نگاهي کوتاه به شهرستان زنجان

زنجان بزرگ ترين و مهم ترين شهرستان استان زنجان به شمار مي آيد که مرکز استان را در بر گرفته است. اين منطقه از کوه ها و رودخانه هاي متعددي برخوردار است که سبب پيدايش جاذبه هاي طبيعي زيادي در اين منطقه شده است. ديرينگي و قدمت ناحيه زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد مي رسد. بعضي از تاريخ‌ نگاران، شهر زنجان را با شهر "آگانزانا" كه بطلميوس از آن نام برده است، يكي دانسته‌ اند. جاذبه‌هاي تاريخي متعددي که در اين منطقه وجود دارند؛ بهترين گواه قدمت و پيشينه تاريخي با ارزش اين خطه از استان زنجان است. شهرستان زنجان علاوه بر اين که مهم‌ترين منطقه استان زنجان به شمار مي آيد، در زمينه جاذبه هاي طبيعي و تاريخي نيز از مناطق قابل توجه استان و ايران است. زنجان از نظر امکانات و تاسيسات مناسب از ديگر شهرستان هاي استان وضعيت بهتري دارد و از اقامتگاه ها و رستوران هاي نسبتاً مناسبي برخوردار است. جاذبه هاي گردشگري اين شهرستان به دو دسته طبيعي و تاريخي تقسيم مي شوند. رودخانه‌هاي قزل‌اوزن و زنجان‌رود، درياچه‌سد تهم، آبشار‌شارشار، چشمه معدني وننق زنجان، چشمه آب گرم ابدال، غار گلجيک، روستاي حمزه لو و مرد نمکي از جمله جاذبه هاي طبيعي شهرستان زنجان هستند. شهرستان زنجان از مکان هاي تاريخي زيادي برخوردار است که مسجد جامع زنجان يا مسجدسيد، مسجدخانم، مسجدميرزايي، مسجد قلابر، مسجد عباسقلي خان، مسجد چهل ستون، مسجد آقا شيخ فتح الله، مسجد و مدرسه ملا، بناي مسجد و گرمابه حسينيه اعظم، گرمابه حسينيه اعظم، گرمابه حاج داداش، گرمابه مير بها، گرمابه قيصريه، بقعه امام زاده سيد ابراهيم (ع)، امامزاده ام البنين، آرامگاه ميرزا ابوالقاسم، كاروان سراي نيک پي، کاروان سراي سنگي، كاروان سراي قره بلاغ، سراي دخان، قلعه يا حصار زنجان، قلعه قمچي، قلعه قلاير، پل مير بهاءالدين، پل سردار، پل حاج سيد محمد، مجموعه بازار زنجان، بناي رختشوي خانه، عمارت و باغ معين، عمارت ذوالفقاري و عمارت دارايي برخي از مکان هاي تاريخي و ديدني اين شهرستان هستند. 

