موقعيت جغرافيايی و تقسيمات سياسی استان

كردستان استاني سرسبز و خرم  با وسعتي معادل بيست و هشت هزار و دويست و سه كيلومتر مربع در غرب ايران و در مجاورت بخش شرقي كشور عراق قرار دارد. اين استان كه در دامنه‌ها و دشت‌هاي پراكنده سلسله جبال زاگرس مياني قرار گرفته است، از شمال به استان‌هاي آذربايجان غربي و زنجان، از شرق به همدان و زنجان، از جنوب به استان كرمانشاه و از غرب به كشور عراق محدود است. استان كردستان بين سي‌وچهار درجه و چهل‌وچهار دقيقه تا سي‌وشش درجه و سي دقيقه عرض شمالي و چهل‌وپنج درجه و سي‌ويك دقيقه تا چهل‌وهشت درجه و شانزده دقيقه طول شرقي از نصف‌النهار گرينويچ قرار گرفته است. استان كردستان براساس آخرين تقسيمات كشوري در سال يكهزار و سيصد و هفتاد و پنج داراي هشت شهرستان، دوازده شهر، بيست و يك بخش، هفتاد و هشت دهستان و هزار و هفتصد و شصت و پنج آبادي داراي سكنه بوده است. شهرستان‌هاي اين استان عبارتند از: بانه،‌ بيجار، ديواندره، سقز،‌ سنندج،‌ قروه، كامياران و مريوان. در حال حاضر استان كردستان با مجموعه شهرها،‌ روستاها و عشايري كه در اقصي نقاط آن پراكنده شده و استقرار يافته‌اند، به يكي از نواحي در حال توسعه غرب كشور تبديل شده و از پتانسيل‌هاي توريستي و تفرجگاهي بسيار خوبی برخوردار می باشد.

جغرافياي طبيعي و اقليم استان کردستان

اين استان منطقه‌اي كاملاً‌ كوهستاني است كه از مريوان تا دره قزل‌اوزن و كوه‌ههاي زنجان جنوبي در مشرق گسترده شده است. ناهمواري‌هاي اين استان كه تحت ‌عنوان ناحيه كوهستاني كردستان مركزي بررسي مي‌شود، مشتمل ‌بر دو بخش غربي و شرقي است. اين دو قسمت از نظر شكل پستي و بلندي و جنس زمين متفاوتند. قسمت وسيعي از سنندج، مريوان و سرزمين‌هاي اطراف آنها تا جنوب كردستان بخش كوهستاني غربي را تشكيل مي‌دهد. در اين ناحيه، يكنواختي و سستي جنس زمين اشكال مشابهي را به وجود آورده كه از ويژگي‌هاي آن كوه‌هاي گنبدي شكل با شيب يكنواخت و ملايم همراه با دره‌هاي باز است. اين يكنواختي را طبقات آهكي سخت و سنگ‌هاي دروني كه بين لايه‌هاي سست ظاهر مي‌شوند،‌ درهم ريخته و آن را به صورت صخره‌هاي عريان درآورده است. نوع مشخص اين ناهمواري‌ها، ناحيه كوهستاني چهل چشمه در بين مريوان و سقز است كه دنباله پستي بلندي‌هاي اين ناحيه را در جنوب و مشرق، تشكيل داده‌اند و دامنه غربي آن تا داخل كشور عراق كشيده شده است. در اين ناحيه شعبه‌هاي رود قزل‌اوزن در شرق و شمال شرقي و رود سيروان در حنوب چهره زمين را به‌طور كامل تغيير داده‌اند. بخش كوهستاني شرقي، قسمت‌هاي شرقي سنندج را دربرمي‌گيرد و درحد فاصل ناحيه غربي و شرقي،‌ يك رشته از ارتفاعات آتشفشاني شمالي - جنوبي را به‌وجود مي‌آورد. در شرق اين رشته كوه،‌ شهرستان‌هاي قروه و بيجار قرار گرفته‌اند كه شكل زمين در آنها با پستي و بلندي‌هاي ناحيه غربي به كلي متفاوت است. از ويژگي‌هاي اين ناحيه، وجود يك حصار كوهستاني متشكل از سنگ‌هاي دگرگوني و رسوبي است كه دشت‌هاي مرتفع هموار و تپه ماهوري را احاطه كرده است. در اين ناحيه به استثناي كوه‌هاي بيجار، دشت‌هاي نسبتاً وسيعي نيز وجود دارد. اين دشت‌ها به ‌وسيله شعبه‌هاي رود قزل‌اوزن قطع شده و به صورت تپه ماهور درآمده‌اند. مرتفع‌ترين دشت اين ناحيه «هوه‌تو» خوانده مي‌شود كه با دو هزار و دويست متر ارتفاع در شمال سنندج واقع شده است. بلندترين كوه‌‌هاي اين ناحيه،‌ شاه‌نشين در شمال بيجار،‌ شيدا در مركز و پنجه علي بين قروه و سقز است. استان كردستان به‌طور كلي تحت تأثير دو جريان عمده هواي گرم و سرد قرار دارد و اقليم‌هاي گوناگوني را به‌وجود مي‌آورد. بيشترين ميزان بارش جوي در ناحيه غربي استان (شهرهاي بانه و مريوان) حدود هشتصد ميلي‌متر در سال و كمترين ميزان بارندگي آن در ناحيه شرقي حدود چهارصد ميلي‌متر در سال است. ميزان نزولات جوي در قسمت مركزي استان (شهرهاي سقز و سنندج) نزديك به پانصد ميلي‌متر در سال است. تمام قلمرو استان در بهار و تابستان آب و هوايي خنك و معتدل دارد. مقايسه ارقام ميانگين دماي ماه‌هاي مختلف سال در مركز استان نشان مي‌دهد كه متوسط دماي روزانه در ارديبهشت ماه شانزده و يك‌دهم و در مهر ماه شانزده و نه‌دهم درجه سانتي‌گراد است. ميانگين دماي ماه‌هاي اين دوره از بيست ‌و دو تا بيست و هشت درجه سانتي‌گراد متغير است. اين درجه، دماي مطلوبي براي صنعت گردشگري مي‌باشد. از اين‌رو شش ماه از سال در مركز استان كردستان براي جريان جهانگردي بهترين و مناسب‌ترين ايام به حساب مي‌آيد. سردترين ماه سال در شهرستان سنندج، بهمن ماه است كه حداقل دماي آن به حدود يك درجه زير صفر مي‌رسد. تعداد روزهاي يخبندان در سنندج نود ‌و دو روز در سال گزارش شده است. در پهنه استان كردستان پاره اقليم‌هاي گوناگوني وجود دارد كه در زير به انواع و نواحي مشخص آن اشاره مي‌شود:

