مقدمه:
امام خمینی (ره) درباره شخصیت بانوی بزرگ اسلام، حضرت فاطمه زهرا (س) می فرمایند :” تمام ابعادی که برای زن متصور است و برای یک انسان متصور است در فاطمه زهرا علیهاالسلام جلوه کرده است. زنی که تمام خاصه های انبیا در اوست. زنی که اگر مرد بود نبی بود.” با تامل در این کلام ارزشمند امام راحل در می یابیم که تمامی ابعاد شخصیتی حضرت زهرا(س) کامل بوده است و ما باید ضمن توجه به هر یک ، نکات و آموزه های آن را درک نماییم ،در این مجال نگاهی به چند آموزه از شخصیت عبادی و دیدگاههای ایشان راجع به نماز خواهیم داشت تا ساحت عبادی سبک زندگیمان را با ایشان اصلاح نماییم.در بحار الانوار و در بیان چگونگی نماز حضرت فاطمه (س) آمده است که: ” در این امّت، عبادت کسی بیش از عبادت فاطمه زهرا علیهاالسلام نبود. او چندان به عبادت می ایستاد که پاهایش ورم کرده بود.” و نیز در مورد حال حضرت در نماز آمده است:” فاطمه زهرا علیهاالسلام، در حال نماز، به سبب ترس بسیار از خداوند بزرگ، نفسش به شماره می افتاد.” با توجه به این دو مطلب می توان به عمق توجه حضرت به نماز پی برد، نمازی که نفس را به شماره اندازد، نمازی سراسر توجه و حضور قلب است که انسان را به اسرار نماز نزدیک می سازد تا از دریچه این نزدیکی بتوان از فیوضات نماز بهره برد.در اعیان الشیعه از حضرت زهرا (س) در مورد یکی از اسرار نماز آمده است که :” خداوند نماز را جهت دوری شما از کبر و خود پسندی مقرر فرمود.” نماز اما از دیدگاه صدیقه طاهره (س) اسراری دارد که ایشان در یکی از بیاناتشان به گوشه ای از آن می پردازند،حضرت زهرا (س) نماز را سدی در برابر نفوذ خودپسندی در جان انسانهای مؤمن می داند که با ادای آن، تمرین خضوع می کنند و چه آرامشی در زندگی انسانهای خاضع جاری است، هر چند اسرار نماز بی پایان است و نمازگزاران نصیبهای بی حدی از آن برای زندگی دنیوی و اخروی خود می برند.در کشف الغمه علامه اربلی در مورد حالات نماز حضرت زهرا(س) آمده است:” حضرت زهرا(س) به هنگام عبادت لباس پاکیزه می‌پوشید و عطر استعمال می‌کرد. چنان که حتی در لحظات آخر عمر به اسماء بنت عمیس فرمود: عطر و لباس مخصوص نمازم را بیاور می‌خواهم نماز بخوانم. اسماء می‌گوید: من عطر و لباس ویژه نمازش را حاضر کردم آن حضرت وضو گرفت و بعد از وضو حالش منقلب شد. سرش را بر زمین نهاد و فرمود: اسماء هنگامی که وقت نماز فرا رسید مرا بیدارکن تا نماز بگزارم.” سیره حضرت زهرا (س) در ادای نماز الگویی است برای تمامی نمازگزارن که هنگام نماز با لباسی آراسته و خوش بو به دیدار پروردگارشان روند، ایشان حتی در آخرین لحظات عمر ارزشمندشان نیز این شیوه را ترک نمی کنند تا نمازگزاران با تاسی به سبک زندگی عبادی حضرت، نماز بگزارند.حضرت على (ع) در شب ازدواج ، همسرش را نگران دید و علت آن را پرسید حضرت زهرا (س) فرمود: ” پیرامون حال و وضع خود اندیشیدم و پایان عمر و منزلگاه قبر را به یاد آوردم و انتقال – از خانه پدر – به منزل خودم ، مرا به یاد ورود به قبرم انداخت ! تو را به خدا بیا تا در آغاز زندگى مشترک به نماز برخیزیم و امشب را به عبادت خدا بپردازیم.” توجه به عبادت پروردگار در تمامی لحظات و ساعات زندگی ، نگاه متفاوت به اتفاقات زندگی و نیز آغاز زندگی مشترک با عبادت خداوند درسهایی است که می توان از این بخش زندگانی حضرت آموخت و به کار بست.سبک زندگی عبادی حضرت زهرا (س) نمایانگر عبادتی عاشقانه ، با توجه و حضورقلب، همراه با نگاهی عمیق و متفاوت است که در سراسر زندگیشان جاری بوده است، تا آنجا که نام از درخشش عبادتهایشان در آسمان و زمین گرفته اند.
