زهرا علیهاالسلام اولین مؤلف در اسلام؟
گفته می شود: زهرا علیهاالسلام اولین در اسلام است. چه روایات دلالت دارد که آن حضرت مصحفی به نام مصحف فاطمه داشته است. چه وقتی گفته می شود: مصحف زهرا یعنی اینکه آن حضرت در تألیف و نوشتن این مصحف نقش داشته است. خلاصه اینکه: می توان گفت: زهرا علیهاالسلام اولین مؤلف در اسلام است.
در پاسخ وی می گوییم: نسبت دادن مصحف به زهرا علیهاالسلام و اینکه می گویند: مصحف فاطمه، ضرورتاً بدان معنی نیست که آن حضرت آن را نوشته و تألیف کرده است. چه هنگامی می گوییم: کتاب فلانی که نوعی ارتباط بین او و کتاب ولو از حیث مالکیت وجود داشته باشد. یا وقتی می گوییم: ساعت فلانی، خانه فلانی و یالباس فلانی؛ این بدان معنی نیست که او ساعت را ساخته، خانه را بنا کرده یا مالک شده و یا لباس را دوخته تا چه رسد به اینکه پارچه اش را هم بافته باشد...
در روایت آمده: مسجد زن، خانه اوست. یا گفته می شود: زن حق ندارد بدون اجازه ی شوهر از خانه اش بیرون رود. در حالی که فقط حق دارد در خانه سکونت کند.
به همین دلیل گفته می شود: زبور آل داوود، تورات موسی، انجیل عیسی، مصحف عثمان، صحف ابراهیم و موسی، دعای کمیل و عهدنامه ی مالک اشتر.
خداوند می فرماید: (ان هذا لفی الصحف الاولی صحف ابراهیم و موسی). آیا این بدان معنی است که این صحف تألیف آنان بود یا آن را با دست خود نوشتند؟!
همین گوینده روایاتی را ذکر می کند که دلالت دارد مصحف فاطمه در زمان رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله، و پس از وفات آن حضرت به خط علی، و املای یک فرشته یا پیغمبر نوشته شده است. حال با ذکر این روایات، این گفته اش به چه معنی است که گفت: خلاصه اینکه می توان گفت: زهرا علیهاالسلام اولین مؤلف در اسلام است؟!
بنابراین مصحف مذکور برای فاطمه و به سبب او نوشته شده است و آن حضرت است که از آن استفاده خواهد کرد و مال آن نیز هست.
وصیت زهرا علیهاالسلام نیز در همین مصحف است. همین اندازه در صحت نسبت مصحف به فاطمه علیهاالسلام کافی است و نیازی نیست در تألیف و نگارش آن شرکت داشته باشد.
علاوه بر این چیزی در دست نیست که مشارکت آن حضرت در نگارش این مصحف را از جهت تاریخی یا روایی ثابت کند. از سوی دیگر هیچ ضرورت ندارد که ثابت کنیم حتماً زهرا علیهاالسلام در تألیف آن مشارکت داشته است. همچنین دلیلی بر اصرار وی در نسبت دادن این مصحف به زهرا علیهاالسلام نمی بینیم.
این عذر که منظور نشان دادن سیمایی از زنی مسلمان است که شگفتی و تعجب دیگران را برانگیخته است؛ عذر غیر موجه و مردودی است. زیرا متضمن اشاره به چیزی است که واقعیت ندارد. علاوه بر این سیره زهرا علیهاالسلام، طهارت و دانش وی که روایات متواتر و متضافر آن را اثبات می کند، خصوصاً خطبه ی غرای آن بانو در مسجد پیغمبر و غیر ذلک، از تشبّث به امر موهوم غیر واقعی بی نیاز است. بنابراین نیازی نیست که مردم را دچار توهم کنیم که فاطمه علیهاالسلام مؤلف بود یا نبود.
احکام شرعی در مصحف زهرا علیهاالسلام
برخی می پندارند که مصحف فاطمه علیهاالسلام حاوی احکام شرعی است. او در این باره به روایتی از امام صادق علیه السلام استناد می کند که می گوید:
«و عندی الجفر الابیض، قال: قلت: فأی شی ء فیه؟ قال: زبور داوود، و توراه موسی، و انجیل عیسی، و صحف ابراهیم علیهم السلام، والحلال والحرام، و مصحف فاطمه، ما ازعم ان فیه قرآناً، و فیه مایحتاج الناس الینا، و لا نحتاج الی احد، حتی فیه الجلده و نصف الجلده، و ربع الجلده، و أرش الخدش». (کافی، ج 1 ص 240؛ بحارالانوار، ج 26، ص 37؛ بصائر الدرجات، ص 150.) .
