بودیسم
آیین بودا از شاخه‌هاى كیش هندوست. این آیین در هندوستان به وجود آمد و سراسر مناطق خاورى را درنوردید. به علت داشتن اندیشه‌هاى عرفانى لطیف و گسترش در مناطق پرجمعیت جهان، پیروان زیادى دارد و به اروپا و آمریكا نیز سرایت كرده است.
سرگذشت بودا
بودا، به معناى بیدار لقب گوتاماشاكیامونى، بنیان‌گذار مكتب اصلاحى بودیسم است. به عقیده بوداییان وى كه فرزند پادشاه شهر كاپیلاوستو در شمال هندوستان بود، در حدود سال (563 ق .م ) به دنیا آمد. وى در 29 سالگی شبانه از كاخ گریخت و تحت ارشاد فردى به نام آلارا (Alara) زندگى راهبان را برگزید و پس از شش سال ریاضت‌هاى سخت، سرانجام هنگامى كه از وصول به حقیقت از طریق ریاضت نومید شد، ریاضت را كنار گذاشت و به تفكر و مراقبت معنوى روى آورد. پس از آن با هفت هفته توقف زیر درختى كه درخت بیدارى نامیده شد، با مارا (Mara) یعنى شیطان ویران‌گر مبارزه كرد و در نهایت به حقیقت دست یافت و بوداى دوره كنونى شد.
بودا در مدت 40 سال با مسافرت‌هاى فراوان، آیین خود را در سراسر هندوستان تبلیغ كرد و بر اثر ملاقات با افراد مختلف، به اصلاح نفوس و تربیت شاگردانى همت گماشت كه برجسته ترین آنان پسر عمویش آنندا (Ananda) بود. وى سرانجام در هشتاد سالگى به نیروانا پیوست.
فلسفه بودا
هنگامى كه بودا به حقیقت دست یافت، ابتدا به شهر بنارس رفت تا پنج تن از راهبان را كه از وى روى برتافته بودند، بیابد. او مى‌اندیشید كه این پنج تن مانند وى در جستجوى حقیقتند و تعلیم دادن ایشان از سایر مردم آسانتر است. چون بودا به آنان نزدیك شد پرسید:آیا شما به كارما یعنى قانون كردار ایمان دارید؟گفتند:آرى بودا گفت:پس بدانید كه همان سرآغاز حكمت و آگاهى از حقیقت است. از نیكو نیكو پدید مى آید و از بد، بد.
گفتند: این كه تازگى ندارد. گفت:اگر چنین است قربانى ، دعا و تضرع به درگاه خدا عاقلانه نیست، زیرا آب همیشه سراشیبى مى‌رود، آتش همیشه داغ است و یخ همواره سرد. اگر براى همه خدایان هندوستان هم دعا كنیم، آب هرگز سربالا نمى‌رود و آتش سرد و یخ گرم نمى‌شود. از این رو، كارى كه انجام گرفت، قابل ابطال نیست و دعا و قربانى براى خدایان نیز سودى ندارد.
آنان با این سخن موافقت كردند و بودا افزود:اگر این سخن درست است، كتاب وداها كه به مردم راه و رسم دعا و قربانى را مى‌آموزد، درست نیست و برخلاف گفته پیشوایان دینى، من اعلام مى‌كنم كه وداها مقدس نیستند.
راهبان از این جراءت بسیار شگفت زده شدند و از بودا پرسیدند:تو مى‌گویى برهما هنگام آفریدن جهان مردم را به طبقات گوناگون تقسیم نكرده است ؟ پاسخ داد:اصلا من باور ندارم برهما چیزى را آفریده باشد تا جهان آفریده او باشد، جهان ابدى است و آغاز و انجامى ندارد. دو چیز است كه بایستى از آن پرهیز كرد: یكى زندگانى پر از لذت كه زاییده خودخواهى و فرومایگى است و دیگر زندگى پر از رنج و خودآزارى كه آن نیز سودى ندارد و هیچ یك از این دو به نیك‌بختى منجر نمى‌شود.
از نظر بودا راه میانه، میان لذت و رنج است كه از راه‌های زیر به دست مى‌آید:
1. پرهیز از آزار جانداران ؛
2. پرهیز از دزدى ؛
3. پرهیز از بى عفتى ؛
4. پرهیز از دروغ ؛
5. پرهیز از مستى ؛
6. پرهیز از بدگویى ؛
7. پرهیز از خودخواهى ؛
8. پرهیز از نادانى ؛
9. پرهیز از دشمنى ؛
آیین بودا سه فرقه دارد:
1. مهایانا (yana-Maha) یعنى چرخ بزرگ، آیین شمالى كه در چین رواج دارد. این شعبه آیین بودا با طیفهایى از اعتقادات و سنن كنفوسیوس و لائوتسه در چین و شینتو در ژاپن درآمیخته است.
2. هینایانا (yana-Hina) یعنى چرخ كوچك، آیین جنوبى كه در سرى‌لانكا و كشورهاى جنوب شرق آسیا مشاهده مى‌شود. پیروان چرخ كوچك آیین خود را تراوادا (Theravada) یعنى آیین نیاكان و بزرگان مى‌خوانند و كتب دینى آنان به زبان پالى است .
3. وجریانا (yana-Vajra) یعنى چرخ الماس. این فرقه در تبت وجود دارد و آیین بودا را با سحر و كهانت و توتم پرستى در آمیخته و تشكیلاتى نیرومند براى خود پدید آورده است. آیین مذكور لامائیسم (Lamaism) نیز خوانده مى شود.
کتب بودایی
قدیمى‌ترین كتاب مقدس بوداییان, ترى‌پیتاكا یعنى سه‌زنبیل نامیده مى‌شود كه داراى سه بخش است:
1. قواعد رهبانیت ؛
2. وسیله رستگارى ؛
3. مفهوم فلسفى و روانشناسى ؛
فرقه هاى مختلف بودایى نیز كتابهاى مخصوص به خود دارند.
تاسیس نظام
اندیشه‌هاى اصلاحى بودا در مخالفت با تعصب‌هاى برهمنان بود و اختلافات طبقاتى را باطل مى‌شمرد. تعالیم اخلاقى وى در مجموعه‌هایى مانند ترى پیتكا (pitaka-Tri) یعنى سه سبدگرد آمده است. این تعالیم كه بر آیین هندو پایه گذارى شده است؛ ترك دنیا، تهذیب نفس، تاءمل، مراقبه و تلاش براى رهایى از گردونه زندگى پر رنج این جهان را توصیه مى‌كند و براى وصول به نیروانا اهمیت زیادى قائل است آیین بودا در قرون بعدى بخش عمده‌اى از خاك هندوستان را تسخیر كرد و در كشورهاى همسایه نیز گسترش یافت. در قرون هشتم و نهم میلادى، دو تن از دانشمندان آیین هندو را نوسازى كردند و بر اثر آن، آیین بودا اندك اندك از هندوستان برچیده و آیین هندو جانشین آن شد، اما اشكال گوناگون آن در خاور دور و مناطق دیگر گسترش یافت.
