بناهای تاریخی تهران(3)
سر در باغ ملی:
آدرس : خیابان امام خمینی
سردر باغ ملی طی سال‌های 1301 تا 1304 ش، به عنوان دروازه ورود به میدان مشق، كه محوطه‌ای نظامی و در اختیار قشون بود، احداث شد. مدتی پس از ساخت دروازه، فكر ایجاد اولین باغ عمومی شهر تهران به نام باغ ملی در اراضی داخل میدان مشق، مطرح و طرح آن تهیه شد و به اجرا درآمد و نام دروازه میدان مشق به سردرباغ ملی تغییر یافت. باغ ملی چند سالی بیش‌تر به جا نماند و در محوطه آن وزارت امور خارجه، كتاب خانه ملی و موزه ایران باستان را ساختند. اما نام این باغ بر سردر میدان مشق باقی ماند و مردم سردر باغ ملی را به عنوان نماد تاریخ معاصر تهران و معماری خاص تهران قدیم می‌شناسند.
این بنا كار استاد جعفر خان معمار كاشانی است. سفت كاری‌هایش توسط استاد اسماعیلی، ستون‌ها به دست استاد كریم منیژه و كاشی‌های آن نیز توسط مرحوم استاد خاك نگار مقدم ساخته شده است.
در نمای خارجی، بر كتیبه كاشی‌كاری سردر، اشعاری از ندیم الملك به چشم می‌خورد. سردر دارای نقوش كاشی‌كاری شده با نقش دو شیر كه تاجی را در میان گرفته‌اند، پلنگ، شیر و خورشید و مسلسل است.
سردر دارای یك سواره‌رو و دو پیاده‌رو در طرفین آن است، كه هر سه آن‌ها دارای دروازه‌های چدنی است. دروازه‌های چدنی بنا نیز در قورخانه تهران توسط استاد محمد علی كرمانی، از صنعتگران بنام، ساخته شده است.
اداره كل میراث فرهنگی استان تهران برحسب وظیفه قانونی حفظ میراث فرهنگی، با مشاركت شهرداری منطقه 12 درصدد است با آزاد سازی و مرمت دروازه‌ها سنگ فرش این محوطه را به شكل اولیه احیا كند.
از میدان مشق قدیم تهران كه در زمان خود از بزرگ‌ترین میدان‌های (نظامی) تهران بود، امروزه اثری نمانده و فقط سردر زیبایی از آن دوران باقی مانده است.
سردر باقی مانده از آن دوران اگرچه در زمان پهلوی اول تجدید شده، در نوع خود تنها بنای سبك دروازه‌ای كلاه فرنگی به جا مانده از گذشته تهران است، كه آن را در زمره بناهای تاریخی خاص و در خور توجه قرار می‌دهد. این بنای تاریخی دارای سه چشمه دروازه دار و دو لنگه آهنی (فولاد برنج) است كه حكم ورودی خروجی پادگان نظامی را داشته كه محل مشق و تمرین و مانور سربازان بوده است، و در زمان خود از بهترین مصالح (سنگ، آجر، چوب، آهن و برنز)، به بهترین شكل معقول و كارا ساخته شده است.
این بنای زیبا كه یادآور دروازه‌های دوازده گانه تهران قدیم است، از جنبه‌های مختلف معماری، نظامی، تاریخی، فرهنگی، و زیبایی شناختی و... قابل بررسی است. این میدان در زمان فتح‌علی شاه قاجار (12501212ق)، بنیاد نهاده و در دوره ناصرالدین شاه (1264 1313) تجدید بنا شد و توسعه یافت كه در 1278، به اهتمام محمد حسین خان سپهسالار، به صورت میدانی مربع شكل درآمد و دیواری با طاق‌های آجری گرداگرد آن ایجاد شد و دارای دروازه‌ای زیبا با یك درب دو لنگه و دو طاق نمای مسدود مجاور آن به صورت پخی، بر شمالی خیابان و میدان سپه (امام خمینی فعلی) گردید، كه گاهی ناصرالدین شاه از بالای آن به تماشای مشق نظامیان مشغول می‌شد.
موقعیت مكانی سردر، با توجه به قراین و بررسی طرح‌ها و نقشه‌های تهران زمان ناصرالدین شاه، به احتمال قریب به یقین بر شمالی خیابان سپه، در محدوده بانك سپه تا كوچه پست بوده است و در سال‌های بعد، در 1280، بنایی به شیوه معماری روسی در شمال غربی آن ساخته شد كه مركز قزاق خانه دولتی بود.
اما در پایان دوران قاجار به این میدان كم‌تر اهمیت داده شد و مورد بی مهری‌های زیادی قرار گرفت، به طوری كه به میدانی بلااستفاده مبدل گشت و حتی به نظافت و پاكیزگی آن توجه نشد، اما در نخستین سال‌های وزارت جنگ پهلوی اول، ابتدا قسمت غربی میدان به باغ و سپس بناهای دیگر به باغ ملی تبدیل شد و سردر بزرگ الماسیه را كه در قورخانه ساخته شده بود، برای آن در نظر گرفتند و بر سردرباغ ملی نصب گردید. هم چنین نیم تنه رضا پهلوی كه به دستور سردار اعتماد، رئیس كل قورخانه ریخته شده بود، در 1340 ق، بر بالای سردر قرار گرفت كه تا آخر دوره پهلوی دوم پا بر جا بود. این نیم تنه در دوران انقلاب سرنگون و به احتمال قریب به یقین در فضای باز بانك ملی مقابل سردر دفن گردیده است. به این ترتیب، به غیر از مرمت جزئی بر روی كلاه فرنگی و رطوبت زدایی ناقص در پی بنا، تغییری جز تخریب ناشی از رطوبت و عدم توجه نداشته است.
این میدان كه سربازخانه مركزی در آن واقع بود و نظامیان در آن مشق نظام می‌كردند، از شمال به خیابان سرهنگ سخایی (سوم اسفند سابق)، از شرق به خیابان فردوسی (علاء الدوله سابق)، و از غرب به خیابان سی تیر (قوام السلطنه سابق) ختم می‌شود. به طور كلی از ابتدای شمالی خیابان سپه (باغ شاه یا سپه سابق) در محدوده میدان مشق قرار داشت كه بناهای كنونی اداره پست (شامل موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن)، شهربانی كل كشور (نیروی انتظامی فعلی)، وزارت امور خارجه، موزه ملی ایران (موزه ایران باستان سابق)، موزه و كتاب خانه ملی ملك، اداره كل ثبت اسناد و املاك كشور، و بنای اولیه شركت ملی نفت (ساختمان شماره 3 وزارت امور خارجه فعلی) را در بر می‌گرفت، به طوری كه سردر فعلی بین ساختمان پست خانه (در محل حاضر موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن) و بنای قدیمی شركت ملی نفت (ساختمان شماره 3 وزارت امور خارجه فعلی) قرار دارد و به عبارتی در محل تلاقی خیابان ملل متحد و خیابان امام خمینی (سپه سابق) قرار دارد.