«جفر سفید نزد من است. گفتم چه چیز در آن آمده؟ فرمود: زبور داوود، تورات موسی، انجیل عیسی و صحف ابراهیم علیهم السلام و حلال و حرام، و مصحف فاطمه، که ادعا نمی کنم در آن آیاتی از قرآن آمده، و هرچه مورد نیاز مردم است در جفر آمده است. مردم به ما محتاج هستند ولی ما به احدی نیازمند نیستیم، حتی یک تازیانه، نصف تازیانه، ربع تازیانه و دیه خراش هم در آن آمده است». می گوییم:
1- جمله ی «و فیه ما یحتاج الناس الینا». عطف به جمله ی قبلی «ما ازعم ان فیه قرآناً» نیست تا محتوای مصحف فاطمه را بیان کند بلکه عطف به «زبور داوود، تورات موسی و...» است. یعنی زبور داوود، تورات موسی، مصحف فاطمه، حلال و حرام آنچه مورد نیاز مردم است، در جفر سفید هست.
در روایت دیگری از عنبسه بن مصعب آمده: در جفر، اسلحه ی رسول خدا، کتابها و مصحف فاطمه گرد آمده است. (. بصائر الدرجات، صص 154- 156؛ بحارالانوار، ج 26، صص 42- 45؛ ج 47، ص 271.) .
2- کلینی از شماری از دانشمندان شیعه از احمد بن محمد، از عمر بن عبدالعزیز، از حماد بن عثمان، از امام صادق علیه السلام روایت کرده که پس از وفات پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله فرشته ای با فاطمه علیهاالسلام سخن می گفت و او را تسلیت می داد. فاطمه علیهاالسلام شکایت به نزد علی علیه السلام برد. علی علیه السلام به او گفت: هرگاه وجودش را احساس کردی و صدایش را شنیدی، به من خبر ده. زهرا علیهاالسلام به موقع علی علیه السلام را از آمدنش باخبر کرد. علی علیه السلام هرچه را شنید، نوشت تا اینکه این نوشته ها یک مصحف شد. سپس گفت:
«اما در آن چیزی از حلال و حرام نیست ولیکن علم به پیشامدها هست». (کافی، ص 240؛ بصائر الدرجات، ص 157؛ بحارالانوار، ج 26، ص 44؛ ج 43، ص 80؛ ج 22، ص 45؛ عوالم العلوم، ج 11، بخش مربوط به زهرا علیهاالسلام.) .
برخی این حدیث را مورد مناقشه قرار داده می گوید: «فرض این است که این فرشته می آمده تا با فاطمه علیهاالسلام سخن گوید و او را در عزای پدرش تسلیت دهد، باشد که مسرور شود. حال چگونه از او به علی علیهاالسلام شکایت می کند؟ این می رساند که فاطمه علیهاالسلام از این مسأله در رنج و فشار بوده است. از سوی دیگر همانگونه که آشکار است امام علیه السلام از این جریان آگاه نبود و مسأله، شنیدن صدای فرشته بود نه رؤیت آن».
می گوییم: از این جهت که آیا رؤیت فرشته بود یا شنیدن صدایش، و آیا علی علیه السلام آن را می دانست یا نه، مشکلی وجود ندارد. این مورد نظر نیست و هر چند اثبات آن بسیار ساده است اما نه در اثبات یا نفی مصحف فاطمه علیهاالسلام نقش دارد و نه در اولین مؤلف در اسلام بودن یا نبودن آن حضرت. بنابراین انگیزه ای برای طرح بحث به این شیوه وجود ندارد.
فاطمه علیهاالسلام از سخن گفتن فرشته با او در رنج و فشار نبود بلکه از این رنج می برد که این فرشته وقایعی را که در آینده بر فرزندان او خواهد گذشت، برایش بیان می کرد. در کتاب المحتضر آمده: وقتی پدر فاطمه علیهاالسلام وفات کرد، به علی علیه السلام گفت: صدای کسی را می شنوم که از وقایعی که بر فرزندانم خواهد گذشت، برایم سخن می گوید. علی علیه السلام گفت: هرگاه صدایش را شنیدی برایم، املا کن. پس فاطمه علیهاالسلام برای علی علیه السلام املا می کرد و او می نوشت. روایت شده که به اندازه ی سه برابر قرآن است اما چیزی از قرآن در آن نیست.
هنگامی که تکمیل شد، علی علیه السلام آن را «مصحف فاطمه» نامید. زیرا فاطمه، محدَّثه ای بود که فرشتگان با او سخن می گفتند. (عوالم العلوم، ج 11، ص 583 به نقل از: المحتضر، ص 132.) .
خود این اشکال کننده بلافاصله پس از سخن پیشین خود روایت ابوعبیده را ذکر کرده که در آن آمده: «جبرئیل نزد فاطمه علیهاالسلام می آمد و او را در عزای پدرش تسلیت و سرسلامتی می داد و درباره ی پدرش و جایگاه او سخن می گفت و از آنچه پس از او بر فرزندش خواهد گذشت و علی علیه السلام آن را می نوشت. این مصحف فاطمه است». (کافی، ج 1، صص 240- 241، 457- 458؛ بحارالانوار، ج 22، ص 545؛ ر. ک: مناقب آل ابی طالب، ج 3، 337، چاپ علمیه ی قم.) .
