شهرستان اراك

جغرافیای سیاسی

شهرستان اراك در جنوب غربی استان تهران و در فاصله 288 كیلومتری آن قرار دارد و مركز استان مركزی محسوب می شود این شهر از شمال به شهرستان ساوه، از شمال غربی به همدان و از مغرب به شهرستان ملایر، خمین، و الیگودرز و از شرق به محلات و از شمال شرقی به تفرش و آشتیان محدود می باشد. مساحت اراك 98/7178 كیلومتر مربع و یا 4/24 درصد كل مساحت استان را شامل می شود.

( در سال 1372) شهرستن اراك دارای 2 شهر، 3 بخش و 18 دهستان و321 آبادی به شرح ذیل است بخش خنداب ( با 89 روستا ) دارای دهستان انارج ( با 11 آبادی ) دهستان جاورسیان ( با 17 آبادی ) دهستان خنداب، ( با 29 آبادی ) دهستان دهچال ( با 19 آبادی ) دهستان سنگ سفید ( با 13 ابادی ) و بخش مركزی ( با 161 روستا ) دارای دهستان امان آباد ( با 12 روستا ) دهستان امیریه ( با 11 روستا ) دهستان داود آباد ( با 7 روستا) دهستان ساروق ( با 19 روستا ) دهستان سه ده ( با 16 روستا ) دهستان شمس آباد ( با 20 روستا ) دهستان شهر میقان ( با 41 آبادی) دهستا مشك آبادی ( با 12 روستا ) دهستان معصومیه ( با 23 روستا ) و بخش وفس ( با 71 روستا ) دارای دهستان اسفندان( با 15 روستا ) دهستان خسروبیگ ( با 20 روستا) دهستان خنجین ( با 23 روستا) دهستان میلاجرد ( با 13 روستا ) می باشد ( اطلاعات فوق مربوط به سال 1370 می باشد.

شهرستان اراك از شمال به تفرش، از مغرب به همدان و ملایر، از مشرق به شهرستان محلات و از جنوب به شهرستان خمین و شازند محدود شده است. اراك مركز شهرستان و همچنین مركز استان به اضافه شهر سنجان، كمیجان، خنداب، 4 نقطه شهری، شهرستان اراك را تشكیل می دهد .

مساحت اراك 7178 كیلومتر مربع بوده كه 4/24 درصد از كل مساحت استان را شامل حاشیه و از لحاظ وسعت زمین شهرستان استان بعد از شهرستان ساوه است.

همان طوری كه گفته شد، شهرستان اراك مركز استان كه دارای 7 شهرستان تابعه می باشدكه معادل 3/56 درصد از جمعیت شهری استان را به خود اختصاص داده كه بدین ترتیب قطب جمعیتی استان است. اراك دارای اماكن مذهبی و فرهنگی هماره با تفرجگاهها و مكان هایی برای پر كردن اوقات فراغت در این شهرستان قرار دارد.

شهرستان اراك به لحاظ برخورداری از چند عامل آب و هوایی (مانند مجاورت با كویر میقان، وجود ارتفاعات و …… ) دارای نوسانان اقلیمی است، به طوری كه میانگین دما در زمستان در ایستگاه اراك 8/1، ایستگاه شمس آباد اراك 9/0 و ایستگاه كرهرود 1/1 درجه سانتی گراد می باشد .

به طوركلی تابستانهای نسبتاً ملایم و زمستانهایی سرد و از خصوصیات اقلیمی شهرستان اراك است. وجود ارتفاعات در غرب و جنوب شهرستان و دشتهای هموار در مركز و شمال، از عمده‌‌ترین خصوصیات توپوگرافی شهرستان اراك است از مهمترین كوههای آن می توان به سفیدخانی و هفتاد قله اشاره كرد.

وجود كارخانه ها و صنایع مختلف در محدودة شهرستان (عمدتاً شهر اراك) از سویی موجب مركزیت یافتن استان و از سویی دیگر باعث جذب فعالیتهای صنعتی و خدماتی در اراك شده است.