بنا به نوشته‌ای در سفرنامه جكسن ، این محوطه كه از بزرگ‌ترین میدان‌های نظامی تهران بوده، در حدود 400 متر طول و عرض داشته است. در دوره خاكی بودن میدان، كودكان نیز در آن جا بازی می‌كردند. در سال‌های بعد مكان تمرین دوچرخه و موتور سیكلت و مانند آن بود، به گونه‌ای كه دو پسر بچه انگلیسی در آن‌جا آن قدر نمایش دوچرخه سواری دادند تا سرانجام آن را رواج دادند. میدان هم چنین جایی بود برای پرواز بالن‌ها و نشان دادن آن به مردم و باز در این میدان بود كه اولین بار وسیله‌ای به نام طیاره به هوا فرستاده شد. در زمان جنگ بین الملل اول نیز نخستین هواپیمایی كه در ایران به زمین نشست، در میدان مشق بود كه مردم تهران سه روز تمام به دیدن آن می‌رفتند.
ویژگی دیگر میدان مشق آن بود كه زمستان‌ها و هنگام برف ریزان، شیخ شوریده‌ای میآمد و چون برف سطح میدان را می‌پوشانید و رفت و آمد در آن كم می‌شد، او كه ظاهراً دارای اختلال حواس و باطناً از هنرمندان و هوشمندان بود، پارویی به دست می‌گرفت و بر روی برف تمرین خط درشت می‌كرد و با این عمل خود نام میدان مشق را به نوعی تأیید می‌كرد.
میدان مشق هم چنین محل به دار آویختن میرزا رضا عقدایی، فرزند ملاحسین، معروف به میرزا رضا كرمانی، قاتل ناصرالدین شاه در 1314 ق، است. مراسم اعدام وسط میدان مشق با حضور 5000 نفر انجام شد. می‌گویند جسد وی دو روز بر دار ماند.
بنای سردر از نظر معماری نیز مانند دیگر بناهای هم عصر خود، از سبكی خاص پیروی كرده كه به سبك رضا خانی مشهور است. این سبك در معماری ایران كه تلفیقی از معماری دوران‌های مختلف تاریخی ایران و سبك‌های اروپایی است، در هر بنایی به شیوه‌ای خاص اعمال شده، به طوری كه هم تركیب و تقلید به وضوح قابل تشخیص است; به خصوص در بناهای میدان مشق، از جمله بنای موزه ایران باستان (13161312 ش) به سبك ساسانی و به تقلید از طاق كسری و ایوان مداین، بنای كاخ شهربانی 13141311، به سبك هخامنشی، بنای كاخ وزارت امور خارجه (13161312)، به سبك هخامنشی و به تقلید از دستگاه زرتشت در نقش رستم و بنای سازمانی ثبت اسناد و املاك (13141313)، با تلفیقی از سبك معماری هخامنشی، ساسانی، اسلامی و اروپایی كه به روشنی قابل تشخیص است. استفاده یا تقلید از سبك‌های معماری ایران باستان با قالب و عملكرد امروزی از مشخصه‌های بارز این دوره به شمار می‌رود.
در مورد سردرباغ ملی، تلفیق سبك ایرانی اروپایی به خصوص در كاشی كاری و كلاه فرنگی به طور مشخص اجرا شده و به طور كلی تركیب و تقلید آن براساس معماری امروزی قالب‌گیری شده است.
پی بنا و پایه و شال ستون‌های هشت گانه سنگی و بدنه بنا و ساق ستون‌ها آجری است و قسمت بالاتر سردر كاشی كاری است به رنگ‌های لاجوردی، فیروزه‌ای، كرم، زرد، قهوه‌ای، طلایی، قرمز، سفید و سبز با طرح‌های اسلیمی، مسلسل، صحنه نبرد، تخریب قلعه به وسیله توپ، رضاخان با تفنگ شصت تیر، دو فرشته پیروزی، پرچم ایران، تفنگ شصت تیر، گلوله توپ به شكل هرم (هرم 21 عددی)، طرح سه بعدی نوری، پلنگ و اشعار و آیات قرآن و اسماء اهل بیت به صورت كتیبه زیر كلاه فرنگی.
بیش‌تر كاشی كاری‌ها به ویژه پرچم ایران، گلوله‌های توپ و مسلسل ماكزیمم، كار حاج حسین كاشی كار است و نقوشی چون رودخانه، پلنگ و خانه روستایی بی گمان از كاشی كاری دروازه قدسی میدان مشق اقتباس شده است.
این بنا دارای سه ورودی است. سردر دوره ناصرالدین شاه دارای یك ورودی دو لنگه است كه به صورت دو لنگه در آهنی و طرح‌های برنز كاری شده شامل طرح‌های گل و مرغ شبیه اژدها یا پرنده خیالی هما، طرح اسلیمی، شیر و خورشید، و سر شیر است كه به شكل زیبایی مشبك كاری شده است. در بالای درهای ورودی نیز طرح‌های طبل، پری، تاج، تبرزین، شمشیر، نیزه، شیپور، توپ و گلوله به چشم می‌خورد. هم چنین، در بالای دو ورودی كناری به شكل حصیری آجر كارهای طرح و خیلی زیبا به كار گرفته شده است.
این بنا دارای 2 نمای بیرونی و درونی است. نمای بیرونی (خ امام خمینی) از هشت ستون آجری به صورت جفت تشكیل شده است كه در اطراف ورودی‌های سه گانه، نسبت به دیگری به اندازه یك قطر ستون عقب نشینی دارد; یعنی در اطراف هر در، از چهار ستون دو تای آن كمی عقب‌تر قرار گرفته‌اند كه به جهت سایه و روشن نو جلوه‌ای خاص به بنا داده است.
پهنای دروازه باغ ملی از شرق به غرب كم‌تر از 27 متر است. این پهنا در گذشته به خاطر وجود دو اتاق بازرسی یا نگهبانی واقع در سمت شرق و قسمت غربی بنا، بیش‌تر هم بوده است (حدوداً 45 متر). این دو اتاقك با توجه به تصاویر اولیه میدان مشق، دارای عرضی هم چون دروازه‌های هلالی و البته با ارتفاع كم‌تر از قسمت‌های مجاور خود بود. بعدها اتاق غربی قسمتی از بنای شركت نفت ایران و انگلیس و اتاق شرقی به بنای اداره پست تهران متصل شد و بعد از آن نیز تخریب گشت.
