده تزئينات اين بنا همان كاشيكاري و آجر كاري گنبد است به ارتفاع تقريبي پنج متر مي باشد همچنين در اين امامزاده چند سنگ نبشته موجود است كه يكي از آنها تاريخ ساخت امامزاده را 487 ه.ق. نشان مي دهد عمده مصالح اين بنا شامل : كاشي، آجر، سنگ و ملات مي باشد.آرامگاه ها امامزاده ها و زيارتگاه ها
بنا به روايات و قول سالمندان آبادي شاه طهماسب در لشكركشي اي كه به منظور جنگ با عثمانيان در پيش داشته از كنار اين ابادي گذشته و دستور مرمت گنبد اين بنا را داده كه خود نشان دهند تعميرات اين بنا در دوره هاي مختلف مي باشد.
بناي امامزادگان عبدا... و آمنه خاتون اراك
اين بنا واقع است در محله عباس آباد اراك و در حاشيه خيابان شهيد بهشتي قرار گرفته و زيارتگاه عموم مي باشد اين اثر با هسته معماري اوليه شهرسلطان آباد اراك يعني مجموعه بازار و محله هاي حصار و قلعه فاصله داشته ولي به سبب توسعه و گسترش اراك اكنون با سايره محله ها پيوند دارد. بر اساس و قضنامه سنگي موجود در ديوار امامزاده دو تن از فرزندان امام موسي كاظم به نامهاي شاهزاده عبدا.. و خواهر وي آمنه خاتون در داخل بناي نامبرده آراميده اند. بر اساس و قضنامه مذكور كه متعلق به سال 255 ه.ق. مي باشد در آن زمان بناي امامزاده در جنوب شهر سلطان آباد قرار داشته و شخصي به نام يعقوب بن ابراهيم انجداني يكي از صاحب منصبان لشگري دوره قاجار قلعه باغ مشجري جهت دخل و خرج آن وقف كرده است.
هيچگونه مدرك ياسند معتبري درارتباط با سازنده اين بنا و تاريخ آن وجود نداشته و تا حال براي شناسايي تاريخ دقيق اين بناگمانه زني اي نشده است مع الوصف احتمال مي رود كه قسمت چهار تاقي شكل بنا به احتمال در دوره صفويه ساخته شده ولي درباره تاريخ احداث سردابه همچنان نمي توان تاريخي را پيشنهاد كرد فرم و نوع تاق و تويزه به سبك اصفهاني و دوره صفوي مي باشد. بناي اوليه اين اثر مربوط است به يك سردابه و نيز طرح يك معماري چهار تاقي شكل كه بر روي اين سردابه بنا شده است شكل سردابه بنا مدور و فاقد راه پله ورودي بوده و پايه و شالوده آن به ارتفاع حدود 60 سانتيمتر از سنگ ولي بقيه آن از آجر تشكيل گرديده است.
اين بنا داراي هسته اي مركزي و الحاقاتي در شرق و غرب مي باشد هسته مركزي شامل يك چهار تاقي است با پلاني چليپا شكل كه در زير آن سردابه قرار گرفته است در شرايط فعلي گنبد بنا يك پوش بوده و در هر سمت پايه گنبد يك نورگير وجود داشته كه در دوره هاي بعد آنها را تيغه كرده اند. بنيان اصلي بنا خشت بوده ستونهاي آن بسيار حجيم و اين افزايش حجم باعث شده تا دالان كوتاهي در چهار طرف زير گنبد خانه بوجود آيد در زير گنبد و در قسمت فوقاني ديوارها بقاياي نقاشي باقميمانده كه موضوعات آنها برگ، گل بوته و درخت سرو با رنگهاي سيز و زرد و قهوه اي ومشكي مي باشد.
بقاع متبركه هفتاد ودوتن ساروق
بقعه هفتاد و دو تن در فاصله 60 كيلو متري شمال غربي شهرستان اراك در روستاي ساروق قرار دارد . در مدخل ورودي روستا قبرستان عمومي است كه اين بنا در ميان آن بوسيله ديوار گلي محصور گرديده و شباهت به باغ بزرگي دارد . بر اساس شواهد و مدارك موجود بناهاي مذكور حداقل مربوط به قرن ششم هجري قمري كه علاوه بر هيئت كلي بنا وجود ضريحهاي چوبي كتيبه دار با تاريخ هاي واضح بر روي آنان مويد اين نظر است , البته تاريخ بنا قطعا بايد پيش از آن باشد كه اين مطلب نياز به پژوهش و بررسي اساسي در مجموعه دارد.