صنايع و معادن
زنجان در زمينه صنايع داراي رونق نسبي است. صنايع اين شهرستان به دو دسته كارخانه اي و دستي تقسيم مي شوند. گذشته زمين شناسي و توپوگرافي سخت منطقه زنجان، باعث وجود معادن زيادي در اين خطه از کشور شده است. تحقيقات زمين شناسي، وجود معادن متنوع از جمله سرب، مس، طلا، آهن، منگنز، سيليس، زاج، تالک، فلدسپات، كائولن، دولوميت، آهن و زغال سنگ را در اين منطقه ثابت كرده است. معادن فلدسپات، كائولن، آهک، گچ و سنگ كه در منطقه عبدل آباد وجود دارند، به صورت نيمه صنعتي مورد بهره برداري قرار مي گيرند. هم‌چنين ساخت انواع چاقو، قند شکن، قاشق، انواع ظروف مسي و مليله کاري، برخي از صنايع فلزي دستي و با اهميت شهرستان زنجان هستند. ‌زنجان از مناطقي است‌ که‌ چاقوسازي به‌ گونه‌ اي گسترده‌ درآن رواج دارد و کارگاه هاي متعدد چاقوسازي در بازار زنجان، توجه هر تازه واردي را جلب كند. مواد اوليه اين کارگاه ها را بيش تر فولاد، فيبر (پلاستيک)، ورشو، صدف شاخ‌ گوزن‌، سيم و... تشکيل مي‌ دهند و ابزار کار نيز شامل‌ کوره‌، گيره آهنگري، ميز کار، چکش،‌ سندان، دريل‌ برقي و دستي، قيچي آهن‌ بر دستي و ثابت‌ چرخ سمباده‌ برقي و... است‌. استادکاران زنجاني با مشقت فراوان ساعت ها در مقابل کوره هاي آتش مي ايستند و حاصل زحمتشان در نهايت انواع چاقو، کارد آشپزخانه،‌ کارد‌ شکاري‌، گزليک، قندشکن و قيچي است که به بازار عرضه مي شوند. مليله سازي كه داراي شهرت جهاني بوده و از قدمت بسيار زيادي برخوردار است يكي ديگر از صنايع ظريف، با ارزش و گران قيمت شهرستان زنجان محسوب مي شود كه در سفرنامه هاي مختلف از اين صنعت ياد شده است. فرد‌ريچارد مستشرق اروپايي كه از منطقه زنجان عبور كرده در نوشته هاي خود آورده است: "... در جاده تبريز، شهر سلطانيه را با آن مسجد و گنبد مشهورش مي ‌توان از چند مايلي مشاهده كرد. بعد از آن شهر زنجان كه شهر كوچک و ويراني است قرار دارد. نقره و مليله ‌كاري اين شهر پرزرق و برق است. اين نوع كار مورد پسند ايرانيان متجدد است كه از نازک ‌كاري زياده از حد و صنايع مزين و آراسته طرفداري مي ‌كنند..." 

کشاورزي و دام داري 
زنجان از گذشته هاي دور در زمينه کشاورزي و باغ داري داراي اهميت بوده است. با وجود جنگ ها و شورش هاي محلي، آباداني و فراواني نعمت هاي باغي و کشاورزي اين خطه در تمام سفرنامه ها و کتاب هايي که نگاهي به زنجان داشته اند، يادآوري شده است. وجود زمين هاي مناسب و آب رودخانه هاي متعدد که بيش تر از زيرشاخه هاي قزل اوزن هستند همراه با همت و سختکوشي مردم منطقه سبب شده است كه كشاورزي در اين شهرستان به صورت سنتي و نيمه صنعتي رواج داشته باشد. کشاورزي در اين ناحيه بيش تر به صورت ديمي انجام مي گيرد و آب مورد نياز آن از رودها، چشمه ها، كاريزها و چاه هاي نيمه ژرف تامين مي شود، البته در کناره رودخانه ها و باغ ها، کشت آبي نيز رواج دارد. انواع محصولات غله اي از قبيل گندم و جو، بنشن از قبيل نخود، لوبيا، عدس، ماش و انواع حبوبات، تره بار از قبيل انواع سبزي، گوجه، کاهو و کدو، صيفي جات از قبيل خيار و هندوانه و محصولات باغي از قبيل انواع انگور، گردو، بادام، سيب، هلو، شليل و پسته در اين شهرستان توليد و به ساير مناطق صادر مي شود. به طور كلي شهرستان زنجان يكي از مراكزعمده و مهم توليد غلات کشور به حساب مي آيد. اين منطقه هم‌چنين از نظر دام‌داري نيز بسيار فعال بوده و بيش تر توليدات آن جنبه صادراتي دارند. دام‌داري در اين شهرستان به دو شيوه سنتي و صنعتي رايج بوده و واحدهاي دام‌داري و مرغ‌داري و پرورش طيور زيادي در آن ديده مي شود که علاوه بر مصرف اهالي، نياز شهرهاي بزرگي چون تهران را نيز مرتفع مي كنند. دام‌داري سنتي و بومي نيز در روستاهاي اطراف رايج است که نقش به سزايي در تامين اقتصاد منطقه دارد. 