نمای درونی به استثنای ستون‌ها، تفاوت چندانی با نمای بیرونی ندارد. از نقوش و طرح‌های نمای داخلی می‌توان به صحنه تسخیر تهران در كودتای 1299، دروازه و برج و باروهای تهران (احتمالاً دروازه قزوین)، نقوش تمام قد لژیون قزاق در دو طرف ورودی اصلی، و نقوش فرشته پیروزی كه كم و بیش از حجاری‌های طاق بستان اقتباس گردیده است، اشاره كرد.
سردر باغ ملی علاوه بر نقاره‌زنی، دیده بانی و دروازه تردد نظامی، در واقع حكم بنای یادبود فتح تهران در كودتای سوم اسفند 1299 ش توسط رضاخان را دارد، كه در كاشی‌كاری بدنه سردر به وضوح قابل مشاهده است; از جمله تخریب برج و بارو با گلوله‌های توپ، رضاشاه در حال تیراندازی، دو فرشته پیروزی و كتیبه‌ها، همه نشانه‌هایی از فتح و پیروزی در كودتای سال 1299 و تسخیر تهران است.
به طور كلی، كتیبه‌های سردر باغ ملی شامل 45 كتیبه روی كاشی و دو كتیبه فلز كاری به صورت نیم برش دایره و دیگری در قسمت بیضی شكل بالای سردر اصلی است.
كتیبه‌های نمای درونی شامل كتیبه‌های اشعاری در بالای دروازه‌های كوچك است. بالای هر دروازه كوچك شش كتیبه اشعاری وجود دارد و البته در سمت غربی به علت تعبیه ناودان و حذف پلكان قرینه شرقی، دو مورد آن تا حدی مخدوش شده است. بالای هر دروازه كوچك، سیزده كتیبه اشعاری كاشی كاری موجود است، اما كتیبه‌های انتهایی قسمت غربی و شرقی بنا به علت ساخت بناهای اداره پست و شركت نفت مخدوش و تخریب شده است. این كتیبه‌ها به صورت كمربندی دور بنا و در قسمت عرضی آن هم امتداد داشته كه با ساخت بناهای مجاور مخدوش شده است.
كاشی كار بنا حاج حسین كاشی كار و اشعار كتیبه‌ها از ندیم الملك صنعتگر و محمد علی كرمانی است.
سقاخانه ظهیر الاسلام:
آدرس : تقاطع خیابان ظهیرالاسلام و كوچه آزادی‌خواه
گفته می‌شود كه حدود 100 سال پیش، حاج میرآخور زمانی كه از نزدیكی این محل عبور می‌كرد، نوری در این محل دید و همان موقع نیت كرد كه اگر حاجتش برآورده شد، در همان مكان سقاخانه‌ای بنا كند.
بعد از تغییرات انجام شده، در حال حاضر سقاخانه محل مراجعه عموم است.
از زمان ساخت تا 1348، سقاخانه به همان شكل قدیم به صورت دیگ نسبتاً بزرگی باقی مانده بود، اما در 1348، به دلیل تعریض خیابان، سقاخانه به داخل كوچه منتقل شد. در آن زمان حاج سیدعلی اردیبهشت متولی سقاخانه بود.
در حال حاضر حاج محمدعلی ملكوتی‌خواه متولی سقاخانه است. سقاخانه به شكل آب سردكن در آمده است و در دو طرف آن جعبه‌ای گذاشته شده تا مردم نذورات خود را به داخل آن بیندازند. در بالای جعبه شمایلی از حضرت عباس قرار دارد.
نام سقاخانه مثل تمام سقاخانه‌ها به حضرت ابوالفضل بر می‌گردد.
عمارت مسعودیه:
آدرس : میدان بهارستان، خیابان اكباتان
عمارت مسعودیه در میان باغ عمارت‌های واقع در محله دولت (تهران ناصری) قرار داشت. باغ عمارت مسعودیه به دستور مسعود میرزا، ملقب به ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه، در 1295 ق، و به سركاری رضا قلی خان (ملقب به سراج الملك) در زمینی به وسعت حدود 4000 مترمربع و مركب از بیرونی (دیوان خانه) و اندرونی و دیگر ملحقات بنا شده است.
آن‌چه كه امروز تحت عنوان باغ عمارت مسعودیه باقی مانده و بیش از 75 سال در تملك وزارت آموزش و پرورش (فرهنگ سابق) بود در واقع مشتمل بر نیمه غربی مجموعه، یعنی زمینی بالغ بر 1/5 هكتار مساحت است.
این محل از سال‌های 1290 ق به بعد، كه باغ عمارت نظامیه توسط مسعود میرزا خریداری و در آن عمارات مفصلی ساخته شد، به مسعودیه شهرت یافت. تمام كتیبه‌هایی كه بر بناهای امروز مسعودیه به چشم می‌خورد، تاریخ 1295ق را دارد و سال 1290 ق، كه مسعودمیرزا از آن به نام سال ایجاد بنا یا بناهای باشكوهش یاد می‌كند، قابل رؤیت نیست.
هر چند می‌توان تصور كرد كه بناهای موجود كه تاریخ 1295 ق را بر خود دارند، تنها بخشی از عمارتی هستند كه ظل السلطان طی سنوات توانمندی خود از 1290 ق به بعد در این محل (نظامیه و بعداً مسعودیه) بر پا كرده است. بناهای معروف به مشیریه و سید جوادی، واقع در بخش شرقی مجموعه، با تقدم بر بناهای دیوان خانه و سفره خانه (حوض خانه) پس از عمارت دیوان خانه و عمارت سر در اصلی (پیاده) پیش از ساختمان جنوبی آن (واقع در شمال حیاط خلوت) ایجاد شده است و تا كنون مشخص نشده است كه فاصله زمانی (كه زیاد هم نیست) ایجاد این عمارت‌ها چقدر بوده است.
به هر حال، تنها تاریخی كه در بناهای سردر اصلی، دیوان خانه، و احتمالاً دیوان شرقی عمارت مشیریه كه هر سه نام ظل السلطان را بر خود دارند، وجود دارد 1295 ق است.
جمع تعداد بناهای مسعودیه 40 باب بوده است. با این تفصیل، هنوز مشخص نیست كه محدوده مسعودیه فضای باغ نظامیه را نیز شامل می‌شده است یا خیر، یا این كه آن‌چه در نقشه عبدالغفار با باغ عمارت ظل السلطان مشخص و معین شده است بخشی از باغ نظامیه بوده كه ظل السلطان از نظام الملك خریداری كرده است.