خصوصيات ويژه در نماز و عبادت حضرت فاطمه عليها السّلام
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) الگوی همه زنان و مردان است. آن حضرت دائم در عبادت و نماز بود. هنگامی که در محراب عبادت می‌ایستاد، هفتاد هزار فرشته مقرب بر او درود و سلام می‌فرستادند. حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) از نور آفریده شد، با نور زندگی کرد و با نورش جهان را تا ابد روشن کرد. زندگی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) با وجود کوتاهی عمر شریفشان که حتی به دو دهه هم نرسید، آیینه تمام نمای یک زندگی کامل و جامع دینی است.[1]
مطالعه روش زندگی آن حضرت، هر انسان حقیقت جویی را به حقیقت زندگی رهنمون می‌کند. حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) یکی از حجت‌های خداوند و الگو و رهبر است. حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) تنها زن معصوم در امت اسلامی است که نقش رهبری داشته و به منزله حجت و اسوه برای مردم معرفی شده و اطاعتش نیز واجب است؛ بنابراین ابعاد فکری و زندگی ایشان باید از ابعاد مختلف شناخته شود.[2]
زندگى حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) سراسر نور و پر از معنویت بود. او توانست در خانه کوچک خود، با تمام مشکلات موجود، به عرفان کامل برسد. ایشان به جایى رسید که جبرئیل امین بر او نازل مىشد.
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) عاشق عبادت بود. ایشان در تسلیم و اطاعت و در استقبال از عبادت، چنان پیش رفت که حتى سلامت خویش را از یاد برد. امام باقر (علیهالسلام) در مورد عبادت حضرت فرمود: «کانت تَقُومُ حَتّى تَورَّمَ قدماها.[3] آن قدر به عبادت می‌پرداخت که پاهایش ورم می‌کرد.»
روزى رسول خدا (صلىاللهعلیهوآله) به حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) فرمود: «دخترم از خدا چیزى بخواه که جبرئیل از جانب خدا، وعده اجابت داده است.» ایشان عرض کرد: «حاجتى جز توفیق در بندگى خدا ندارم؛ آرزویم این است ناظر جمال او باشم و به وجه کریمش نظاره کنم» و خود در مناجاتش می‌فرمود: «أسالک لذّة النّظر الى وجهک.»[4]
ایمان حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها):
امام باقر (علیهالسلام) مىفرماید: «روزى پیامبر (صلیاللهعلیهوآله) سلمان را براى رساندن پیامى به خانه فاطمه (سلام‌الله‌علیها) فرستاد. سلمان می‌گوید: پس از درنگ کوتاهى در پشت در خانه آن حضرت، سلام کردم، صداى فاطمه (سلام‌الله‌علیها) را از داخل خانه شنیدم که قرآن می‌خواند و در بیرون اتاق، دستاس در حال چرخیدن بود. ماجرا را به پیامبر (صلىاللهعلیهوآله) خبر دادم. آن حضرت تبسمى کرده و فرمود: اى سلمان! خداوند قلب، اعضا و جوارح دخترم فاطمه را تا فرق سرش مملوّ از ایمان کرده است. دخترم خود را در اطاعت و عبادت خدا قرار داده. پس خداوند فرشتهاى را به نام زوقابیل (جبرئیل) فرستاده تا به جاى او دستاس را بگرداند.»[5]
انس با قرآن کریم:
توجه ویژه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به قرآن کریم، درس دیگرى به شیفتگان این کتاب آسمانى میدهد. حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) فرمود: «حُبِّبَ اِلىَّ مِنْ دنیاکُمْ ثلاث، تِلاوَتُ کتاب اللّهِ، والنَّظَرُ فى وجه رسول اللّهِ وَالإِنفاقُ فى سبیل اللّه.[6] سه چیز از دنیاى شما را دوست دارم؛ تلاوت قرآن کریم، نگاه به چهره مقدّس پیامبر (صلىاللهعلیهوآله) و انفاق در راه خدا.»
