تماشای تاریخ ایران(1)
در یك بامداد پاییزی، وارد محوطه كاخ گلستان می‌شوم. هنوز یكی دو قدم برنداشته‌ام یك مرتبه همه آن چه كه درباره كاخ می‌دانستم در برابرم مجسم می‌شود. محو تماشا هستم. آقا، آقا، چه كار دارید؟ نگهبان كاخ مرا متوجه خود می‌كند. - دفتر مدیریت!- صبر كنید هماهنگی كنم.گوشی تلفن را برمی‌دارد. چند كلمه‌ای می‌گوید، بعد خطاب به من ادامه می‌دهد: بفرمایید. انتهای شمال شرقی مجموعه از پله‌ها بالا بروید
فاصله از در ورودی تا دفتر مدیریت زیاد طولانی نیست، ولی قدم‌هایم سنگینی می‌كند. این بنا چه رازها و چه حكایت‌هایی در دل دارد.
اگر سنگ‌ها زبان داشتند، اگر آجرها حرف می‌زدند و مرمرها می‌خندیدند و گریه می‌كردند، چه غوغایی به پا می‌شد؟
صف‌های سلام، تاجگذاری‌ها، میهمانی‌ها، اندرونی، بیرونی، آغامحمدخان، فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه با ملیجك و كریم شیره‌ای با آواز: دیشب كه بارون اومد، یارم لب بوم اومد.
و صدای نفس‌گیر سلطان بن، سلطان‌بن سلطان:«پدر سوخته!» همه را در جای خود میخكوب می‌كند.
تالار تخت، رضاخان با خلع ید از احمد شاه سلطنت خاندان قاجار را در هم می‌پیچید.
در كنار تالار تخت، جرأت می‌خواهد پا روی پله‌ها گذاشت. پله‌هایی كه روزگاری استخوان‌های كریم‌خان زند در زیر آن شاهد صدای چكمه‌های آغامحمدخان بوده است و چه ستم‌ها كه بر لطفعلی‌خان گذشت. حتی دیوارها و درها هم به لرزه می‌آیند.
حیرت‌انگیز است كه پیدایش و احداث كاخ گلستان هم ماجراهای فراوانی دارد. چگونه این كاخ قریه تهران را پایتخت كرد؟
روستای كوچك و گمنام تهران كه گاه به گونه نخستین آبادی شمال شهر ری، اقامتگاه موقتی برای گرمازدگان جنوب و نیز استراحتگاهی بود برای آنان كه به شمیرانات و بخش‌هایی از قصران می‌رفتند، اندك اندك نام و نشانی یافت و به اندازه‌ای توسعه یافت كه در دوره مغولان قریه‌ای شناخته شده بود.در مورد زندگی مردم تهران در دوازده محله كوچك(خانوار) و نحوه معیشت آنان از زراعت و دامداری و باغداری تا راهزنی و چپاول كاروان‌ها، سخنان گوناگون نوشته شده است. گاه از اختلاف مردم محلات با یكدیگر و عصیان همگانی تهرانیان علیه حكومت سخن رفته و زمانی از تمكین مردم این ده گفت‌وگو به میان آمده است.
شاه تهماسب صفوی كه به دلیل مدفون بودن جد اعلای صفویان، امامزاده حمزه(ع) در جوار حضرت عبدالعظیم(ع) بارها از قزوین به زیارت این اماكن مقدسه می‌رفت، نخستین بار در سال 944 ق(1537 یا 1538 م) از قریه آباد تهران دیدار كرد و از آن خوشش آمد و به شكارگاه‌های آن علاقه‌مند شد و چندین بار در سفرهای خود در آن قریه اقامت گزید و سرانجام در سال 961 ق دستور داد در پیرامون 6000 گامی آن بارویی با 114 برج(به عدد سوره‌های قرآن مجید) بنا كنند. سپس از چهار سو، چهار دروازه نیز برای تهران ساخته شد:
در جنوب، دروازه اصفهان (در ورودی بازار عباس‌آباد)، در شمال دروازه شمیران (در ورودی پامنار)، در غرب، دروازه قزوین(ورودی بازارچه قوام‌الدوله)و در شرق، دروازه دولاب(ورودی‌بازارچه نایب السلطنه خیابان ری).
در ماه جدی سال 1134 ق شاه سلطان حسین، سفیر سلطان احمد عثمانی را در سلام عام خود، محلی كه در شرق میدان ارك(موسوم به حیاط شاهی) ملاقات كرد.
نادرشاه افشار، فرزند خود رضاقلی میرزا را به حكومت تهران گماشت و كریم‌خان زند در كوشش برای آبادانی تهران، دیوان خانه‌ای در درون ارگ سابق بنا كرد و در داخل آن حرم خانه و خلوت‌خانه‌ای مهیا ساخت و حكومت این شهر را به غفورخان داد.
آغامحمدخان قاجار روز یكشنبه یازدهم جمادی‌الاول سال 200 ق (مارس 1786 م) كه مصادف روز عید نوروز بود، در كاخ گلستان به تخت سلطنت جلوس كرد، شاه شد، به نامش سكه زدند و خطبه خواندند و با پایتخت شدن تهران كاخ گلستان توجه جهان و جهانیان را به خود جلب كرد.(برگرفته از تهران: ناصر تكمیل همایون، دفتر پژوهش‌های فرهنگی)
با كمی تأخیر به دفتر مدیریت كاخ رسیدم. پروین ثقه‌الاسلامی كه خود از سلاله فداكاران نهضت مشروطیت است، به خدمت خود در مجموعه كاخ گلستان می‌بالد. وی از سال 1380با عضویت در هیأت علمی دانشگاه تربیت معلم مأمور خدمت در كاخ شد و پس از 5 سال مرمت دیوارها و سقف‌ها و ساماندهی تهویه و بسیاری كارهای انجام شده با شادمانی می‌گوید با آماده شدن چند تالار در بهمن ماه به اردیبهشت سال 86 كه برسیم درهای 14 موزه مجموعه كاخ گلستان برای بازدید عموم باز می‌شود.