ظل السلطان در 1327 ق به پسر خود وكالت داد كه خانه‌اش (عمارت مسعودیه) را به هر كس كه مایل باشد بفروشد.
همدم السلطنه، همسر جلال الدوله، دختر میرزا یوسف مستوفی الممالك صدر اعظم، در 1328 عمارت مسعودیه را به ازای 50000 تومان خریداری كرد، كه در این معامله وكیل همدم‌السلطنه شخص مستوفی الممالك بود.
در این سند متأسفانه چهار جهت ملك مشخص نگردیده است، ولی همان گونه كه ذكر شد، از واحدهای مورد معامله در عمارت مسعودیه و خارج از آن یاد شده است. در سند مصالحه‌ای به تاریخ جمادی الاخر 1337 بین همدم‌السلطنه و معین‌الممالك (تمامی كل شش دانگ، یك باب عمارت معروف به عمارت سردرب از عمارات مسعودیه به انضمام یك باب حیاط خلوت منظم به آن و زیرزمین كه سابقاً جزء عمارت بوده و فعلاً داخل عمارت مشیرالدوله شده...) چند مطلب روشن است: این كه رضا خان سردار سپه (رئیس الوزرا و فرمانده كل قوا) واحدهای خریداری شده را یك سال بعد، یعنی در 1343 ق، به وزرات فرهنگ، اوقاف و صنایع مستظرفه هدیه كرد. در واقع آن‌چه امروز از عمارات مسعودیه باقی مانده و به آن معروف است بخشی است كه رضا خان در 1342 ق برای دولت از همدم السلطنه خریداری كرد.
در یك نگاه می‌توان چنین اظهار داشت كه عمارات اصلی، یعنی دو بنای واقع در جبهه جنوبی (دیوان خانه و حوض‌خانه یا سفره‌خانه) و عمارت سردر، دچار تغییرات عمده‌ای نشده، ولی بدنه غربی (هم جوار خیابان ملت) و بدنه شرقی (هم جوار حیاط و باغ و باغچه یعنی حد فاصل بیرونی و اندرونی) به طور كلی تخریب شده است
عمارت مشیریه و عمارت سید جوادی نیز دچار تغییراتی شده است كه بیش‌تر نشئت گرفته از تغییرات سلیقه زمان (احتمالاً دوره پهلوی اول در حدود سال 1310) است، به طوری كه بازگرداندن آن‌ها به شكل اصلی چندان پیچیده نیست. سردر كالسكه رو اصالت خود را جز در موردی ناچیز محفوظ داشته است.
در فاصله سال‌های 1342 و 1343 ش، از عمارت مسعودیه برای مدت كوتاهی به عنوان دانشكده افسری استفاده شده است. دسترسی به محوطه از دو جبهه خیابان‌های اكباتان و ملت میسر است. دسترسی‌های اصلی (كالسكه‌روی قدیم و ماشین‌روی امروزی و پیاده) از خیابان اكباتان و دسترسی‌های فرعی از خیابان ملت است.
محوطه مجموعه در اصل به دو بخش كاملاً مشخصی قابل تقسیم بوده است: محوطه شرقی كه عبارت از باغ حیاط دیوان خانه و عمارت دیوان خانه بوده و محوطه غربی كه توسط دیواری مشبك از بخش شرقی مجزا می‌شده است و به ترتیب عمارت سر در اصلی، حیاط خلوت، عمارت مشیر الملكی (مشیرالدوله) و حیاط مشیری، عمارت و حیاط سید جوادی و عمارت (سفره خانه یا خوض خانه) در آن واقع شده و در امتداد آن ساختمان آبدارخانه قرار داشته‌است.
بدنه غربی (یعنی بخش غربی محوطه) را بنایی سراسری و یك طبقه با زیرزمین تشكیل می‌داده كه مشرف به خیابان ملت بوده است كه احتمالاً در دهه 1340 ق، تخریب گردیده است. جای آن درخت كاری شده و نرده‌ای محوطه را از خیابان ملت جدا می‌كند.
وزارت آموزش و پرورش از 1302 تا 1377 در این مجموعه قرار داشته است. هیئت وزیران در جلسه 10/12/76 بنا به پیشنهاد وزارت آموزش و پرورش و با استفاده از ماده 114 قانون محاسبات عمومی كشور مصوب 1362، تصویب كرد كه حق استفاده از عرصه و اعیان ساختمان قدیمی وزارت آموزش و پرورش، واقع در خیابان اكباتان به سازمان میراث فرهنگی كشور واگذار شود.
این مصوبه در واقع براساس توافق وزارت خانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامی (كه سازمان میراث فرهنگی وابسته به آن است) و وزارت آموزش و پرورش صورت گرفت و پس از انجام نقشه برداری و تهیه مدارك لازم، مجموعه به شماره 2190، در تاریخ 27/10/1377در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و حریم و ضوابط آن در تاریخ بهمن ماه 1377 تعیین و تصویب و به مراجع قانونی اعلام شد.
عرصه مجموعه به مساحت 15600 متر مربع و به صورت زمین كشیده‌ای در جهت شمال شرقی جنوب غربی و به شكل ذوزنقه است. ضلع شرقی آن 188/5 متر، ضلع غربی138/5 متر و ضلع جنوبی 86 متر است، با زایده‌ای (حیاط آبدارخانه) در جنوب غربی كه چاپ خانه آموزش و پرورش در آن قرار دارد.
این عرصه به خیابان اكباتان (معروف به درب مسعودیه) از شمال (شمال غربی)، خیابان ملت (ظل‌السلطان، پست‌خانه) از غرب، بناهای ایجاد شده در عرصه حیاط و اندرون در شرق و بناهای ایجاده شده در اراضی باغ وقفی در جنوب محدود می‌شود.
مجموعه دارای هفت كتیبه است كه دو كتیبه در سردر اصلی، یك كتیبه در سردر كالسكه‌رو، دو كتیبه در عمارت دیوان‌خانه و دو كتیبه نیز در عمارت مشیریه قرار دارد.