- دره ميرآوا (اميرآباد) كه زمستان‌هاي سرد و تابستان‌هاي معتدل دارد.

- مسير سنندج به سمت سقز (دشت اوباتو) كه زمستان‌هاي معتدل دارد.

- مسيرمريوان به دربنددزلي كه زمستان‌هاي سرد با يخبندان‌هاي طولاني دارد و در فصل تابستان روزهاي آن گرم و شب‌هاي آن خنك است.

- ناحيه اورامانات كه آب و هواي آن مرطوب و معتدل است.

- مسير سنندج به مريوان كه اقليمي نيمه خشك و نيمه مرطوب دارد.

نفوذ توده‌هاي مرطوب زمستاني و بهاري در مريوان و درياچه زريوار تأثير فراواني در مرطوب و معتدل شدن هواي اين ناحيه دارد. ميزان رطوبت و بارش مناسب باعث ايجاد جنگل‌هاي انبوه بلوط و گونه‌هاي مختلف درختان جنگلي شده است. پوشش گياهي اين ناحيه مناظري شگفت‌انگيز و باشكوه دارند.از آنجا كه تنوع اقليمي همراه با ساير شرايط مناسب، از جاذبه‌هاي مهم در صنعت جهانگردي به‌شمار مي‌رود و جهانگردان خواهان دماي مطلوب و مطبوعي (بيست ‌و پنج- بيست ‌و دو درجه سانتي‌گراد) هستند،‌ استان كردستان به ‌ويژه در فصول بهار و تابستان از اين نظر بسيار مناسب و داراي توانايي های جهانگردي قابل توجهی می باشد.

صنايع دستی
در استان کردستان تهيه و توليد انواع فرآورده های دستی از ديرباز مرسوم بوده است. مهمترين صنايع دستی استان مذکور عبارتند از:

 سفالگری و سراميک سازی
هنر سفالگری از زمانهای بس کهن در کردستان رايج بوده و ظرف های سفالين متعددی در زيرزمين کشف شده و نشان می دهد که اين هنر در دوره پيش از تاريخ در کردستان مورد توجه فوق العاده مردم بوده و تعدادی از آنها را در گورهای مردگان پيدا کرده اند زيرا مردم آن زمان اعتقاد داشتند که پس از مرگ مجدداً زنده می شوند و به اين ظروف احتياج خواهند داشت و از اين رو در هنگام به خاک سپردن مردگان مايحتاج زندگی را هم با آنان دفن می کردند.