استان مركزی از جمله استانهایی است كه كارخانه های صنعتی متعددی در آن متمركز شده اند اساس اقتصادی استان را به ترتیب اهمیت، بخش های خدمات، صنعت و كشاورزی تشكیل می دهند . به طور تقریبی در حدود 19 درصد مساحت استان، اراضی كشاورزی، 57 درصد اراضی مرتعی و %24 را اراضی غیر مزروعی از قبیل دریاچه ها، كویرها، جاده ها و شهرها تشكیل می دهند. محصولات مهم كشاوزی استان شامل، گندم، جو، حبوبات، آفتابگردان، پنبه، چغندر قند، گوجه فرنگی و پیاز است. تولید برخی از فرآورده های كشاورزی در شهرستانهای مختلف این استان بیش از میزان مصرفی محلی است، در نتیجه به استانهای مجاور صادر می شود . از شهرستانهای اراك، گندم، جو، انگور، سبزیجات و خشكبار، از شهرستان ساوه؛ انار و طالب و پسته، از شهرستان محلات؛ كاهو و گل، از شهرستان تفرش، بادام و گردو و از شهرستان خمین؛ پیاز، لوبیا و گندم به سایر شهرها و استانها و همچنین به خارج از كشور صادرات می شود . مهمترین كارخانه های صنعتی اراك عبارتند : ماشین سازی ، آلومینیوم سازی ، كابل سازی ، واگن سازی پارس، كمباین سازی ، لاستیك سازی ، قند و … از دیگر صنایع استان می توان از كارخانه هپكو، كارخانه های سازندة پروفیل و لودرهای آبیاری آلومینیومی، كارخانة آونگان( سازندة پایه های فلزی انتقال نیرو)، كارخانه های ادوات كشاورزی، كارخانه‌های تولیدی نورد آلومینیوم، رنگ روناس پالایشگاه، پتروشیمی، آذرآب و نیز سایر كارخانه های مستقر در شهرستان ساوه نیز نام برد.

همانطور كه قبلاً اشاره شد، اراك دارای اماكن مذهبی و فرهنگی با تفرجگاه و مكان هایی برای پر كردن اوقات فراغت است در ذیل به برخی مراكز دیدنی اشاره می شود .

آتشكده مزدقان – امامزاده ابراهیم – امامزاده حسن- امامزاده حوا خاتون- امامزاده حسین- امامزاده عبدالله – كودرز- امامزاده محمدبن موسی بن جعفر (ع)- امامزاده محمد عابد- امامزاده هفتادو دو تن – بنای تاریخی پیرمراد- بنای تاریخی حمام چهار فصل – بنای تاریخی كاروانسرای پارك طبیعت شهید باهنر – پارك و شهربانی لاله- دریاچه قاسم آباد- شكارگاه چرّا- شكارگاه هفتاد قله- شهر زیر زمینی زلف آباد - غار سفیدخانی غار وفس - مجموعه تاریخی بازار اراك – مدرسه سپهداری- مقبره آقا نورالدین و و غار قلعه جوق – غارهای انجدان – غار آسیلی- غار طاقچه – غار گیوه كش – غار شغال دره و … .

جغرافیای اقلیمی

میشهر اراك روی مدار 34 درجه و 5 دقیقه و 30 ثانیه در نیمكره شمالی از خط استوا قرار گرفته و روی نصف النهار 49 درجه و 41 دقیقه و 30 ثانیه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. از نظر طبیعی فلات فعلی اراك به وسعت 5400 كیلومتر مربع است كه 2400 كیلومتر آن را جلگه مرتفع اراك و مابقی را ارتفاعات اطراف اراك تشكیل میدهد و كوهستان های این ناحیه نیز از دو رشته تشكیل شده است رشته اصلی از شمال غربی به جنوب كشیده شده و سپس به شمال شرقی متوجه می گردد و رشته دوم به صورت دو رشته موازی از جنوب به سوی شمال امتداد یافته و در بعضی نقاط به حدی گسترده می شود كه تعدادی از سارتفاعات آن از شمال غربی شهر میگذرد. آب و هوای اراك خصوصیات اقلیمی فلات مركزی ایران را داراست با زمستان های سرد و مرطوب و تابستان های گرم و خشك كوههای اطراف اراك و دریاچه میقان و دشت فراهان در آب و هوای این منطقه اثر كرده و ویژگیهای به آن بخشیده است ابرها و جریانات غربی در پاییز و زمستان بیشتر رطوبت خود را در ارتفاعات مغرب منطقه به خصوص رشته زاگرس از دست می دهد یك جبهه هوای سرد كه در زمستان هوای اراك را اشغال می كند و بر اثر ارتفاعات اطراف وشاید فشار زیادی كه دریاچه میقان ایجاد می كند مدت زیادی میهمان این منطقه خواهد بود.