وجه تسميه و پيشينه تاريخي
منطقه زنجان از گذشته دور و به دليل قرار گرفتن بر سر راه تجاري ري قديم به آذربايجان داراي اهميت بوده است. قديمى ترين نامى كه به اين منطقه اطلاق شده، زنديگان به معناى اهل كتاب زند (معروف ترين كتاب آيين زردشتى ساسانى) و گان از پساوند اهل باستان است كه در دوره ساسانيان بر اين منطقه گذاشته شده است. نطفه اصلي اين منطقه از شهر زنجان آغاز شده و در کتاب هاي تاريخي و سفرنامه جهانگردان، پژوهشگران و سفيران سياسي کشورهاي مختلف بارها از اين منطقه ياد شده است. حمدالله مستوفي در "نزهه القلوب" درباره زنجان چنين آورده است "... زنجان از اقليم چهارم است... اردشير بابكان آن را ساخت و "شهين" خواند و دور و باروش ده هزار گام است در فترت مغول خراب شد. هوايش سرد است و آبش از رودخانه‌اي كه به آن شهر منسوب است و از حدود سلطانيه برمي ‌خيزد و در سفيدرود مي ‌ريزد و از قنوات ارتفاعات آن جا اكثر غله بود و در رودخانه جاليز و برنج نيز كارند، اما در آن شهر و ولايتش ميوه نيست و از طارمين آوردند..." ياقوت حموي که در قرن هفتم هجري قمري مي زيسته است در "معجم البلدان" درباره زنجان چنين آورده است "... زنجان به فتح اول و سكون ثاني شهر بزرگ و مشهوري است از نواحي جبال كه بين آذربايجان و ديگر شهرهاي جبال واقع شده است. نزديک قزوين و ابهر است. عجم آن را به فتح (گاف) زنگان گويند. از اين شهر مردماني از اهل علم و ادب و حديث برخاسته ‌اند. در سنه 24 هجري قمري به زمان عثمان بن عفاف (براء ين عازب) را ولايت ري داد و او در ابهر جنگيد و آ ن جا را فتح كرد و بعد قزوين را گشود و سپس متوجه زنجان شد و آن را با قهر و غلبه فتح كرد..." در كتاب "حدودالعالم من المشرق الي المغرب" که در قرن چهارم هجري قمري تاليف شده، درباره زنجان چنين آمده است ".. زنگان شهري است با نعمت بسيار و مردماني آهسته..."
ديرينگي و قدمت زنجان بر اساس مطالعات انجام شده به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد مربوط مي رسد. وجود نظرهاي گوناگون درباره قدمت و تاريخ اين منطقه اظهار نظر نهايي در مورد تاريخ اسکان در اين منطقه را با دشواري روبه رو كرده است. دانشمندان با استناد به وجود محوطه‌هاي تاريخي در گاوازنگ، قره تپه، منجوق تپه و قبرستان‌هاي محوطه مذكور به فاصله هاي 4، 6 و10 كيلومتري شهر فعلي، موجوديت شهر زنجان را در اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد تأييد مي كنند. آنچه مسلم است اين که موجوديت شهري زنجان در دروه ساسانيان تاييد شده است. با گسترش شهر زنجان و ايجاد بخش ها، روستاها و دهستان هاي بسيار در اطراف آن، اين منطقه از نظر تقسيمات کشوري به شهرستان تبديل شد. 