در دوره ساسانيان جنس لعاب تکامل يافت و ظروف لعابدار بسيار زيبايی می ساختند و تعدادی از اين ظروف از زير خاک بيرون آمده و هنر سفال سازی از آن تاريخ به بعد در ايران رونق پيدا کرد و ظروف لعابدار با گل معمولی ساخته می شد و آن از خاک رس بدون ماسه و شن و مواد آهکی بود و اين نوع ظروف در کردستان به وفور پيدا می شود.

 کاشی کاری:
صنعت کاشی کاری نيز در کردستان رونق بسياری دارد و اين صنعت از قرن سيزدهم ه.ق به بعد رو به پيشرفت گذاشت و داخل مسجد دارالاحسان و مسجد دارالامان و خانه های قديمی سنندج از کاشي های معرق پوشيده است و هنر ساختن کاشی های معرق در زمان امان الله خان اول اردلان (1214-1240 هجری) ساخته شد و به حد کمال رسيد و صنعت کاشی سازی در اين زمان رو به تکامل گذاشت.

 قاليبافی:
قالی بافی در کردستان بسيار رايج است و نام کردستان هميشه مترادف با مهمترين قالی های دستباف بوده که با کمال ذوق و سليقه پديد آمده است و قالی افشار و سنندج و بيجار و بوکان امروز شهرت جهانی دارد و به تحقيق يکی از پرارزش ترين فرشهای ايران است.

بيشتر طرح های مورد استفاده قاليبافان در کردستان طرح های شکسته بوده است و بندرت از طرح های ديگر استفاده می شود. از ميان اين طرح ها می توان به طرح ماهی درهم (هراتی)، ريزماهی نقش بته ای, گل وکيلی, گل ميرزاعلی, گل مينا و شاخ گوزن و ميناخانی اشاره کرد.

نقش ماهی درهم (هراتی), در بين طرح های کوچک (تکرار شونده) ايران ظريف ترين و زيباترين طرح بشمار می رود. طرح هراتی, طرحی ماهرانه و در عين حال ساده است که حاکی از رعايت موازين و قيود و زيبايی و ظرافت و ذوق و سليقه ايرانی است.

 ريزه ماهی:
نقش بسيار ريز ريزماهی درهم که از آن ريزتر غيرممکن است, به خرده ماهی نيز معروف است. در اين طرح، گلهای بسيار ريز, اضلاع چهارگانه لوزی را تشکيل می دهند که اکثراً گل هشت پری را دربردارد.

 نقش بته ای:
نقش بته ای نيز يکی ديگر از نقوش رايج بعد از هراتی است که از روزگار قديم, تقريباً در همه انواع دستبافت ها, بخصوص ترمه, قالی, قلمکار متداول بوده است و از حدود شصت گونه نگاره بته ای متداول در قالی بافی ايران تعدادی نيز در سنندج مورد علاقه بافندگان بوده و آنها را با حالات مختلف می بافند. از انوع بته می توان جقه خرقه ای, جقه (سه گره ای), جقه زمردی, جقه دو گره, جقه ريز, جقه توپی (هشت پر) را نام برد.

جقه خرقه ای:
از طرح های بته ای بسيار زيبايی است که در سنندج معروف به جقه چارکی است. اين نقشه معمولاً در قالی هايی با ابعاد بزرگ بافته می شود. حد فاصل جقه های بزرگ, جقه های کوچک و گلهای ساده است که بسيار ماهرانه بافته   می شود.

جقه (سه گره ای):
اين نوع جقه برای قالی هايی با ابعاد 3×2 مترمربع مناسب است و منظور از سه گره اندازه طول جقه است. (هر گره 5/7 سانتيمتر). درفاصله جقه ها  بندهای ساده و گلهای کوچک قرار می گيرند و نيز داخل جقه ها اشکال مختلفی پر می شود.

 جقه زمردی:
همان جقه سه گره ای است, با اين تفاوت که نوار سبز رنگی دور تا دور شکل جقه را می گيرد و دايره های کوچکی در فواصل منظم بر روی اين نوار قرار می گيرد, در اين حالت دايره ها زيبايی خاصی به فرم جقه داده و آن را خوشرنگ می کنند.

 جقه (دو گره):
اين طرح را به دو گونه می بافند. در جقه های دو گره ای بر حسب سليقه بافندگان عرض جقه تغيير می نمايد ولی طول آن بندرت تا 2 سانتيمتر تغيير می کند.