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) با قرآن مأنوس بود و پیوسته از خانه کوچکش آواى خوش قرآن به گوش مىرسید. گفتههاى یاران و اصحاب رسول خدا (صلىاللهعلیهوآله) مؤید این سیره و شیوه آن بانوى باعظمت است.
خوف و خشيت
ابو محمّد ديلمى در ارشاد القلوب روايتى را در اين باره نقل نموده و گويد:و روى: كانت فاطمة تنهج في صلواتها من خوف اللَّه.(7)و روايت شده كه حضرت فاطمه به هنگام نماز نفسش به شماره مى افتاد.سبب اين حالت كه در نماز و دعا براى فاطمه عليها السّلام پيش مى آمد «خوف و خشيت» وى از حضرت بارى تعالى بوده است.
ممكن است پرسيده شود كه:«خوف از چه چيزى؟»، مگر حضرت فاطمه معصوم نبوده و آيه تطهير در شأن او نازل نشده است؟ پس كسى كه خداوند او را از معاصى و پليدىها تطهير نموده و گناهى از او صادر نمى شود چرا بايد خائف و ترسان باشد؟
در پاسخ گوييم:خوف اسباب متعدد دارد، گاهى به سبب گناه و سوء عمل است و اينكه فردى مىداند در محضر كسى ايستاده كه او را به دليل گناهش مجازات خواهد كرد، و گاهى منشأ خوف اطلاع و يقين نسبت به نقص خود و كمال معبود است، و ناقص وقتى خود را در محضر كامل بيند البته نفسش به شماره مىافتد، رنگش متغيّر مىشود و حتّى غش به او دست مى دهد.
در روايتى آمده است:كان أمير المؤمنين إذا أخذ بالوضوء يتغيّر وجهه من خيفة اللَّه.(8)على عليه السّلام هر گاه وضو مى ساخت، رنگ چهرهاش از خوف الهى تغيير مى كرد.
و در روايت ديگرى آمده است:امام حسن مجتبى عليه السّلام هر گاه سجده شكر به جاى مى آورد از خشيت و خوف مقام ربوبى حالت غش به او دست مى داد.
و در روايت ديگر، در باره امام حسن عليه السّلام آمده است: امام وقتى از وضو فارغ مى گرديد رنگ چهرهاش تغيير مى كرد، هنگامى كه از وى در باره علّت اين حالت سؤال كردند، فرمود:
حق آن است كه وقتى در برابر كسى چون او (پروردگار عالميان) مىايستيم رنگ از چهره ما پريده باشد.و شبيه اين روايات را در باره ساير امامان شيعه و صدّيقين نيز نقل نموده اند، در روايتى آمده است كه از امام سجّاد عليه السّلام پرسيدند:چرا وقتى براى وضو حاضر مىشويد رنگ چهره شما زرد مى گردد؟ فرمود:چه مى دانيد كه به حضور چه كسى مىروم! بنابراين معلوم مىشود كه علّت خوف و خشيت حضرت فاطمه عليها السّلام معرفت تمام نسبت به خداوند متعال مى باشد.
حال اگر كسى بگويد:جايگاه خوف و خشيت در قلب است؟در پاسخ گوييم:امام مؤمنان على بن ابى طالب عليه السّلام در اين باره گويد:بنده خداوند طعم ايمان را وقتى مى چشد كه داراى خوف و رجا باشد و اگر خوف و رجاى او صحيح و كامل باشد، اثر آن، در جسد و عمل مؤمن ديده مى شود.