مشخصات جغرافيايي
شهرستان زنجان از نظر جغرافيايي در 47 درجه و 25 دقيقه تا 48 درجه و 54 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 27 دقيقه تا 37 درجه و 15 دقيقه پهناي شمالي واقع شده و مرکز آن نيز در موقعيت 48 درجه و 28 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 40 دقيقه پهناي شمالي و ارتفاع 1650 متر از سطح دريا قرار گرفته است. اين شهرستان ازسمت شمال به شهرستان هاي ميانه و خلخال (در استان آذربايجان خاوري) و اردبيل، از باختر به شهرستان هاي طارم و ابهر، از جنوب به شهرستان خدابنده و از باختر به شهرستان ماه نشان در محدوده استان زنجان محدود مي شود. براساس سرشماري سراسري سال 1375 شهرستان زنجان 386،006 نفر جمعيت داشته که از اين تعداد 286،295 نفر در مرکز آن ساکن بوده اند. شهرستان زنجان بر اساس آخرين آمار تقسيمات کشوري در آبان ماه سال 1381 داراي دو بخش مرکزي و زنجان رود و 11 دهستان به نام هاي بوغداکندي، بناب، تهم، زنجان رود بالا، زنجان رود پايين، قره پشتلوي پايين، قره پشتلوي بالا، قلتون، معجزات، چايپاره بالا و چايپاره پايين و همچنين دو شهر به نام هاي زنجان و نيک پي است. شهرستان زنجان از راه‌هاي درجه يک و بسيار خوبي برخوردار است که عبارتند از: راه درجه يک اصلي زنجان - تهران به درازاي 319 كيلومتر به سوي شمال باختري، راه درجه يک اصلي زنجان - تبريز به درازاي 241 كيلومتر به سوي جنوب باختري و راه درجه يک فرعي تا شهر رودبار به سوي شمال خاوري. علاوه بر اين ها راه آهن تهران - تبريز که از شهر زنجان عبور مي كند، از کيفيت مطلوبي برخوردار است. هم چنين در مرکز اين شهر و در کنار منطقه حفاظت شده سرخ آباد فرودگاه کوچکي نيز داير شده است.