 جقه ريز:
اين جقه بخصوص اندازه پشتی بوده و در اندازه های ديگری کار نمی شود و حالت خاص خود را دارد و قسمت داخل جقه ها را بوسيله گل سرخ پر می کنند.

 جقه توپی (هشت پر):
اين طرح به وسيله ترکيب کردن هشت عدد جقه دو گره ای با يکديگر به وجود می آيد و قاعده جقه ها به واسطه يک لوزی به هم وصل شده اند و در نهايت به شکل يک دايره می رسند و به اين دليل آن را جقه توپی می گويند. اين نقش در اندازه های مختلف بافته می شود ولی در قالی های دو گره ای جلوه خاصی دارد. 

 گل وکيلی:
يکی از معروفترين نقشه های مختص سنندج "گل وکيلی" است که در ديگر مناطق بافته نمی شود. در مورد قدمت اين طرح می توان به نمونه ای که در موزه فرش (تاريخ بافت آن به اواسط قرن سيزده هجری قمری می باشد.) اشاره کرد.

 گل ميرزاعلی:
گل ميرزاعلی, يکی از نقشه های «گل فرنگی» سنندج است. انواع متعددی از گل فرنگ در سنندج بافته می شود که به نامهای گل و بلبل عروس و داماد, گل و عروس ناميده می شود و امروزه نسبت به اوايل رواج آنها کمتر بافته می شوند. 

 شاخ گوزنی (يحيی چلمی):

اين طرح که دو نمونه از آن در موزه فرش تهران نگهداری می شود از جمله نقش های سنندج بوده و مختص سنندج است. علاوه بر نقشه هايی که شرح داده شد, نقشه های ديگری چون گل چينی و گل جرسه را نيز می توان نام برد.

گليم:

مبدأ مشهورترين گليم های کردستان, سنه است که در حال حاضر شامل سنندج و اطراف آن می شود. اين منطقه از مراکز مهم توليد قالی و گليم های کردستان به شمار می آمده است.

سنه از زمان سلطنت صفويان پايتخت کردستان بوده است و تأثير صفويان در گليم های به جای مانده از قرون هجدهم, نوزدهم و اوايل قرن بيستم به وضوح ديده می شود. گليم های قبايل سنجابی و جاف تحت تأثير آويزهای زربافت و قلاب دوزی شده صفوی است. گليم های سنه چه از نظر فنی و چه از لحاظ زيبايی شناسی با ديگر گليم هايی که توسط قبايل و چادرنشينان کرد بافته شده, تفاوت دارد. در بافت آنها نوعی ذوق هنری ديده می شود و بيش از گليم های ديگر به فرش های گره دار ايرانی شبيه است.

به طور کلی گليم ها را از نظر ترکيب بندی می توان به سه دسته تقسيم کرد:  

1-   تکرار مکرر طرح های گل دار و يا يک طرح گل دار که از ميخ يا داربستی آويزان شده و توسط حاشيه ای باريک و يا مجموعه ای از حاشيه ها احاطه شده است. نگاره ها شامل برگ, پيچک, ساقه و گل است.

2-   در اين گروه گل ها ظريف تر شده و ترنجی مجزا در مرکز آن قرار دارد. طرح اين گليم ها بسيار شبيه قالی های گره داری است که تجار فرش تهران به آن «براتی» می گويند. براتی مضمونی پيچيده و مرکب از گل های کوچک, بته و کندوی عسل است که تصوير يک باغ را به ياد می آورد.

3-   سجاده هايی که به علت داشتن محراب پيازی شکل از سجاده های ديگر کشورها متمايزند.

اندازه بافت گليم ها اکثراً کوچک است, اما بعضی از آنها بزرگ و تقريباً مربع شکل است. اين گليم ها اکثراً دارای بافت هايی چاک دار است, اما اضافه کردن پودهای ضميمه و پودهای منحنی از مشخصاتی است که معمولاً در ديگر گليم های کرد يافت نمی شود.

رنگ ها غالباً آبی, قرمز و سفيد است و گاهی از رشته های فلز نيز در آنها استفاده شده است. تارها معمولاً نخی است و تارهای پشمی به ندرت در آنها به کار می رود. پودها غالباً از رشته های بلند پشمين, فلزی, ابريشمی و اخيراً پلی کروم ابريشمين درست می شود. ريشه ها را که امکان صدمه ديدن آنها بسيار زياد است, به شکل دسته تارهای گره دار می بندند و اگر به اندازه کافی بلند باشد, مجدداً گره خورده و به شکل توری و شبکه درمی آورند.