محراب عبادت
پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمودند:... دخترم فاطمه سيده زنان جهان از اولين و آخرين است ، و او پاره تن من و نور چشم من و ميوه دل من و روح من در بدن من است ، و او حوريه اى انسانى (و به وجود آمده ) از من است ، در محرابش به نماز و عبادت در پيشگاه پروردگار خويش مى ايستد، نور او براى فرشتگان آسمان مى درخشد، همچنان كه نور ستارگان براى اهل زمين مى درخشد، و خداى عزيز و جليل به فرشتگانش مى فرمايد: فرشتگان من ، كنيز من فاطمه ، سيده كنيزان مرا بنگريد كه در پيشگاه من ايستاده و اندامش از خوف و خشيت من لرزان است ، و با قلب خود به عبادت من روى آورده است ، گواه باشيد كه من پيروان او را از آتش دوزخ امان بخشيدم(9)
محراب عبادت حضرت در خانه
حضرت فاطمه سلام الله علیها در خانه خود محرابی برای عبادت ترتیب داده بودند. این کار یکی از اعمال مستحب است که دارای ارزش زیادی است که در امور دینی به آن توصیه شده است. ایشان معمولاً نمازهای خود را در همان محراب به جا می‌آوردند و مکان مخصوصی برای عبادت و راز و نیاز با خدای متعال داشتند. آن حضرت در خانه خود محرابی برای عبادت ترتیب داده بودند. این کار یکی از اعمال مستحب است که دارای ارزش زیادی است که در امور دینی به آن توصیه شده است. حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها معمولاً نمازهای خود را در همان محراب به جا می‌آوردند و عبادت‌های خود را در همان محل انجام می‌دادند. درواقع محراب و مکان مخصوصی برای عبادت و راز و نیاز با خدای متعال داشتند. البته به این موضوع هم اشاره کنیم که این سیره همان نکته‌ای است که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله تأکید کردند و برای زنان ترجیحاً خانه را جهت عبادت توصیه کرده بودند.
تسبیحی از خاک شهدا
در روایت‌ها نوشته شده که وقتی جناب حمزه علیه السلام، یعنی عموی پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله به شهادت رسید، حضرت زهرا سلام الله علیها به سمت مکان واقعه احد می‌رفتند و در آن مکان عزاداری کرده و برای شهدا دعا می‌کردند. در آن زمان بود که بعد از دفن جناب حمزه، آن بانوی مکرم از خاک مزار ایشان تسبیحی شبیه تسبیح امروزی ما درست کردند. یعنی درست کردن تسبیح را از آن حضرت آموخته‌ایم.و ظاهراً قبل از حضرت صدیقه کبری سلام الله علیها هم تسبیح‌هایی با این نحو تهیه می‌شد؛ اما وقتی ایشان از خاک مزار مطهر جناب حمزه تسبیح تهیه کردند، رسم میان مردم بر این شد که از آن خاک مطهر تسبیح بسازند و با آن ذکر بگویند. تا اینکه واقعه عاشورا و شهادت امام حسین علیه السلام روی داد و از آن تربت پاک تسبیح ساخته شد.
تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها پیش از جنگ احد
حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها دائم‌الذکر بودند. به این معنا که اعمال و رفتار و گفتار ایشان در مسیر الهی بود و از آن عدول نمی‌کرد، بلکه حتی زبان ایشان دائم مشغول ذکر و تسبیح بود. چون تسبیح یکی از اقسام ذکر لفظی است که در سیره همه معصومین علیهم السلام این روش و منش وجود داشته است.حضرت زهرا سلام الله علیها به منظور شمردن و داشتن نظم در تعداد ذکرهای خود و برای اینکه تقید بیشتری به این کار داشته باشند، تسبیحی از نخ درست کرده بودند. آن طور که در منابع روایی و تاریخی نوشته شده، آن حضرت از نخ پشمی تسبیح درست کرده بودند، به این صورت که چندین گره بر روی نخ زده بودند و آن را گردانده و تسبیح و تکبیر می‌گفتند. .و علت اینکه بعد از شهادت جناب حمزه علیه السلام به ساخت تسبیح از خاک ایشان اقدام کردند. این بوده است که این کار حضرت زهرا سلام الله علیها به این منظور بود که ذکرهای خود را با آن خاک مطهر که مربوط به شهید راه اسلام بوده، متبرک کنند. در عین حال که درس بزرگی برای مردم دارد، این که تربت شهیدان در راه خدا را گرامی بدارند و یاد و حماسه آن‌ها را از یاد نبرند.