آب و هوای اراك متغیر است زمستان ها ، اكثرا" طولانی و از 4 تا 6 ماه به درازا می كشد وبهار و پاییز فصول كوتاهی هستند تابستان در تیر و مرداد ظاهر می شود مدت روزهای یخبندان از 65 تا 120 روز در سال های مختلف متغیر است میزان بارندگی در سال های مختلف متفاوت است و بین 230 تا 638 میلی متر در سال می باشد متوسط بارندگی حدود 300 میلی متر بوده است.

 

شرایط اجتماعی

جمعیت شهرستان اراك در سال 1370 برابر با 553039 نفر كه از این میان 285918 مرد و 267121 زن، با نسبت جنسی 04/107 می باشد در این میان 336853 نفر در نقاط شهری ( 175178 نفر مرد و 161675 نفر زن ) با 35/108 نسبت جنسی و در نقاط روستایی 216186 نفر ( 110740 نفر مرد و 105446 نفر زن ) با نسبت جنسی 02/105 زندگی می كنند از نظر جمعیتی به تفكیك بخش 68758 نفر و 12089 نفر و 8505 خانوار، بسر می برند، در شهرستان اراك، 47491 خانوار با سواد و 10247 خانوار بی سواد بوده اند ( 1370 ) ضریب رشد سالانه جمعیت ( 70-65) 01/3 بوده است.

 

موقعیت معیشتی

 

بخش خدمات در كنار بخشهای صنعت و كشاورز به لحاظ بافت خاص منطقه از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده بطوریكه حدود 11820 واحد صنفی در سطح شهرستان اراك در حال حاضر فعال كه از این تعداد 11416 واحد در نقاط شهری اراك و كمیجان و مایقی در سطح روستاها پراكنده اند و بخش خدمات عمده فعالیت شهرستان را شامل می شود . نیروی انسانی شاغل در بخش كشاورزی 35% است، كه از این مقدار حدود 93% در روستاها و 7% در شهر اراك سكونت دارند . سهم شاغلان زن در این بخش حدود 1% در مقابل سایر فعالیت های اقتصادی است. شهرستان اراك به لحاظ استقرار واحدهای كوچك و بزرگ صنعتی بخصوص منابع مادر یكی از قطب های صنعتی كشور محسوب و در این زمینه دارای اهمیت فراوان می باشد تعداد واحد صنعتی این شهرستان اعم از صنایع سنگین و سبك به 787 واحد می رسد كه زمینه اشتغال حدود 30000 نفر را فراهم كرده است.

 

پیشینه تاریخی شهرستان اراك

پیشینه تاریخی منطقه ای كه شهرستان اراك را شامل می شود به دوره ها مادها و ساسانی ها بر می گردد و بعد در زمان سلوكیان در منطقع ماد بزرگ ( ناحیه بین همدان و ری ) شهری به نام كره وجود داشته كه نزدیك اراك فعلی بوده است كه در حال حاضر در ضلع جنوبی شهر فعلی اراك روستای كره رود موجود است . ولی خود شهر اراك شهری جدید التاسیس است كه 2 عامل سیاسی و اقتصادی در بنای آن موثر بوده است.