گليم های سنه به خاطر ظرافت و زيبايی خود شهرت خاصی دارد. در ده ساله اخير, با اين که از ظرافت سابق آن کاسته شده, اما هنوز دارای کيفيتی مطلوب است. بعضی از گليم های سنه در گذشته توسط خانم ها به صورت ديوار آويز يا پوشش مخصوص در حمام به کار می رفته است. گليم های سنه, گليم های بسيار نفيس است که ارزش واقعی آنها توسط کلکسيونرها در مزايده های دهه 1950 و 1960 م شناخته شده است.

گليم های بيجار :

بيجار که يکی از شهرهای تجاری حاشيه ای کردستان است, دارای گليم مخصوص به خود است. بعضی از اين گليم ها نسخه های ساده گليم های سنه با پشم زبر و رنگهای تند است و بعضی ديگر دارای بافت های چاک دار پشمين و تارهای نخی است. گليم های بيجار معمولاً طويل و باريک است و در آن از ترنج های رنگين مثلثی و يا لوزی شکل استفاده می شود. بيشتر گليم های منطقه دارای دو حاشيه بوده و از ديگر ويژگی های بعضی از گليم ها, بافت انسان و حيوان در متن يا حاشيه های آنها است. طرح حيوانات نيز در متن اين گليم ها, اهميت گله های گوسفندان و بزها را نشان می دهد. که به عنوان ثروت قابل حمل به آن تکيه می کنند. البته حيوانات دو سر از ويژگی کارهای تزئينی کردها, من جمله در کيف ها است.

گليم شاهسون بيجار:

شاهسون های بيجار در قرن هجدهم از دشت مغان مهاجرت کرده و در روستاهای مابين زنجان و قزوين در نزديکی بيجار و شمال همدان مستقر شدند. اهالی اين منطقه ترک زبان هستند و استقلال خود را کاملاً حفظ کرده اند. بسياری از نگاره هايی که در گليم های شاهسون بيجار به چشم می خورد, از مناطق ديگر آمده است. با آن که بسياری از گليم ها با طرح های پود رو و پودهای چرخان تزئين می شود, اما در عين حال اسلوب بافت چاک دار همراه با پشم و نخ نيز در آنها به کار می رود.

 منبت کاری:

منبت کاری چوب در کردستان از قديم رواج داشته و درهای چوبی در کردستان و برخی از روستاهای آن که به جای مانده متعلق به دوران صفوی بوده که دارای کنده کاريهای دقيق و به صورت گل و کتيبه های گوناگون است. منبت کاريهايی که بر در امامزاده ها و مشايخ انجام شده بسيار باارزش است و امروز هم منبت کاران کرد در کردستان به کار خود ادامه می دهند و منبت کاری رواج کامل دارد. اکنون در سنندج معروفترين و زبردست ترين منبت کاران در کارگاههای خود مشغول به کارند همراه با سبک های جديد, که در آن ابداع و ابتکار خود را محفوظ داشته اند.

  نازک کاری چوب:

ساخت فرآورده های چوبی و نازک کاری در سنندج سابقه طولانی دارد و محصولات چوبی اين شهر از قديم الايام خواستاران فراوانی داشته, بويژه تخته شطرنج های سنندج از مرغوبيت خاصی برخوردار است و در کارگاههای نازک کاری علاوه بر تهيه تخته شطرنج محصول های ديگری از قبيل قوطی سيگار و شيرينی خوری و کيف زنانه و جعبه و لوازم آرايش و سينی و بشقاب و غيره توليد می شود و امروز کارگاههای خراطی کردستان بيشتر به تهيه قليان و پيپ چپق و عصا و چوب دستی و چوب سيگاری می پردازند.

   دستبافی:

يکی ديگر از صنايع دستباف کردستان موج بافی است. کردها از موج برای نگهداری رختخواب و وسائل اضافی بهره برداری می کنند و در ضمن به عنوان پشتی هم از آن استفاده می نمايند و زيبايی خاصی به محل زندگی می دهد. تهيه موج که مانند پارچه نازک و لطيف است در اغلب شهرها منجمله سنندج, سقز, بانه و مريوان رواج دارد.

 شاليبافی:

شال يک نوع پارچه است که برای تهيه لباس کردی مورد استفاده واقع می شود. دستبافان شال اين مناطق با استفاده از پشم بز که در اصطلاح محلی به آن مرز گويند شال را توليد می کنند.

ساير صنايع دستی رايج در استان کردستان را نمدمالی, پولک دوزی و حصيربافی تشکيل می دهد.