آثار دنیایی و اخروی تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها
آثار تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها بسیار زیاد و قاب توجه است، به اندازه‌ای که اگر انسان ارزش و مقام آن را بداند مدام به این اذکار مشغول می‌شود. از این آثار می‌توان به مواردی اشاره کرد، مثل تقویت قدرت روحی و روانی و استقامت در زندگی، توکل به خدا و نداشتن ترس از دشمنان، ناامید نشدن در زندگی و دوری از هر نوع افسردگی و بسیاری موارد دیگر که از جمله آثار دنیایی این ذکر شریف هستند.از آثار معنوی هم می‌توان به این نکته اشاره کرد که تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها مصداق ذکر کثیر خداوند است. در عین حال برترین ذکر است، به اندازه هزار رکعت نماز مستحبی اجر و پاداش دارد، بهترین و بالاترین تعقیباتی است که بعد از هر نماز می‌توانیم بگوییم و اگر این ذکر را در رختخواب و قبل از استراحت بگوییم، گویا بستر و خوابگاه خودمان را به عبادتگاه تبدیل کرده‌ایم. همه این‌ها گوشه‌ای از آثار و نتایج این ذکر شریف و اثربخشی است که پیغمبر خدا صلی‌الله علیه و آله آن را به دختر گرامی خود هدیه دادند.
رویکرد ائمه اطهار علیهم السلام درباره منزلت تسبیحات حضرت
در حدیثی امام جعفر صادق علیه السلام یکی از یاران خود را به گفتن تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها تشویق کرده و فرمودند که: «ما اهل بیت، حتماً به فرزندان خود تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها را آموزش می‌دهیم و آن‌ها را به گفتن این تسبیحات تشویق و ترغیب می‌کنیم، همان طور که آن‌ها را با نماز آشنا می‌کنیم؛ بنابراین خود را به این اذکار ملزم بدان و بر گفتن آن مداومت داشته باش چراکه هر کسی بر این اذکار مداومت داشته باشد بدبخت و شقاوتمند نخواهد شد.»در عین حال در حدیث دیگری از آن حضرت روایت شده که فرمودند: «گفتن تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها بعد از هر نماز در هر روز، برای من دوست‌داشتنی‌تر است از خواندن هزار رکعت نماز در هر روز.»امام محمدباقر علیه السلام هم درباره اهمیت و شأن این تسبیحات فرمودند: «خدای متعال در ستایش به چیزی والاتر از تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها پرستیده نشده است و اگر چیزی برتر و والاتر از این در عبادت بود، رسول خدا صلی‌الله علیه و آله آن را به حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها آموزش می‌داد.»
در اینجا خوب است یکی از پرسش‌های عمومی را درباره تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها مطرح کنیم. می‌دانیم که این تسبیحات دارای ذکرهای شریف الله اکبر، الحمدلله و سبحان الله است. اگر در تعداد و شمارش ذکرها دچار شک شدیم .در این مورد حدیثی از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: «هر زمانی که در تعداد تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها شک کردی، پس اعاده کن.» گفته شده که اگر انسان در تعداد ذکر الحمدلله شک کند در صورتی که از محل آن نگذشته باشد، باید بنا را بر کمتر بگذارد. اگر اشتباه کند و به تعداد الله اکبر یا غیر آن اضافه کند، باید از زیادتر چشم‌پوشی کرده و بنا را بر 34 یا 33 بگذارد. در این مورد بهتر این است که در الله اکبر و الحمدلله، نه در سبحان الله، بنا را بر این بگذارد که یکی کم است و بعد با گفتن یک مرتبه آن را کامل کند.
برنامه‌ریزی دقیق برای عبادت
در مورد زمان آن حضرت دقت و توجه فراوانی داشتند و به شدت این موضوع را رعایت می‌کردند. به عنوان مثال شب جمعه را برای عبادت در نظر می‌گرفتند و سحرخیز بودند، به‌خصوص در شب‌های جمعه. عصر جمعه و وقت غروب آفتاب هم از جمله وقت‌هایی بود که در سیره حضرت زهرا سلام الله علیها به عنوان زمان مخصوص عبادت مطرح شده است.در عین حال ایشان برنامه‌ریزی خاصی برای درک شب قدر داشتند و آن را به فرزندان خود به درستی آموزش داده و تبیین می‌کردند. حتی در وصیت‌نامه آن حضرت هم مشاهده می‌کنیم که بندگی خدا را خالصانه انجام داده‌اند و ذکر الهی را در هیچ زمان و موقعیتی از یاد نبرده‌اند.