وی خاطرنشان ساخت: از لحاظ كارهای مرمتی اقدامات زیادی در كاخ انجام شده، از آزمایش خاك پایه‌ها، استحكام بخشی و ضد زلزله شدن همه تالارها، جلوگیری از نفوذ آب به سقف‌ها، آیینه‌كاری‌ها و گچ‌بری‌ها تعویض تیرهای چوبی شیروانی‌ها و سقف‌ها و جایگزینی آنها با سازه فلزی برای جلوگیری از آتش‌سوزی و ساماندهی تهویه سالن‌ها و تالارها با استانداردهای فنی.
وی افزود: تالار آیینه كه بیش از 27 سال تعطیل بود، پس از مرمت سقف‌ها و آیینه‌ها به همان شكلی كه در نقاشی‌های كمال‌الملك دیده می‌شود، بازسازی و در سال 82 بازگشایی شد. در حال حاضر مرمت تالار تاجگذاری (تالار سلام) در دست اقدام است. همه تاجگذاری‌ها، مراسم سلام و ازدواج‌ها در دوره قاجاری و پهلوی در این تالار انجام شده كه از زمان تاجگذاری پهلوی دوم این تالار مرمت نشده بود و رسیدگی به بخش‌های مختلف آن بسیار ضروری بود.
مدیر كاخ گلستان با بیان اهمیت گنجینه‌ها و انبارهای كاخ گلستان كه تابلوها، نقاشی‌ها و اشیای گران بهایی را در خود جای داده‌اند، كتابخانه و عكس خانه كاخ را بسیار ارزشمند توصیف می‌كند و می‌گوید: حدود 600 هزار سند در كتابخانه كاخ موجود است و در آلبوم خانه كاخ كه دومین آلبوم خانه جهان پس از آلبوم خانه موزه انگلیس به شمار میآید، فهرست 2000 عكس ثبت شده و 50 هزار شیشه و نگاتیو عكس از دوره قاجار در آن نگهداری می‌شود.
ثقه‌الاسلامی خاطرنشان ساخت با تلاش شبانه‌روزی در مرمت گچ‌بری‌ها، سقف‌ها و ساماندهی اشیاء موجود در تالارها با بازگشایی چند موزه در بهمن ماه امسال باقیمانده موزه‌ها همزمان با روز جهانی موزه در اردیبهشت سال 86 تعداد 14 موزه در كاخ گلستان برای بازدید عموم مردم آماده خواهد شد.
ایوان تخت مرمر:
قدمت بخشی از قسمت‌های تخت مرمر بیشتر از سایر تالارهای كاخ است و در دوره زندیه بنا شده است. آغامحمدخان قاجار پس از تصرف شیراز قصر كریم‌خان را كه مدتی در آنجا زندانی بود تخریب كرد و به دستور وی تزیینات قصر از جمله درهای زرنگار و نقاشی‌ها به كاخ گلستان انتقال یافت. نخستین شاه قاجار در همین تالار تاجگذاری كرد و مراسم سلام و بار عام طبقات مختلف در آنجا انجام می‌شد.
در سال 1221 ق حجاران و سنگ‌تراشان اصفهان از سنگ مرمر زرد یزد تخت نفیسی ساختند كه در میان ایوان قرار گرفت. در ساخت این تخت 65 قطعه سنگ مرمر بزرگ و كوچك به كار رفته است.
بعد از درگذشت آغامحمدخان قاجار در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه، تغییرات زیادی در تالار تخت مرمر رخ داد. در زمان ناصرالدین شاه آیینه‌های قدی در این تالار نصب شد.
مراسم سلام و بار عام‌های پادشاهان قاجار در ایوان تخت مرمر برگزار شد و همه شاهان قاجار غیر از مظفرالدین شاه در همین تالار تاجگذاری كردند، تاجگذاری مظفرالدین شاه در تالار بادگیر انجام شد- آخرین مراسم رسمی كه در تالار تخت مرمر برگزار شد، تاجگذاری رضاخان در سال 1304 شمسی بود كه خلع سلطنت از احمد‌شاه و خاندان قاجار نیز در این واقعه اعلام شد.
خلوت كریمخانی:
خلوت كریمخانی یك ایوان سه دهنه سرپوشیده و ستون‌دار در كنار تالار سلام است كه آب قنات شاهی از آب نمای حوض آن بیرون می‌آمد و در باغ گلستان جاری می‌شد- به گفته یك كارشناس میراث فرهنگی با احداث مترو جریان آب قنات شاهی به كاخ گلستان قطع شد- این بنا خلوت كریمخانی نامیده شده و بخشی از اندرون خانه كریم‌خان بوده است.
معروف است كه ناصرالدین شاه به نشستن در این بخش از كاخ علاقه زیادی داشت و اغلب در این محل خلوت می‌كرد و قلیان می‌كشید. از اتفاق روزگار سنگ قبر ناصرالدین شاه پس از برداشتن از حضرت عبدالعظیم(ع) و چندین جابه‌جایی در این مكان قرار گرفته است.
