معماران ساسانی، وقتی بنای آتشکوه را در نیم ور دلیجان می ساختند، هیچ وقت فکر نمی کردند که روزی شاهکارشان تبدیل به ماندگارترین بنای تاریخی کشور شود. بنایی که حتی شهرتش از مرزهای ایران هم فراتر رفته و بعد از گذشت هزاران سال آن را تبدیل به یکی از مهم‌ترین آتشکده‌های زرتشتیان جهان کرده است.

برای دیدن ماندگارترین آتشکده ساسانی، باید به 5 کیلومتری راه نیمه‌‌ور به دلیجان در استان مرکزی بروید و بازمانده های باشکوه این بنا را در نزدیکی روستای «آتشکوه» شهرستان محلات ببینید. بنای آتشکده در دامنه کوه آتشکوه و در کنار رودخانه‌ای به همین نام قرار دارد. این آتشکده ساختمانی چهارتاقی دارد که امروز خبری از سقف و دیوارهای آن نیست اما همین ستون های سنگی به جا مانده از بنا، عظمت و بزرگی بنا را نشان تان خواهد داد.

پلانی که باستان شناسان از این بنا تهیه کرده اند، نشان می دهد که آتشکوه در گذشته اتاق هایی برای روشن کردن آتش داشته است. آنها می گویند که مساحت آتشکوه حدود 600 متر مربع است و طول بنا به 28.40 متر و عرض آن در بخش شرقی به 12.60 و در بخش غربی به 25 متر می‌رسیده است.

آتشکده آتشکوه در گذشته 3 بخش داشته است. تالار اصلی که در شرق قرار داشت و احتمالا محل آتشدان و نیایش بوده، تالار غربی و راهرو. در دو طرف ورودی اصلی، دو ستون با نمای نیم دایره وجود داشته که به عنوان برج دیده بانی مورد استفاده قرار می گرفت. از ضلع غربی هم چهارستون بزرگ دیده می شود که ورودی اصلی و دو ورودی فرعی در اطراف را شامل می‌شده.

آتشکوه در تاریخ

می گویند جاسب، از بناهای یکی از امرای عسکریه، همای دختر بهمن بن اسفندیار مشهور به نیمور است و این امیر در نراق و دلیجان و دهات پشت گدار، حکومت داشته و امیر مزبور آتشکده‌ای در دوفرسخی نیمور در کوه آتشکوه ساخته و به وضع چهار صفحه بنا شده‌است. هنوز پایه‌هایش برقرار است و در آن سنگ‌های عریض و طویل به کار برده‌اند که هر قطعه سنگی از آن، یک زرع و نیم عرض و سه زرع طول دارد و 12گره، کلفتی هر پارچه سنگ می‌شود.

«ابن‌فقیه همدانی» هم می نویسد که این ساختمان تا سده‌ی چهارم هجری برپا و سالم بوده ‌است. اثری که به گفته او هم‌ردیف با «ایوان کسری» و «پرستشگاه آناهیتا» در کنگاور ‌است.

«هوتوم شیندلر» و «آندره گدار» در دهه‌ی 1310 خورشیدی به واكاوی این ساختمان پرداخته‌اند. گدار ابتدا از این ساختمان با عنوان آتشكده یاد می‌کند و نقشه‌ای از دیوار پیرامونی و دهلیزهای احتمالی آن بر پایه‌ی تصوراتی که می‌کرده، می‌كشد اما بعد از آن با به‌دست آوردن اطلاعات بیشتر، از این ساختمان به عنوان یک نشانه‌ راه‌یابی یاد می‌کند.

او در کتاب آثار ایران در این باره گفته: ترکیب این بنا به نظر عجیب می‌رسد. شبستان بزرگ گنبددار خیلی بازی وجود دارد که گنبد آن بر پایه‌هایی با ستون‌های جاسازی شده در دیوار نهاده شده است.بنای چهار طاقی آن شامل ستون‌های سنگی استوانه‌ای شکل است که بر روی هم استوار شده‌اند. این بنا دارای اتاق‌های سرپوشیده و محلی برای برافروختی آتش بوده‌است. محلی که این آتشکده قرار دارد دارای طبیعت سبزی است، ولی متاسفانه این بنا در حال تخریب است.

بنایی با تیرهای چوبی

در بنای آتشکده آتشکوه ظرافت های زیادی دیده می شود. در ساخت این بنا از آجرهای چهارگوش با نمای سنگی استفاده شده و داخل دیوارها، تیرچه‌ی چوبی کار گذاشته اند تا ستون ها استحکام بیشتری داشته باشند.سنگ‌های پاستون‌ها و ستون‌ها نظم و هم سنگی چشمگیری دارند و هیچ‌ دوبند سنگی را نمی بینید که روی هم قرار گرفته باشند.

مردم محلی به آتشکده آتشکوه، بتخانه می گویند. روی بعضی از سنگ‌های به کار رفته در چارتاقی آتشکوه، خطوط هندسی و نگاره‌های بز دیده می‌شود که نشان می دهد این نقش و نگار‌ها در اصل روی صخره‌‌های محل استخراج سنگ حک شده بودند و سنگ ها، از دامنه کوه ها کنده شده و به محل ساخت بنا آورده شده اند.

بد نیست بدانید که کوه‌های سنگی این منطقه منبع بزرگ درآمد برای اهالی بومی و یکی از بزرگترین معادن سنگ تراورتن در جهان است.

قدیمیها هم بیکار بودند اینقدر بنا می ساختند آن هم تو کوه و کمر.