سطح دو بناي موجود از كف محوطه حداقل يك متر پائينتر گرفته شده , شكل كلي گنبدها با پلاني چهار ضلعي است كه بوسيله گوشواره ها پلان تبديل به هشت و سپس به شانزده گرديده
سطح داخلي گنبدها با گچ پوشيده شده و روي آن با خطوط كوفي منقوش گرديده است. وجود خط نوشته هائي از نوع نسخ بر روي ديواره هاي داخلي و بر روي صندوق هاي چوبي مقابر و درهاي چوبي از لحاظ تعيين قدمت و تاريخ بنا و سازندگان و مدفونين بسيار حائز اهميت مي باشد
بر روي درب يكي از گنبدهاي اين مجموعه كه دربي چوبي و ساده است در سطح بيروني چهار ضلع آن سوره مباركه آيت الكرسي منقوش است , و سپس در قاب داخل آن , صلوات كبيره با عنوان " اللهم صلي علي النبي و الوصي......." قرار گرفته , اين درب داراي تاريخ ( سنه 987 ) است
در يكي از گنبدهاي اين مجموعه گويا هفت قبر وجود دارد كه در آنها سه صندوق چوبي ديده مي شود و دو صندوق چوبي آن داراي كتيبه اي است كه در يكي از آنها متن آن چنين شروع مي شود
: " امر هذالمرينه سبحان .......". يكي از زيباترين قسمتهاي اين گنبد محراب بسيار ارزشمندي است كه بر روي ديوار جنوبي قرار دارد , سطح محراب بطور كامل داراي نقاشي است و رنگ طلائي در آن استفاده گرديده است
بقعه شاه قلندر روستاي انجدان
بقعه فوق واقع است در روستا انجدان كه در 27 كيلومتري جنوب شرقي شهر اراك قرار دارد. اين بنا مربوط به شاه عبدالاسلام معروف به شاه قلندر فرزند شاه مستنصر با ... دوم شاه غريب مي باشد كه بعد از وفات پدرش رياست فرقه اسماعيليع را به عهده داشته و به احتمال زياد مربوط به دروه ايلخاني مي باشد.
اين بنا داراي پلاني هشت ضلعي است كه در چهار ضلع آن وروديها قرار گرفته اند سه ورودي از چهار ورودي مذكور بسته و فقط ورودي ضلع جنوبي كه داراي ايوان الحاقي مي باشد و است. در چهار ضلع داخلي آرامگاه طاقنماهاي بلندي كار شده كه فضاي معماري داخلي را از يكنواختي بيرون آورده است.
گنبد بقعه دو پوش و آجري بوده و پوشش خارجي آن به شكل هرمي شانزده ترك مي باشد . ساقه گنبد داراي شانزده ضلع و چهار نورگير با پنجره هاي مشبك چوبي در چهار جهت اصلي است در بعضي از قسمتهاي بيروني پي ديوار تا ارتفاع تقريبا" 5/1 متر از سنگ لاشه ساخته شده است. تزئينات اين بنا شامل رسم بندي و گچبري سر در ايوان ورودي اصلي مي باشد لازم به ذكر است ارتباط با پشت بام با يازده پله از ضلع شرقي بر قرار مي شود مصالح عمده اين بنا شامل :آجر ، ملات گل ، گچ ، سنگ و غيره مي باشد
مقبره حاج آقا محسن اراكي
آرامگاه و مقبره حاج آقار محسن اراكي در يكي از دروازه هاي قديمي شهر اراك كه به دروازه شهرجود معروف مي باشد واقع شده است. تاريخ ساخت آرامگاه فوق در سال 1273 ه.ق. بر مي گردد زماني كه شخص حاج آقا محسن اراكي اقدام به بناي مقبره اي مناسب با گنبد و ايوان براي محل مدفن و الدين مكرمه اشت مي نمايد پس ا ز وفات خود حضرت نيز ايشان در كناره قبور پدر و مادر گراميشان بخاك سپرده مي شوند.
علت معروفيت حاج آقا محسن اراكي به واسطه خدمات علميه ايشان مي باشد كه شامل قضاوت در اراك و نواحي آن برگزاري حوزه درس و بحث و موقوفات بسيار زياد ايشان مي باشد. عمده ترين خدمت ايشان تاسيس حوزه علميه قم مي باشد كه در اين راه سهم بسياري داشته اند.