رودخانه سفيد رود يا قزل اوزن زنجان 

رودخانه قزل اوزن علاوه بر اهميت اقتصادي بالايي که دارد به دليل پرآبي، زيبايي و طولاني بودن مسير خود يکي از مهم ترين روخانه هاي زنجان است كه در زمينه جاذبه هاي گردشگري نيز اهميت زيادي دارد. به برکت آب فراوان باغ هاي زيبا و سرسبز بسياري در مسير اين رودخانه به وجود آمده که منظره بسيار زيبايي به حومه شهر زنجان داده است به طوري كه در تمام سفرنامه هاي جهانگردان و مستشرقين از اين رودخانه و زيبايي و سرسبزي مناطق اطراف آن ياد شده است. مسير رودخانه قزل اوزن يکي از مهم ترين گردش‌گاه هاي اهالي زنجان و مناطق اطراف آن يکي از باصفاترين استراحتگاه هاي مسافران مسير شمال باختر کشور است. سفيدرود يا قزل اوزن يکي از مهم ترين، بزرگ ترين و مشهورترين رودخانه هاي ايران و يک رود دايمي به درازاي 765 کيلومتر و شيب متوسط 3/0 درصد است که از آبخيزهاي 30 كيلومتري شمال باختري سنندج، دهستان مارال (استان کردستان) سرچشمه مي گيرد. ارتفاع سرچشمه اين رودخانه 2300 متر و ارتفاع ريزشگاه آن 25- متر است. اين رودخانه در ابتداي سرچشمه خود چم هانه گلان نام داشته و مسير حرکت آن شمالي است. پس از طي كردن حدود 10 کيلومتر و مخلوط شدن با چندين رودخانه و ريزابه، به نام هاي خنجره، گومرش و چم بناسوره، با نام جديد قزل اوزن به سمت شمال خاوري متوجه مي شود. به طور کلي سفيدرود يا قزل اوزن از استان هاي کردستان، زنجان، آذربايجان خاوري و گيلان عبور مي كند. 
رودخانه قزل اوزن در مسير خود ضمن مخلوط شدن با ريزابه هاي بسيار با پيچ و خم هاي متعدد از شهرستان سنندج خارج شده و به دهستان نجف آباد در محدوده شهرستان بيجار وارد مي شود. پس از عبور از اين دهستان در روستاي زرده کمر با چم زر مخلوط مي شود. در روستاهاي قاسم آباد و علي آباد با رودخانه هاي يول کشتي و شوراب درهم آميخته و متوجه خاور مي شود. اين رودخانه پس از پيمودن مسيري نسبتاً طولاني با خروج از شهرستان بيجار وارد محدوده شهرستان خدابنده (قيدار) مي شود. در شهرستان خدابنده از دهستان قشلاقات افشارعبور مي كند و با ريزابه هاي بسياري از جمله شور، چسب و تلوار مخلوط شده و به روستاي محمدآباد وارد مي شود. در اين روستا تغيير مسير داده و به سمت شمال منحرف مي شود. پس از دور زدن کوه شينه داغ و مخلوط شدن با رودخانه خوزان راه اتومبيل‌ رو زنجان - بيجار را قطع كرده، با رودخانه خويين مخلوط شده و رو به سوي شمال باختري به دهستان انگوران در محدوده شهرستان زنجان وارد مي شود. در اين ناحيه با رودخانه هاي لجام گير و انگوران چاي درهم آميخته و پس از آن وارد شهرستان ماه نشان مي شود. 
اين رودخانه پس از وارد شدن به ماه نشان از مرکز اين شهرستان عبور كرده و با رودخانه هاي دربند، قلعه چاي و تلخه رود در هم آميخته و به دهستان چايپاره وارد مي شود. در اين دهستان ابتدا با زنجان چاي و سپس با آجي چاي مخلوط شده و به شهرستان ميانه از محدوده استان آذربايجان خاوري وارد مي شود. در اين قسمت مسيري را به موازات خط آهن تهران - تبريز مي پيمايد و در ايستگاه پل دختر وارد دره قافلانکوه مي شود. در ادامه مسير خود از چندين روستا در استان آذربايجان خاوري عبور مي كند و با رودخانه گرمي و آرپاچاي در شهرستان خلخال (در محدوده استان اردبيل) مخلوط مي شود. با ورود به دهستان خورش رستم با رودخانه كندرچو و شاهرود مخلوط شده و به محدوده شهرستان طارم وارد مي شود. در اين شهرستان با رودخانه هاي آب بر، آب لار، آق روي چاي و لوان چاي مخلوط مي شود و در نهايت به درياچه سد سفيد رود مي ريزد. قزل اوزن پس از مخلوط شدن با رودخانه شاهرود به سفيد رود تغيير نام داده، رو به سوي شمال خاوري جريان يافته و وارد محدوده شهرستان رودبار مي شود. در اين منطقه با ريزابه هاي متعدد بزرگ و کوچک درهم آميخته و پس از عبور از دهستان رستم آباد به دهستان سنگر در محدوده شهرستان رشت وارد شده و کم کم پهنه بستر آن گسترده تر مي شود. رودخانه سفيد رود در اين منطقه روستاهاي زيادي را مشروب ساخته و به دشت گيلان كه از آبرفت‌هاي همين رودخانه پديد آمده است، وارد مي شود. 
وسعت دلتاي سفيدرود که بيش از 1250 كيلومتر مربع است، از دشت گيلان آغاز مي ‌شود و نخستين شاخه آن كه خمام‌ رود نام دارد در همين منطقه از آن جدا مي شود. سفيد رود در دلتاي خود به سوي شمال جريان مي ‌يابد و در روستاي پاشاكي با ديسوم‌ رود مخلوط شده و به دهستان كوچصفهان وارد مي ‌شود. در همين محل شاخه ديگري كه نورود نام دارد از آن منشعب شده و به سوي آستانه اشرفيه روان مي ‌شود. در اين شهر تغيير جهت داده و با چند پيچ و تاب به سوي شمال رهسپار مي ‌شود و سرانجام در شمال منطقه كياشهر به درياي خزر مي ريزد. همجواري كناره هاي رودخانه قزل اوزن با جاده اصلي تهران - تبريز زمينه استفاده گردش‌گاهي از اين رودخانه را افزايش داده است و همچنين عبور اين رودخانه بزرگ و زيبا از چندين استان و ده ها شهر، بخش، دهستان و روستا سبب رونق و آباداني مناطق عبوري آن شده است و معمولا به عنوان گردش‌گاه اهالي از آن ها استفاده مي شود. رودخانه قزل اوزن نه تنها برکت و آباداني را به استان زنجان هديه کرده، بلکه كشتزارها و باغ هاي سرسبز كناره هاي آن جلوه بسيار زيبايي را در طول چهار فصل به نمايش مي گذارند و دوستداران طبيعت را به سوي خود جذب مي كنند. همين امر بر ارزش هاي توريستي رودخانه قزل اوزن در کنار ارزش هاي اقتصادي آن تاكيد مي كند.