عمارت‌های اصلی عبارتند از:
عمارت دیوان خانه، عمارت سفره خانه (وجه تسمیه آن بر حسب قرینه‌ای است كه در كاخ گلستان و در جوار تالار سلام كاخ موزه و تالار آیینه است)، حیاط سید جوادی، عمارت سید جوادی، حیاط مشیری، عمارت مشیرالدوله، حیاط خلوت، عمارت حیاط خلوت عمارت سر در پیاده‌رو، عمارت سر در كالسكه‌رو، باغ دیوان‌خانه و بناهای جدید از شمال به جنوب;
ساختمان آجری یك طبقه مركب از قسمت كارت زنی، حراست، نگهبانی، بانك ملی، پست برق، گل‌خانه، سرویس بهداشتی;
ساختمان سه طبقه آجری (گزینش);
ساختمان سه طبقه آجری (شورای آموزش و پروش);
ساختمان یك طبقه آجری واقع در شمال عمارت سید جوادی (سمعی و بصری);
ساختمان یك طبقه آجری ایوان دار (عكاسی و...);
انبارهای موقت، بناهای جدید یك طبقه، چاپ خانه واقع در شرق حیاط و آبدارخانه، ساختمان جنوب غربی مجموعه.
قصر فیروزه:
آدرس : بزرگراه اسب دوانی
احداث قصر فیروزه در 1320 ق، در دهكده فرح آباد، واقع در حومه شرقی تهران آغاز شد و در 1322 به پایان رسید.
فرح آباد دهكده بی آب و خشكی بود كه بر بلندی آن به دستور مظفرالدین شاه كاخی بنا كردند. كاخ به شكل نیم دایره است و چند ردیف ایوان‌های روباز دورادور ساختمان را فرا گرفته است.
بنای كاخ براساس مدل كاخ تروكادرو پاریس ساخته شده، كه هر طبقه دارای یك اتاق مركزی و چند اتاق عجیب و غریب است.
باغ و كاخ در اصل از سه محوطه مختلف تشكیل شده است: محوطه اول محل سكونت مستخدمان قصر و یك اصطبل آجری، محوطه دوم باغ كوچك و محوطه سوم نیز باغ و استخر بسیار بزرگی بوده است.
باغ بدون توجه به صنعت قرینه سازی طراحی شده و نیمه شرقی آن بیش‌تر مورد توجه واقع شده است. معماری كاخ كاملاً اروپایی است.
در زمان محمد علی شاه توجه زیادی به قصر نشد و به همین جهت در دوره او قصر از رونق افتاد. در دوره سلطنت احمد شاه قصر رونق گذشته خود را بازیافت و عمارت اندرونی به آن اضافه شد.
بعد از قاجاریه، رضا شاه اهمیتی به كاخ نداد، اما در دوره محمد رضا شاه در كاخ تعمیرات اساسی صورت گرفت و به قصر فیروزه معروف شد. سپس در محوطه سرسبز منطقه نیز خانه‌های ویلایی اعیان و اشراف ساخته شد.
بعد از انقلاب اسلامی، با تصرف منطقه از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، آن منطقه به صورت نظامی در آمده است، اما كاخ با گنبد فیروزه‌ای آن هم چنان پا برجا است.
کاخ امیر سلیمانیه:
آدرس : میدان بسیج، بزرگراه آزادگان، جنب پارك آبی آزادگان
امیر سلیمان از شاهزاده‌های قاجار است كه عمارت خود را در باغی وسیع به مساحت 10000 مترمربع در جنوب شرقی تهران و نزدیك كوه‌های بی‌بی شهربانو بنا كرد. در این باغ كه حدود 40 باغبان در آن خدمت می‌كردند، انواع میوه و زعفران و برنج كشت می‌شد.
در حال حاضر، عمارت از سوی شهرداری به فضای سبز تبدیل شده است. بازسازی باغ و عمارت، كه بزرگ‌ترین پارك ایران است، ادامه‌دارد.
مدرسه دارالفنون:
آدرس : خیابان ناصرخسرو
دارالفنون كه هم اكنون در خیابان ناصرخسرو واقع و غیر فعال است، اولین مركز كالج مانند ایران بود كه به همت امیركبیر بنا شد. نقشه دارالفنون توسط میرزا رضا تهیه و در اوایل 1266 ق به سرپرستی محمد تقی خان معمار باشی ساخته شد .
اولین معلمان دارالفنون اتباع فرانسه، اتریش، ارمنستان و ایتالیا بودند. دارالفنون روز پنجم ربیع الاول 1268، 13 روز قبل از قتل امیر، به طور رسمی گشایش یافت.
بنای دارالفنون تا چند سال پیش به عنوان دبیرستان، دانش آموزانی را روانه دانشگاه‌ها می‌كرد، اما هم اكنون بسته است و تحت نظارت میراث فرهنگی قرار دارد.
مجلس شورای ملی(عمارت بهارستان):
آدرس : ضلع شرقی میدان بهارستان
اولین دوره مجلس در روز یك‌شنبه 18 شعبان 1324، مطابق با مهرماه 1285، با حضور مظفرالدین شاه در عمارت سلطنتی، اتاق برلیان كاخ گلستان و با شركت سفرا و نمایندگان كشورهای مختلف گشایش یافت.
انتخابات دوره اول مطابق نظام نامه انتخابات، صنفی طبقاتی بود و طبقات شش گانه شاه زادگان و قاجاریه، علما و طلاب، اعیان و اشراف، ملاكان، كشاورزان و اصناف 60 نماینده داشتند.
شرط سنی برای نامزدها مطابق نظام نامه، برای رأی دهندگان حداقل 25 سال و برای انتخاب شوندگان حداقل 30سال و حداكثر 70 سال تعیین شده بود.
پس از فرمان مشروطیت، میرزا نصرالله خان نایینی، مشیرالدوله، دستور داد تا عمارت بهارستان را برای مجلس آماده كنند، اما نمایندگان گروه‌های مختلف مردم با اختصاص آن عمارت برای برگزاری جلسات مجلس مخالفت كردند، و به همین دلیل تامدتی جلسه نمایندگان در مدرسه نظام، از بناهای واقع در ارگ سلطنتی، تشكیل می‌شد. در تاریخ 27 شعبان 1324، نمایندگان مجلس طی نامهای از صدراعظم خواستند كه عمارت بهارستان را به طور موقت برای تشكیل جلسه‌های مجلس اختصاص دهند. سپس در 23 شوال 1324، لوحه سر در مجلس با عنوان دارالشورای ملی ایران و عدل مظفر بر سر در عمارت بهارستان نصب شد. سردر باغ بهارستان به هنگام تشكیل مجلس شورای ملی همان سردری بود كه به دستور میرزا حسین‌خان سپهسالار ساخته شده بود. شش ستون بلند و زیبا در دو طرف سردر باغ با درب بزرگ و عمارت آجری هماهنگی خاصی داشت.