بناي مورد نظر از اثار دوره قاجاريه بوده و داراي گنبدي كوتاه و عرقچين آن شكل منظمي دارد پلان اثر فوق چند ضلعي بوده و درب ورودي اصلي از قسمت جنوب مي باشد اصل بنا از يك ايوان آجري كه رو به جنوب ساخته شده و اطاق آرامگاه و همچنين دو اطاق در دو سوي ايوان و نيز دو اطاق ديگر در دو طرف آرامگاه تشكيل شده است. داخل ايوان با كاشي معقلي در رسم بنديها كار شده كاشيها به رنگهاي زرد، آبي ، سفيد و مشكي است و نقشها شامل پنج پري، تزنجهاي تركيبي و سه پري و هفت پري مي باشند. از اراه ايوان كاشي خشتي هفت رنگ با رنگهاي متنوع بوده و زير گنبد در داخل مقبره نيز با كاشي معقلي و با رنگهاي ذكر شده فوق تزئين يافته است. ازاره نيز مانند ايوان داراي كاشي خشتي هفت رنگ مي باشد.

منزل قديمي خاكباز

خانه قديمي آقاي سيد حسين خاكباز يكي از فرزندان حاج آقا محسن اراكي در خيابان دكتر بهشتي نرسيده به ميدان شريعتي و در روبروي دانشگاه اراك قرار دارد
قدمت اين بنا به دوره قاجاريه بر مي گردد و مساحت زير بناي آن حدود 225 متر مربع در هر طبقه مي باشد. اين بناي دو طبقه در زميني به مساحت 3000 متر مربع ساخته شده است علاوه بر دو طبقه فوق در زير اين بنا زير زمين نسبتا" كوچكي نيز تعبيه شده است. بناي مذكور در محوطه مشجري قرار داشته و داراي سه ورودي از سه سمت جنوب، شرق و غربي مي باشد كف قسمتي از محوطه موزائيك فر ش ومقداري به صورت باغچه بندي است در داخل حياط گلخانه اي متروكه و همچنين يكباب زير آب قديمي پله اي وجود دارد كه از كف حياط پس از عبور از چندين پله به آب عبوري زيرين معروف به قنات خان حاكم مي رسد.
نماي ساختمان آجري بوده و اطراف پنجره ها به صورت قاب سازي نماسازي گرديده است. سقف زيرزمين تاق آجري و ديواره هاي آن به صورت آجر نما كار شده اند اين قسمت از بنا حالت انبار كل ساختمان را داشته است.

طبقه همكف و اول هر كدام پنج اتاق مجزا با سقف تير چوب و توخال كوبي و گچكاري و قاب سازي شده مي باشد كف اتاقها و راهرو كلا" موزائيك فرش و درب و پنجره ها همگي چوبي كه با شيشه هاي رنگي و سفيد پرشده اند. حمام بنا در طبقه اول قرار داشته و كف آن ويكي از اتاقها با كاشي مربع شكلي لعابداري به رنگ آبي مفروش شده اند سقف بنا نيز از انواع سقوف شيرواني مي باشد.
ساختمان در وسط عرصه حياط قرار گرفته و در قسمت جنوب و غرب دو تراس با ستونهاي سنگي چهار گوش و گرد قرار دارند .يك ستون سنگي گرد نيز در داخل راهرو و جلو پله هاي طبقه اول وجود دارد. ديوارهاي سنما ساختمان تا ارتفاع 60 سانتي متر از زمين از سنگ تراش خورده كار شدهاست.