 

امام زاده ام البنين زنجان
بقعه امام زاده ام البنين از بقعه هاي قديمي شهرستان زنجان است که در 30 کيلومتري جنوب خاوري شهر زنجان و در روستاي سلمان کندي قرار دارد. اين بنا مزار بزرگواراني چون امام زاده ام البنين، امام زاده حسن، امام زاده ابراهيم، امام زاده طاهر و امام زاده جعفر است. کتيبه اي از نوع سنگ هاي آهکي در اين بنا وجود دارد که تاريخ قرن هفتم هجري قمري (سال 615) را نشان مي دهد.

بقعه امام زاده سيد ابراهيم (ع) زنجان

بقعه امام زاده سيد ابراهيم يکي از بقعه هاي معتبر شهر زنجان است که در بازار اصلي شهر زنجان واقع شده و مورد علاقه و احترام فراوان اهالي زنجان است. پژوهشگران و علما درباره شجره اين امام زاده اختلاف نظر دارند. برخي از آن ها ايشان را از نوادگان امام موسي بن جعفر(ع) و برخي ديگر وي را از نوادگان حضرت امام علي (ع) مي دانند. بناي امام زاده در ابتداي ساخت به سبک چهار طاقي با پوشش گنبدي بوده است ولي در اين بقعه در سال هاي گذشته منطبق بر بناي قديمي نوسازي شده و در حال حاضر گنبد آن از نوع تک پوششه بوده و به وسيله چهارگوشواره بر جرزها استوار شده است. در حدفاصل گوشواره ها و گنبد نيز هشت نورگير کار گذاشته شده است. تزيينات داخل گنبد گره سازي و مقرنس کاري بوده و سوره مبارکه جمعه به خط ثلث بر آن نقش بسته است. ضريح نصب شده بر روي مزار از صنايع اصفهان است که در سال 1358 به اين مکان آورده شده و بر روي اين مزار نصب شده است. سر در ورودي سمت شمالي و مناره هاي دو طرف آن را مي توان قديمي ترين قسمت اين بقعه به حساب آورد. 

عمارت ذوالفقاري زنجان

عمارت تاريخي ذوالفقاري در مركز بافت قديمي شهر زنجان واقع شده و معماري آن به اواخر دوره قاجاريه نسبت داده مي شود. پلان اين بنا ايراني و سبک ساختماني آن از بناهاي گوتيک اروپايي تقليد شده است. اين عمارت از ساختمان هاي بيروني، اندروني و اداري تشکيل يافته و نماي آن با آجرهاي قالبي و پيش بر تزيين شده است. بناي بيروني عمارت ذوالفقاري که از دو طبقه و يک سردابه تشکيل شده، جالب ترين قسمت آن است که در جريان احداث خيابان طالقاني، آسيب جدي ديده و بخشي از اهميت خود را از دست داده است. پيش از ساخت اين خيابان ساختمان هاي اندروني و بيروني و اداري عمارت ذوالفقاري از طريق شبکه ارتباطي طبقه هم کف و زيرزمين به يکديگر راه داشتند ولي اکنون اين قسمت تخريب شده است. طبقه هم کف كه در حال حاضر كاربرد اداري دارد، با دو ستون و سقف سرپوشيده به هشتي منتهي مي شود. طبقه دوم داراي دو راه پله است و تالارهاي پذيرايي، اتاق هاي خواب، اتاق هاي نشيمن و سرويس هاي بهداشتي را شامل مي شود. 
هسته مركزي بناي عمارت ذوالفقاري به سبک چهار تاقي و با سقف گنبدي ساخته شده و سنگيني سقف را جرز و ديوارهاي باربر آن تحمل مي كنند. پوشش بيروني بام ساختمان شيرواني است كه البته تا زمان احداث بنا سابقه اي در اين شهر نداشت. در بالاي هسته مركزي بنا، نورگير زيبايي تعبيه شده كه به كلاه فرنگي معروف است. اين نورگير هشت ضلعي با روش گره سازي و به طرز زيبايي لمه كوبي شده است. از ميان هنرهاي استفاده شده در تزيينات داخل طبقه همكف بنا، مي توان به كاشي كاري هاي سبک دوره قاجار اشاره كرد كه طرح معروف نيلوفر آبي (لوتوس) با آن اجرا شده است. تزيينات نماي بنا بسيار جالب توجه است. قرينه سازي هاي آن از هنر ايراني و سبک ستون هاي آن از معماري قرن نوزدهم اروپا تاثير پذيرفته است. پنجره هاي بنا بيش تر دو لنگه هستند، حاشيه مشبک دارند و با شيشه هاي رنگين تقارن جالبي را در داخل اتاق ها به وجود آورده اند. اين عمارت با شماره 1852 به ثبت رسيده است.
 