پس از مرگ مظفرالدین شاه، محمد علی شاه، در مخالفت با مجلسی كه قرار بود اختیارات او را محدود كند، در توطئه‌ای اعلام داشت كه پدرش در هنگام تصویب نظام مشروطیت، بیمار بوده است و به این وسیله مستبدانه فرمان مشروطیت را باطل اعلام كرد. بسیاری از شاه زادگان و اعیان و تنی چند از روحانیان مثل اشرف الواعظین نیز مردم را علیه مجلس تحریك می‌كردند.
اولین متمم قانون اساسی كه سبب بروز اعتراض و مخالفت‌های اعیان و شاه‌زادگان شده بود و بررسی آن نیز ماه‌ها به طول انجامید اصل هشتم بود كه تمامی اتباع ایرانی را بدون توجه به نژاد و مذهب مساوی می‌شناخت. همین امر موجب شد تا محمدعلی‌شاه قانون‌گذاری اصناف را برای حكومت قاجاریه نپذیرد و به منظور سركوب اعتراض مردم و نمایندگان از ولادیمیر پلاتونویچ لیاخوف، افسر ستاد ارتش روسیه تزاری، كه فرمانده قزاق خانه تهران بود، كمك گرفت.
جنگ میان محمدعلی‌شاه ومجلس تا آن جا پیش رفت كه نمایندگان و آزادی خواهانی چون میرزا جهانگیرخان مدیر روزنامه صور اسرافیل ، ملك المتكلمین، سید جمال الدین اصفهانی، محمد رضا شیرازی مدیر روزنامه مساوات ، قاضی قزوینی و علی اكبر دهخدا در بهارستان متحصن و عده‌ای نیز مسلح شدند.
روز سه شنبه 2 تیر ماه 1287 ش، سربازان محمد علی شاه به فرماندهی لیاخوف در سه ستون به سوی مجلس شورای ملی روانه شدند و به دستور لیاخوف مجلس شورای ملی را با تمام نمایندگان حاضر، هدف شلیك توپ قرار دادند. بسیاری از نمایندگان كشته شدند و به عمارت مجلس و مسجد سپهسالار نیز آسیب‌هایی وارد شد. نمایندگان زنده مانده نیز از پشت مجلس فرار كردند و خود را اول به پارك امین الدوله و سپس به سفارت بریتانیا رساندند. به این ترتیب، پرونده اولین دوره مجلس شورای ملی پس از یك سال و هشت ماه فعالیت بسته شد و نمایندگان انقلابی و سرشناس مجلس اغلب دستگیر، زندانی، مقتول و یا تبعید شدند.
دوره دوم مجلس شورای ملی در مرداد ماه 1288 ش، با تعداد 120 نماینده و تغییر فاحش قانون انتخابات آغاز شد. اما شاه زادگان درجه اول نیز از شركت در انتخابات محروم شدند.
از پیروزی انقلاب مشروطه در 1285 ش، تا پیروزی انقلاب اسلامی، 24 دوره مجلس شورای ملی تشكیل شد، كه پنج دوره در زمان قاجاریه به فاصله دو سال یك بار، هفت دوره در زمان سلطنت پهلوی اول (1304 1320 ق) و 12 دوره در زمان سلطنت پهلوی دوم (1320 1357) تشكیل شده است.
از حوادث مهم مجلس شورای ملی می‌توان به واقعه اشغال آذربایجان توسط روس‌ها اشاره كرد كه در 1324 رخ داد و مجلس طی قانونی گسیل ارتش را به آن جا تصویب كرد و غایله‌ای را كه حزب دست نشانده توده توسط جعفر پیشه‌وری به راه انداخته بود، كنترل كرد و آذربایجان را از اشغال روس‌ها در آورد.
دومین واقعه كه از مهم‌ترین حوادث در تاریخ معاصر ایران به حساب میآید، ملی شدن صنعت نفت با تلاش‌های نخست وزیر وقت، دكتر محمد مصدق، است.
اولین رئیس مجلس شورای ملی صنیع الدوله بود. در دوره قاجاریه می‌توان به ممتاز الدوله، معاضدالسلطنه،قوام‌السلطنه و مؤتمن‌الملك نیز در كسوت ریاست مجلس اشاره كرد.
رؤسای مجلس در دوره پهلوی نیز عبارت بودند از حسین پیرنیا و سید محمد تدین دوره ششم، حسین دادگر دوره‌های هفتم، هشتم و نهم و حسن اسفندیاری دوره‌های دهم، یازدهم و دوازدهم. مجلس شورای ملی پس از انقلاب 1357 تا كنون تحت عنوان مجلس شورای اسلامی ششمین دوره خود را پشت سر می‌گذارد.
كاخ بهارستان یا عمارت مجلس شورای ملی نه تنها نهاد وفاق ملی و قانون گذاری بوده است، بلكه از نظر معماری نیز مظهر سبك معماری محكم و استوار با تركیبی از سنت و تجدد در ارگ حكومتی تهران بوده است.
بنای اولیه كاخ توسط میرزا مهدی خان شقاقی، ملقب به ممتحن الدوله، در 1298 ق، برای میرزا حسین خان مشیرالدوله، ملقب به سپهسالار، نخست وزیر ناصرالدین شاه ساخته شد. در آخرین سال حكومت سلسله قاجار، یعنی در 1303 ش، استاد جعفر خان معمار باشی نمای غربی ساختمان را با آجر به سبك باروك اجرا كرد.
پس از آتش سوزی 1309 در سمت جنوبی ورودی ساختمان، لئون، معمار فرانسوی و دستیارش، بوریس مجسمه ساز، آن قسمت را به سبك نئوكلاسیك پارلمان فرانسه بازسازی كردند. سه سال بعد نمای ستون دار ورودی به سرتاسر نمای جنوبی تعمیم داده شد. در 1315 استاد حسین طاهرزاده نمای شمالی ساختمان را از روی ستون‌های آپادانای تخت جمشید ساخت.
طرح ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی طی سال‌های 1353-1352 مطرح شد. طرح از مهندس مؤید با پلان دایره‌ای شكل بود كه آن طرح مردود اعلام شد. اما در 1355 طرح مجلس در دستور كار دفتر مشاوره گروه سردار افخمی قرارگرفت.
فرم جدید به شكل هرم و مثلث، سه قوه را تداعی می‌كند. رأس مثلث روی ساختمان مرتفع اداری است و هر چه به طرف كمیسیون‌ها پایین میآید، دوبال آن باز می‌شود. ارتفاع هرم 45 متر است. زیر بنای تالار اصلی 25000 مترمربع، زیربنای اداری 24000 متر مربع، كمیسیون‌ها 15000 متر مربع و پاركینگ زیر زمینی 12500 متر مربع است.