برج شيشه و عمارت ارگ قديم اراك

بناي برج شيشه و عمارت ارگ قديم كه امروزه اثر ناچيزي از آن بجامانده در خيابان ادبجو، روبروي خيابان شهيد كلاهدوز و در كوچه شهيد رنجبر واقع شده است
. برج شيشه و عمارت ارگ قديم كه متصل به آن مي باشد از بناهاي عصر قاجاريه زمان حكومت فتحعليشاه قاجار مي باشد. زمان ساخت بناي فوق همزمان است با نخستين پايه ها ونشانه هاي احداث شهر اراك كه در زمان فتحعليشاه قاجار و به مباشرت يوسف خان گرجي ( سپهدار اعظم) بنا شده است
هسته و چار چوب ساختاري اوليه شهر قديم اراك سلطان آباد از چهار بخش تشكيل مي شده است
: عمارتهاي ديواني شامل: برج شيشه، منزل سپهدار و عمارت نظميه و
... بازار در مركز شهر
محله مسكوني حصار واقع در غرب بازار
محله مسكوني قلعه واقع در شرق بازار
نقشه سلطان آباد به صورت چهار گوش شكل گرفته و در ناحيه شمال غربي آن مقر حكومتي برج شيشه وارگ حكومتي قرار داشته است. مقر حكومتي توسط ديواري از بدنه شهر جدا مي شده و شامل/ برج شيشه ، منزل سپهدار، عمارت نظميه و .. مي بوده كه در اصل خارج از متن اصلي شهر سلطان آباد بوده است. مقر حكومتي يا ارگ دولتي به عنوان مركز حكومتي و محل سكونت حاكم و ديوانيان وبرخي نهادهاي حكومتي بوده است.
از مجموعه عظيم ارگ حكومتي اراك تاسال 1340 تنها عمارت نظميه خانه سپهدار و برج شيشه باقي بوده است. برج شيشه و خانه سپهدار نيز در تاريخ 3/3/1354 به شماره 1076 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده درمطبوعات سال 1356 نويد داده شد كه مجموعه برج و خانه سپهدار به موزه تبديل خواهد شد اما متاسفانه بر خلاف قانون توسط افراد با آگاه اين آثار ارزشمند از صفحه روزگار محو گرديد.
بناي برج شيشه بنايي دوازده تركي بوده كه از سه طبقه مجزا تشكيل مي شده است. دو طبقه بالا داراي تزئينات آجري و كاربنديهاي كاشي بوده است. قطر بزرگ اين برج كه دركف بيضي شكل بوده 12 متر و قطر كوچك آن نزديك به 8 متر مي رسيده است بواسطه تزئينات كاشيكاري معلقي با طرحهاي زيباي لوز شكل كه در طوق برج به كار رفته بوده از فاصله دور بر اثر تابش نور آفتاب درخشندگي و تطالو خاصي در نظرها پديدار مي شد كه به همين لحاظ از طرف مردم به برج شيشه معروف مي گردد.

در جوار اين برج يك ساختمان دو اشكوبه به بازير زمين قرار داشت كه موسوم به منزل سپهدار باني و حاكم و اوليه اراك بود عمده تزئينات به كار رفته در اين كاشيكاري معلقي در نماي شرقي و جنوبي بوده است . ليكن زير زمين اين بنا كه در حقيقت حوضخانه نيز محسوب مي شده داراي تزئينات بسيار زيبايي از جمله رسم بندي بوده كه از چهار ستون شروع مي شده و ادامه آن در وسط شمسه بزرگي را شكل مي داده است. اين شمسه با طرحهاي گل و بوته و با كاشي تزئين يافته كه شايد بتوان گفت در نوع خود كم نظير است. در ضمن لازم به ياد آوري است كه باغي مشجر و بسيار زيبا اين مجموعه بنا را در بر گرفته كه اگر به همان صورت حفظ مي شده يكي از نمونه هاي زيباي باغ سازي عهد قاجاريه را مي توانستيم در اين شهر شاهد باشيم.