مجموعه بازار زنجان

مجموعه بازار زنجان كه يکي از مهم ترين و زيباترين مجموعه هاي تجاري سراسر استان است، در قلب بافت قديم و مشرف به دروازه قلتوق (دروازه جنوبي شهر زنجان) قرار دارد. ساخت بناي اصلي بازار زنجان در سال 1205 هجري قمري (دوره آقامحمد خان قاجار) آغاز شد و در سال 1213 هجري قمري (دوره فتحعلي شاه قاجار) به پايان رسيد. به مرور زمان كاروانسراها، گرمابه ها، مسجدها و راسته ها در اطراف اين بازار شكل گرفتند و آن را در اواخر دوره قاجاريه و مقارن با حکومت محمدعلي شاه قاجار به مجموعه كاملي تبديل كردند. مجموعه بازار زنجان در زميني به مساحت 15 هكتار ساخته شده كه 5 هكتار آن به فعاليت‌هاي اقتصادي، 7 هكتار آن به سكونت، يك هكتار آن به اماكن عام‌المنفعه و دو هكتار ديگر به شبكه ارتباطي اختصاص يافته است. 
مجموعه بازار از گذشته هاي دور، محل مناسبي براي برخورد آرا و افكار اجتماعي بوده و همواره نقش ممتاز و برجسته اي در حفظ آداب و سنن ملي و مذهبي داشته است. اين بازار به طور کلي از دو قسمت بازار بالا و بازار پايين تشکيل شده است. در قسمت پايين بازار علاوه بر داد و ستد رايج و طبيعي، از طريق دو کاروانسرا، توليدات محلي و محصولات روستاها و قصبه هاي اطراف زنجان به فروش مي رسد که البته امروزه اين بازار به انبار کالاهاي وارداتي تبديل شده است. سراي ملک و سراي گلشن از جمله سراهاي موجود در اين بازار هستند که در سال 1345 هجري قمري بازسازي و مرمت شده اند. دو مسجد مهم آقا شيخ فياض و ميرزايي نيز در اين قسمت بازار قرار دارند. 
تنوع توليد و عرضه كالا و خدمات جنبي و وابسته در قسمت بالاي بازار بيشتر است، از اين رو اين قسمت مهم ترين مركز اقتصادي و تجاري شهر به شمار مي آيد. اين بازار به هشت راسته زرگرها، بزازها، كفاش ها، سراج ها، كلاه دوزها، صندوق سازها، رنگرزها، ميوه فروش ها و جگرپزها تقسيم شده كه اين تقسيم بندي از نظر حفظ حقوق صنفي و كنترل قيمت كالاهاي عرضه شده داراي اهميت است. اين نكته نمايانگر افكار بلند طراحان و بانيان اين بازار مي باشد. پنج مسجد چهل ستون، آقا سيد فتح الله، جامع، حجت الاسلام و ملار در اين قسمت بازار واقع شده اند. کاروانسراهاي حاج علي قلي و سراي حاجي کربلايي (که حدود سال 1300 هجري قمري تکميل شده اند) نيز از جمله کاروانسراهاي موجود در بازار بالا هستند. مجموعه بازار زنجان 56 راه ورودي اصلي و فرعي به شبكه ارتباطي كل شهر دارد و با دارا بودن 940 باب مغازه جايگاه فعاليت ده ها نوع شغل است. بازار زنجان نه تنها از لحاظ تجاري بلکه از نظر معماري نيز داراي اهميت زيادي بوده و کاملاً از سبک معماري دوره قاجاريه پيروي كرده است. اين مجموعه با توجه به ويژگي‌ هاي معماري و هنري آن، پيوسته به عنوان يک كانون مهم تجاري، تاريخي، فرهنگي مورد توجه بازديدكنندگان شهر زنجان قرار گرفته است. اين بازار به علت ارزش‌هاي فرهنگي و قدمت تاريخي آن، با شماره 44/1 در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.