کیفیت عبادت در سیره فاطمی
یکی از موارد مهمی که حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها در عبادت‌های خود در نظر داشتند، این بود که نماز را همراه با زکات انجام می‌دادند. درواقع همان طور که در قرآن کریم بارها موضوع نماز به همراه زکات آمده و خدای متعال بنده‌های خود را به نماز و زکات امر فرموده است، آن حضرت هم تابع این دستور بودند. اطعام فقرا و یتیمان و مردم تهی‌دست یکی از منش‌های بانوی مکرم اسلام بود. به طوری که خداوند متعال آیه‌ای در شأن حضرت زهرا سلام الله علیها و حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام نازل فرمود که: «انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و شکورا».از طرف دیگر روحیه عبادی آن حضرت به قدری مستحکم و قوی بود که به درستی به محتوای نماز و دعا دقت داشتند. گریه‌های در حال عبادت نشانه دیگری از روحیه ایمانی ایشان است و نماز را با توجه به معبود به جا می‌آوردند.
لذت و بهجت فرشتگان مقرب
عبادت حضرت زهرا علیهاالسلام موجب بهت، لذت و بهجت فرشتگان مقرب الهى مى شود؛ آن فرشتگانى که تمام عمر خود را به عبادت گذرانده اند؛ چرا که عبادت چون غذاى روح آنهاست و اگر لحظه اى خدا را تسبیح و تقدیس نکنند، همانند گرسنه اى خواهند بود که هیچ غذایى ندارد؛ مخلوقاتى که نه تنها کار خودشان عبادت مداوم است، بلکه در طول تاریخ بشرى عبادت هاى پرشمارى را از انبیا و دوستان خدا دیده اند. چنین موجودات والامقام و عظیمى، وقتى نور عبادت زهرا در آسمان ها درخشیدن مى گیرد، [ الامام الصادق علیه السلام فى جواب «لم سمیت فاطمه، زهرا؟»: لانها کانت اذا قامت فى محرابها زهر نورها لاهل السماء کما یزهر الکواکب لاهل الارض. بحارالانوار: ج ۴۳، ص ۱۲، روایت ۶٫ ] از عظمت آن درشگفت مى شوند و از مشاهده ى زیبایى آن، غرق مسرت و لذت مى گردند.
حال، این چه نورى است؟ فرشتگان چگونه اند و حیرت و لذتشان به چه صورت است؟ جمال و زیبایى نور عبادت فاطمه تا چه اندازه است که لذت بخش ملائکه ى مقرب الهى مى شود؟ عبادت او را چه کیفیت و چه عظمتى است که حیرت فزاى چنان موجودات عظیمى مى گردد؟ سؤال هایى است که پاسخ آن از گستره ى عقل هاى ما بیرون است.
پی نوشت:
[1]. پیشوائی، مهدی، سیره پیشوایان، انتشارات موسسه امام صادق(ع)، ص52.
[2]. دشتی، محمد، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه زهرا (س)، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع)، ص12.
[3]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج43، ص84.
ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج3، ص341.
[4]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج98، ص360.
[5]. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج3، ص338.
مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج43، ص151.
[6]. آینه یادها، هادی ربانی، ج1، ص172.
[7]. ارشاد القلوب، ج ۱ ص ۱۰۵- اعلام الدين، ص ۲۴۷- عدّة الداعى، ص ۱۳۹( ص ۱۵۱/ ۱۴۰۷ ه)- بحار الانوار، ج ۶۷ ص ۴۰۰- بحار الانوار، ج ۸۱ ص ۲۵۸.
[8]. مجلسى،زندگانى حضرت زهرا عليها السلام ( ترجمه جلد ۴۳ بحار الأنوار) ترجمه روحانى ؛ ص۹۳۲- ۹۳۴.
[9]. امالى شيخ صدوق ، ص 99 و100.
منابع:
http://thaqalain.ir/
https://www.namaz.ir/1396/11/23
https://ejtemaey.ir/fa/node/1838
https://ahlolbait.com/article/4215
http://www.elahiyeh.net/fa/article/12
https://www.adyannet.com/fa/news/36647
محمدمهدی تاج‌لنگرودی، اخلاق حضرت فاطمه(س)، ص 17.