ساختمان جدید دارای سیستم هوشمند BMS گرمایشی و سرمایشی است. برای تهویه مطبوع نیز از روش جت فیوز استفاده شده است، زیرا هوا باید تا فاصله 30 متری پرتاب شود تا به وسط سالن برسد.
طراحی داخلی بنا مبتنی بر معماری ایرانی است سقف‌ها گچ كاری با دست است و در آن از مقرنس كاری البته به صورت مدرن استفاده شده است. در این ساختمان، دو اتاق ترجمه هم زمان وجود دارد.
ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی با معماری شركت مهندسان مشاور پل میر، و با طراحی و مدیریت عبدالرضا ذكایی و گروه طراحی علی سردار افخمی، عباس قریب، مسعود قاضی زاهدی، منصور وكیلی، داریوش فیروزلی و بهروز احمدی ساخته شده است.
از سرشناس‌ترین نمایندگان مجلس شورای ملی، می‌توان به دكتر محمد مصدق و آیت‌الله سیدحسن مدرس اشاره كرد.
دكتر محمد مصدق در اردیبهشت 1258 ش، در تهران به دنیا آمد. پدرش، میرزا هدایت الله، وزیر دفتر دوران ناصری، از تجدد طلبان و پیروان امیر كبیر بود. مادرش، ملك تاج خانم نجم السلطنه، دختر فیروز میرزا، پسر عباس میرزا، فرزند فتح‌علی شاه قاجار و بنیان گذار بیمارستان نجمیه تهران بود.
در هفده سالگی، حساب‌داری استان خراسان به وی محول گشت. در 1281 به تحصیل علوم جدید پرداخت و در مدرسه سیاسی كه تازه دایر شده بود، با جنبش مشروطه زندگی سیاسی خود را آغاز كرد. در 25 سالگی به تشكیلات آزادی خواه جامعه آدمیت پیوست. سپس با مرحوم مستوفی الممالك مجمع انسانیت را تشكیل داد. در دوره اول مجلس به نمایندگی اصفهان در مجلس انتخاب شد، ولی به دلیل كمی سن به مجلس نرفت.
در دوره استبداد صغیر برای تحصیل به پاریس و سپس به سوئیس رفت و از دانشگاه نوشاتل دكترای حقوق و جواز وكالت گرفت. پس از بازگشت به ایران در مدرسه علوم سیاسی به تدریس پرداخت و كتاب‌های دستور محاكم حقوقی و رساله كاپیتولاسیون ایران را نوشت.
در دوره سوم مجلس همراه با علامه دهخدا به فعالیت در حزب اعتدالیون پرداخت. در 1294 به عضویت كمیسیون وزارت مالیه برگزیده شد و سپس معاون وزارت مالیه شد.
در كابینه مشیرالدوله به وزارت دادگستری انتخاب شد، اما به خاطر درخواست مردم، والی فارس شد.
در كابینه قوام السلطنه به وزارت دارایی منصوب شد و به اصلاحات اساسی دست زد.در 1302، در كابینه مشیرالدوله به وزارت امور خارجه منصوب شد.
با روی كار آمدن كابینه سردار سپه، در دوره پنجم انتخابات تهران به نمایندگی انتخاب شد. برنامه‌های سیاسی او در سیاست داخلی بر برقراری اصول مشروطیت و آزادی، و در سیاست خارجی بر سیاست موازنه منفی استوار بود.
در 1315 به دستور سردار سپه زندانی شد در 1322 به عنوان نماینده اول تهران در دوره چهاردهم به مجلس شورای ملی رفت. در 1324، مجلس شورای ملی به ابتكار او با درخواست انگلیس و امریكا مبنی بر تشكیل كمیته سه نفری مركب از نمایندگان امریكا، انگلیس و روسیه درباره سرنوشت آذربایجان به مخالفت برخاست. در دوره پانزدهم به مجلس نرفت، اما دانشجویان و عموم مردم با كمك او، از تصویب قرار داد الحاقی نفت معروف به قرارداد گس گلشاییان جلوگیری كردند و با تحصن خود انتخابات تهران را باطل كردند.
سپس بار دیگر به مجلس رفت و به ریاست كمیسیون نفت انتخاب شد و با وكلای جبهه ملی، فراكسیون وطن را تشكیل داد و قانون ملی شدن صنعت نفت را نخست به تصویب كمیسیون نفت و در تاریخ 29 اسفند 1329 به تصویب مجلس شورای ملی رسانید كه در مجلس سنا نیز جنبه قانونی یافت.
در 1330، دكتر مصدق به نخست وزیری منصوب گشت. دولت انگلستان از او به خاطر ملی كردن صنعت نفت به دیوان داوری لاهه شكایت كرد. اما با دفاع مصدق از حقوق ایرانیان، دیوان لاهه از خود سلب صلاحیت كرد و شكایت را نپذیرفت و ایران با هوشمندی او در محاكم بین المللی پیروز شد.
مصدق در 1951 م از طرف مجلات امریكایی مرد سال شناخته شد. در اول دی 1330، دولت او اوراق قرضه ملی را منتشر كرد و به این ترتیب مردم را به كمك طلبید. در همان سال كنسول‌گری‌ها و دفاتر فرهنگی بریتانیا را بست و در 30 مهر 1331 با دولت بریتانیا قطع رابطه كرد.
در تیرماه 1331، به علت مخالفت با شاه استعفا كرد و قوام‌السلطنه نخست وزیر شد. مردم به نشانه اعتراض به خیابان‌ها ریختند و قیام خونینی به وجود آمد. مصدق دوباره نخست وزیر شد و حدود 80 لایحه درباره رفاه، آسایش عمومی، امور مالیاتی و مالی، تعدیل بودجه و مسكن و تأمین آزادی قلم و... تصویب كرد. تأسیسات تلفنی و شیلات شمال را نیز ملی اعلام كرد. در مرداد 1332 مجلس را منحل اعلام كرد و مردم نیز از او حمایت كردند.
در 25 مرداد 1332، توطئه یا كودتایی از سوی دربار صورت گرفت و شكست خورد. شاه از ایران گریخت. اما دوباره در 28 مرداد كودتای دیگری با نقشه و كمك امریكایی‌ها صورت گرفت. سرانجام دولت دكتر مصدق پس از 28 ماه زمام داری بركنار شد.
دادگاه نظامی او را به سه سال زندان و به احمد آباد، زادگاه او، تبعید كرد، به طوری كه اجازه ملاقات با كسی را نداشت.
دكتر محمد مصدق در اواخر آذرماه 1345 به سبب بروز بیماری سرطان به تهران آورده شد، و در بامداد یك شنبه 14 اسفند 1345 چشم از جهان فرو بست.