پل مير بهاءالدين زنجان

پل مير بهاءالدين، بزرگ ترين و قديمي ترين پل موجود در حومه جنوبي شهر زنجان است که در دوره قاجاريه، بر روي رودخانه زنجان رود ساخته شده است. اين پل که در فضاي طبيعي بسيار زيبايي قرار گرفته است، در ميان کشتزارهاي اطراف جلوه زيبايي دارد و مورد استفاده اهالي قرار مي گيرد. معماري اين پل به پيروي از تکنيک هاي دوره قاجار مطابق با الگوي پل سازي آن دوره با ترکيب طاق ها و پايه ساخته شده است. اين پل كه به پل کهنه و پل اژدهاتو نيز معروف بوده است در زمان ناصرالدين شاه قاجار (سال 1312 هجري قمري) توسط ميربهاءالدين زنجاني ساخته شده است.

گرمابه حسينيه اعظم زنجان

گرمابه حسينيه اعظم يکي از بناهاي آجري و قديمي شهر زنجان است و سبک معماري دوره قاجاريه ساخته شده است. اين بنا در محله سيدلر، در جنوب شهر زنجان واقع شده و بر اساس کتيبه اي که به خط نستعليق، بر سر در ورودي آن نصب شده مي توان تاريخ نخستين مرمت آن را به سال 1292 هجري قمري نسبت داد. اين بناي آجري، در نماي داخلي خود از تزيينات ساده کادربندي در قسمت طاق ها برخوردار است. 
 

قلعه يا حصار زنجان

قلعه يا حصار شهر زنجان كه به قلعه زنجان نيز شهرت دارد، از آثار دوران سلجوقي بوده و از معروفيت زيادي برخوردار است. اين حصار در گذر زمان هاي مختلف آسيب هاي جدي ديده است. جدي ترين آسيبي که به اين قلعه وارد شد در فتنه مغول بود. در اين يورش قسمت بزرگي از اين حصار تخريب شد و تقريباً به کلي از بين رفت. بعدها در دوره صفويه به علت انطباق آن با نقشه طرح كلي شهر و هماهنگي با موانع طبيعي دفاعي كه داراي اهميت سوق الجيشي بود، دوباره منطبق بر مسير ديوار قبلي شهر بازسازي شد. برخي از قسمت هاي اين قلعه كه در بيش تر سفرنامه هاي قديمي از آن ياد شده است، هنوز پابرجاست و امروزه از آثار تاريخي شهر زنجان به شمار مي آيد. 
 

آرامگاه ميرزا ابوالقاسم زنجان
بناي آرامگاهي ميرزا ابوالقاسم که يکي از مجتهدين و روحانيون برجسته و طراز اول دوره ناصري بوده است، در دوره قاجاريه ساخته شده و در منتهي اليه سمت باختري شهر زنجان قرار دارد. بناي اين آرامگاه از دو قسمت تشكيل شده که قسمت اول آن را ايوان ورودي و اطاق هاي جانبي آن و قسمت دوم را شبستان تشکيل مي دهد.

چشمه آب گرم ابدال زنجان
چشمه آب گرم روستاي ابدال در جنوب باختري جاده زنجان - تبريز و در محدوده شهرستان زنجان واقع شده است. اين چشمه كه در ارتفاعات ابدال قرار گرفته، داراي خاصيت هاي درماني و دارويي است و مورد استقبال اهالي و مسافرين عبوري منطقه قرار مي گيرد.