عاقل به افکارش اعتماد ندارد

اعتماد به افكار خود ندارد

انسان عاقل و بهتر است بگوييم آدمى كه عقل دارد، بايد انديشه‏ها و آراى خود را حق نداند، بلكه احتمال اشتباه بودن آنها را براى خود، پيش فرض بداند زيرا همه يقين دارند كه معصوم نيستند و از طرف ديگر، از غير معصوم، انتظار كردار معصومانه داشتن نيز امرى باطل است. لذا نهايت دقّت، در اظهار نظر، آنهم در امور دنيايى لازم و ضرورى است و گرفتارى آخرت را نمى‏شود با توجيه كردار و رفتار خود، از خويش دور كنيم و احتياط در اين باره از همه‏جا واجب‏تر است. به همين خاطر امام على عليه‏السلام مى‏فرمايد:

العاقِلُ مَنِ اتَّهَمَ رَأْيَهُ و لَم يَثِقْ بِكُلِّ ما تُسَوِّلُ لَهُ نَفسُه:⁽¹⁾ عاقل كسى است كه رأى و نظر خود را متّهم نمايد و به آنچه نفسش برايش مى‏آرايد، اعتماد نكند.

براى پذيرشِ اين نكته و كاربردى كردن آن، اندكى به اطرافِ خود با تفكّر بنگريم آيا تا به حال كسى را ديده‏ايد كه احتمال اشتباه كردن انديشه‏ى خود را بدهد؟ فقط حضرت امير عليه‏السلام است كه اين هشدار را مى‏دهد. همه يقين داريم كه ما و اشتباه؟ العياذُ بِاللّه! انگار امرى غير ممكن است ولى بطور قطع بايد بدانيم، غير ممكن است اشتباه و خطا نكنيم؛نبايد گمان كنيم اگر ذرّه‏اى مى‏دانيم، عالم همه چيزيم. علم ما، در مقابل جهل ما، مانند يك نقطه در برابر اقيانوس است.

كسانى كه با كتاب مكاسب شيخ اعظم آشنايى دارند، مى‏دانند چگونه آسيابان، خواجه نصير رحمه‏الله را با آن همه عقل و درايت و علم نجوم، متوجه نمود تا به عقل و دانش خود اعتماد ننمايد و بداند كه يك سگ و انسان بى‏سواد بهتر از او مى‏فهميدند! آسيابان خواجه را از خوابيدن در فضاى باز و آزاد نهى كرد ولى او با محاسبات نجومى احتمال باريدن را منتفى دانست و راحت خوابيد؛ وقتى باران شروع شد، زير سقف آمد و پرسيد از كجا دانستى باران خواهد آمد؟ پاسخ داد سگى دارم كه وقتى بخواهد باران بيايد، مى‏رود زير سقف مى‏خوابد و ...

لذا بايد يقين بدانيم اشتباهاتِ ما، در مقابلِ‏اقداماتِ صحيحِ‏ما، بسيار زياد است.

عقل وعاقل در قرآن و حديث

نصرت الله جمالى