عامل سیاسی : در اوایل سلطنت قاجار در بلوك عراق، همیشه نا امنی و اختلافات محلی و بخصوص هجوم گاه وبیگاه ایلات و عشایر مجاور كه گاهی حتی امنیت مركز ایران را بر هم می زدند و نبودن پادگان دائمی نظامی و دور بودن از مركز حكومت و عدم اطاعت از حكام شهرهای مجاور موجب می شد كه قشون مركزی برای آرامش و امنیت به این منطقه گسیل شدند در زمان فتحعلیشاه قشونی به نام قشون عراق تشكیل شد و سپهداری آن فتحعلیشاه به یوسف خان گرجی محول نمود، و او بعد از موافقت شاه، خواست برای مركز قشون عراق عجم، قلعه ای نظامی احداث نماید كه محل فعلی شهر ( اراك ) به علت موقعیت جغرافیایی و نظامی مورد تایید قرار گرفت ضمنا" چون در آن زمان مسئله سربازگیری به شكل امروزی نبوده و در موقع لزوم از مردم روستاها به عنوان داوطلب و چریك و مزدور استفاده می كردند بنابر این منطقه عراق مركزی از این نظر نیز مناسب به نظر می رسید، گذشته از مسائل فوق برای اداره منطقه از لحاظ اداری و كاركنان حكومتی پایگاه مركزی لازم بود كه به خاطر مسائل فوق قلعه و یا دژ نظامی سلطان آباد احداث و سپس به نام قلعه سلطان آباد و پس از آن به نام سلطان آنگاه عراق و سرانجام اراك نامیده شد.

عامل دوم، اقتصادی بوده است به دلیل این كه نواحی وسیع منطقه عراق از مناطق پرجمعیت و حاصلخیز ایران بوده است و روستائیان منطقه برای مبادله كالاهای خود می بایست حدود 100 كیلومتر پیاده و یا با چهار پایان طی طریق كنند تا بتوانند محصولات كشاورزی یا صنعتی خود را با بازار فروش شهرهای مجاور برسانند لذا لازم بود كه در مركز این ناحیه وسیع شهری بوجود اید كه محل مبادله كالا و محصولات كشاورزی روستائیان باشد و مساله بعدی جمع آوری مالیات بخصوص صنعت فرش بوده است كه در این شهر در آن زمان حدود 30 كمپانی خارجی در امر صادرات فرش پس از مدت كوتاهی از بنای آن فعالیت داشتند و پس از مدتی نیز گمرك جهت تسهیل از مر صادرات در شهر بوجود آمد و شهر گسترش بافت.

 

وجه تسمیه نام اراک

در قرون اولیه اسلامی پس از تسلط بر حكومت ساسانیان تیسفون و دیگر بخشهایی از ایران كه اطراف پایتخت ساسانی بودند یعنی نواحی بین دو رود دجله و فرات را عراق نام نهادند و در قرن دوم اسلامی هم ناحیه بین همدان، ری و اصفهان و عراق عجم می نامیدند بعد ازاحداث شهر نام آن ابتدا قلعه نظامی ،سلطان آباد و بعد شهرستان عراق كه در سال 1316 شمسی كه راه آهن سراسری شروع به كار نمود به اراك ( عراق معرب اراك است ) مبدل شد، اراك به معنی سرزمین هموار است.

 

مشخصات روستاهای مورد مراجعه در شهرستان اراك:

خنداب

خنداب یكی از پر جمعیت ترین روستاهای بخش به شمار می رود كه در سال 68 به عنوان مركز بخش منطقه محروم شناخته شد این روستا با جمعیتی بالغ بر 7000 نفر جمعیت از سه محله تشكیل شده است خنداب قلعه خنداب و حصار خنداب كه اكثرا" به زبان تركی تكلم می كنند منطقه شراء كه در واقع شاهراه بوده واسم اصلی آن در زبان تركی چرا نامیده می شود همان چهار راه بوده كه در گذشته جاده ای از شرق به غرب این بخش وجود داشته كه جاده عراق و كربلا بوده و این منطقه در كنار این جاده در گذشته اهمیت زیادی داشته در سال 68 منطقه شراء با 5 دهستان 100 روستا و 75 هزار نفر جمعیت به مركزیت خنداب، كه در حال حاضر نزدیك به 90 هزار نفر جمعیت دارد) در آمد و از نظر تقسیمات كشوری منطقه شراء حذف و سپس به نام بخش خنداب نامگذاری شده این ناحیه از نظر جغرافیایی در منطقه كوهستانی قرار گرفته و دارای زمستان های سرد و تابستانهای معتدل است . نام های قبلی آن خندق ، خندان، خون آب بوده است كه بعدا" تبدیل به خنداب شده است.