آیت‌الله سیدحسن مدرس، متولد 1249 ش، روحانی و نماینده مردم تهران و جزو نمایندگان اقلیت دوره‌های سوم تا ششم مجلس شورای ملی بود. او در 1316 ش به جرم مخالفت با رضا شاه در زندان كاشمر به قتل رسید.
کاخ موزه سعد آّباد:
آدرس : تجریش، میدان دربند
كاخ موزه سعدآباد در دامنه البرز، بین میدان تجریش و دربند، در ضلع جنوبی میدان دربند ساخته شده است و از شرق به خیابان دربند، از غرب به سعدآباد و زعفرانیه و از جنوب به نظامیه منتهی می‌شود.
مساحت فعلی سعدآباد در حدود 400 هكتار است. ساخت آن به درخواست رضا شاه پهلوی به منظور تهیه محلی ییلاقی برای خود انجام گرفت. امیر لشكر خدایار باغ بزرگی را در كرج برای این امر در نظر گرفت و قرار شد فردی به نام كشتكار از سوی رضا شاه باغ را رؤیت كند. اما این فرد به شاه پیشنهاد كرد تا ییلاق سعدآباد را خریداری كند. در آن زمان اراضی سعدآباد متعلق به سردار اعظم بود. حدود 4000 مترمربع مساحت و دو عمارت بیرونی و اندرونی داشت كه توسط رضا رفیع برای رضا شاه خریداری شد.
بعد از خریداری سعدآباد از سردار اعظم، تپه علی‌خان والی نیز از پدر سرتیپ والی به مبلغ 7000 تومان خریداری و سپس كاخ شهوند (سبز) بر آن بنا شد. بعد از مدتی باغ‌های نیمه ویران دیگری، توسط افراد رضا خان از صاحبان آن‌ها خریداری و به تپه علی خان وصل شدند و به تدریج باغ سعدآباد فعلی به وجود آمد. در باغ سعدآباد، در مجموع 14 كاخ ساخته شده است. از این میان، پنج كاخ، بزرگ و بقیه به نسبت كوچك‌تر هستند. قدیمی‌ترین آن‌ها كاخ شهوند و بزرگ‌ترین آن‌ها كاخ سفید است. كاخ سعدآباد دارای 180 هكتار جنگل طبیعی، چشمه سارها، باغستان، گل‌خانه و ... است.
نگارخانه‌های موجود در كاخ سعدآباد بیش‌تر در كاخ‌های اختصاصی فرزندان محمدرضا شاه احداث شده و معماری آن‌ها به سبك بناهای امروزی است.
كاخ دو طبقه شهوند تنها كاخی است كه نمای آن به طور كامل از بیرون پیدا است. این كاخ در زمان سردار سپهی، در دامنه كمیز دره، روی تپه علی‌خان والی ساخته شد. ساخت این كاخ در 1301 ش شروع شد و در 1307 به پایان رسید. استاد جعفر كاشانی طراح و معمار كاخ بوده و در تزیین آن از هنرمندان و استادان ایرانی بهره گرفته شده است. طبقه زیرین آن شامل چند زیر زمین و طبقه بالای آن دارای یك سالن بزرگ آینه كاری است. آینه كاری را جعفرخان معمار انجام داده است. آن‌چه از شاه در این سالن به جا مانده یك میز و صندلی و زیر سیگاری او است. طرف راست سالن آینه دو اتاق وجوددارد كه یكی از آن‌ها اتاق كار بوده است. دیوار اتاق یك متر ازاره خاتم كاری دارد كه از جمله زیباترین خاتم كاری‌های جهان محسوب می‌شود. بالای خاتم كاری قطعه نقاشی‌ای با رنگ و روغن دیده می‌شود. اتاق طرف راست نیز اتاق انتظار است.
سمت چپ سالن نیز دو اتاق است كه مقرنس و آینه كاری‌های آن در منتهای ظرافت انجام گرفته است. سنگ‌های بنای كاخ شهوند از زنجان و سنگ‌های ستون‌ها و مجسمه شیر و نیمكت‌ها، از خراسان فراهم شده است.
گفته می‌شود پیمان سعدآباد كه ایران مبتكر آن بوده است، در 17 تیر 1316 ش، با حضور وزرای امور خارجه ایران، تركیه، عراق و افغانستان در محل كاخ شهوند در 10 ماده تنظیم شد و به امضا رسید.
یكی از ساختمان‌هایی كه با دیواركشی از سعدآباد جدا شده كاخ معروف به احمد شاهی است. از پیشینه كاخ احمدشاهی كسی اطلاع درستی ندارد. در اوایل انقلاب، این كاخ به عنوان مكان تاریخی به ثبت رسید. در حال حاضر نیروهای مركز آموزش علوم و فنون الزهرا در آن ساكن هستند.
كاخ سفید، بزرگ‌ترین كاخ مجموعه، مخصوص پذیرایی از میهمانان خارجی است. رضا شاه كاخ سفید را برای ایام تابستان، جهت پذیرایی از میهمانان رسمی خود در نظر گرفته بود. در ساختن این كاخ نظر محمدرضا شاه بسیار مؤثر بود. به عنوان مثال یكی از ستون‌ها به دستور او سه بار خراب شد تا عاقبت با طرح او هماهنگی پیدا كرد.
این كاخ دو طبقه است. طبقه اول شامل سرسرایی در وسط و اتاق‌های متعدد و یك سالن بزرگ است. طبقه دوم نیز مانند طبقه اول طراحی شده است. دیوارهای اتاق‌ها و سربخاری‌ها از سنگ‌هایی با نقش‌های طبیعی است كه در برش و صیقلی كردن آن‌ها دقت فراوانی به كار رفته است. سنگ‌های بنای كاخ را از یزد، تفرش و خراسان، و سنگ سفید نمای خارج آن را از ولیآباد آورده‌اند.
كاخ دیگر مجموعه كاخ محمدرضا شاه است كه به سبك بناهای تازه ساخته شده و طرح آن با كاخ شهوند و كاخ سفید، كه روح ایرانی بر آن‌ها حاكم است، اختلاف دارد.
كاخ همسر رضا شاه از جمله كاخ‌هایی است كه بازدید آن تنها در 22 بهمن، سال روز پیروزی انقلاب برای عموم آزاداست.
موزه‌های موجود در كاخ سعدآباد عبارتند از: موزه نگارگری استاد فرشچیان، موزه جهان‌گردی برادران امیدوار، موزه مینیاتور بهزاد، موزه آبكار، موزه پژوهشی مردم شناسی، موزه هنرهای زیبا، موزه هنر ملل و موزه خط و كتاب میرعماد..