مجلسی اوّل این حدیث را صحیح خوانده است. (روضهالمتقین، ج 5، ص 342؛ مرآه العقول، ج 3، ص 59؛ ج 5، ص 314.) بنابراین حکم برخی به ضعف این روایت جای تأویل دارد. زیرا ظاهراً منظور از ابوعبیده، ابوعبیده ی حذّاء یعنی زیاد بن ابی رجاء است که ثقه و مورد اعتماد است. ما سبب اینکه برخی او را مدائنی دانسته اند، نمی دانیم. در حالی که ندیده ایم که ابن رئاب روایتی از این مدائنی نقل کرده باشد. از مدائنی جز یک روایت نقل نشده است. شاید از اشتباه راویان باشد که به غلط به او نسبت داده اند.
هرگاه ابوعبیده گفته شود، منظور ابوعبیده ی حذّاء است خصوصاً که ابن رئاب چندین روایت از او نقل کرده درحالی که چیز قابل اعتنایی از مدائنی ندارد. (ر. ک: مجمع رجال الحدیث، ج 21، صص 233- 236.) .
جالب توجه اینکه همین گوینده در حاشیه بر این حدیث می گوید: «این روایت ظاهر در این است که علم فقط به پیشامدهای مربوط به ذریه ی زهرا علیهاالسلام اختصاص دارد، در حالی که بر مبنای روایت دیگر، اعم از آن است. حتی از ظهور زنادقه در سال 128 ه.ق سخن می گوید و این چیزی است که امام باقر علیه السلام در مصحف فاطمه خوانده است».
می گوییم: در نهایت اینکه روایت مذکور اثبات می کند که جبرئیل درباره ی وقایعی که بر فرزندان زهرا علیهاالسلام خواهد گذشت، با او سخن گفته است و چیزی در این روایت نیامده که بر نفی وجود اخبار غیبی دیگر در مصحف زهرا علیهاالسلام دلالت کند. روشن است که اثبات، نفی ماعدا نمی کند.
همچنین در این روایت چیزی نیست که دلالت کند این روایت در صدد نفی علوم و امور دیگری در مصحف زهرا علیهاالسلام است. اما به یک نکته مورد اهتمام فاطمه علیهاالسلام که آن را به علی علیه السلام می گوید، توجه می دهد. چه درباره ی وقایعی است که برای فرزندانش پیش خواهد آمد.
3- حدیث حبیب خثعمی هم هست که می گوید: منصور به محمد بن خالد نوشت: درباره ی زکات از مردم مدینه و از جمله امام صادق علیه السلام سؤال کند. امام علیه السلام به سؤال او پاسخ داد. عبداللَّه بن حسن گفت: این را از کجا گرفتنی؟ فرمود: در کتاب مادرت فاطمه خواندم. (بحارالانوار، ج 47، ص 227، باب 7، ح 17.) .
برخی در تعلیق بر این حدیث گفته اند: «ظاهر حدیث این است که کتاب فاطمه- یعنی مصحف فاطمه- مشتمل بر حلال و حرام است».
می گوییم:
1- سند این حدیث ضعیف است.
2- تعبیر «کتاب فاطمه» در روایت فضیل بن سکره از امام صادق علیهاالسلام نیز آمده است. (کافی، ج 1، ص 242.) هیچ ضرورتی ندارد که مقصود «مصحف فاطمه» باشد که فعلاً مورد بحث ماست تا چه رسد که بدان جزم داشته و آن را از مسلّمات بدانیم. زیرا فاطمه علیهاالسلام کتابهای دیگری غیر از این مصحف نیز داشته است:
1- کلینی از علی، از پدرش، از ابن ابی عمیر، از اسحاق بن عبدالعزیز، از زراره از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: فاطمه علیهاالسلام نزد رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله اظهار دلتنگی کرد. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله برگ خرمایی به او داد و فرمود: آنچه در آن است، بیاموز. در آن آمده بود:
«هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، همسایه اش را اذیت نمی کند.
هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، مهمانش را گرامی می دارد.
هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید سخن نیک بگوید یا سکوتکند». (کافی، ج 2، ص 667؛ عوالم العلوم، ج 11، ص 187؛ بحارالانوار، ج 43، ص 51؛ وسائل الشیعه، ج 8، ص 487؛ الجنه الواقیه، ص 508.) .
2- ابن مسعود گفت: مردی نزد فاطمه علیهاالسلام آمد و عرض کرد: ای دختر رسول خدا! آیا رسول خدا چیزی نزدت گذاشته که به من بدهی.
فرمود: ای کنیز! حریر را بیاور. کنیز در پی حریر گشت اما آن را نیافت. فرمود: وای بر تو، پیدایش کن که به اندازه ی حسن و حسین برایم ارزش دارد. کنیز آن را که در پارچه ای پیچیده بود، پیدا کرد. در آن آمده بود:
«محمد پیغمبر صلی اللَّه علیه و آله گفت: کسی که همسایه اش از شرّش در امان نباشد، مؤمن نیست».
هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، همسایه اش را اذیت نمی کند. هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید سخن نیک بگوید یا سکوت کند.
همانا خداوند انسان نیکوکار، بردبار بخشاینده را دوست دارد و انسان ناسزاگوی حریص بسیار درخواست کننده را دشمن.
همانا حیا از ایمان است و ایمان در بهشت، ناسزاگویی از بدزبانی است و بدزبانی در جهنم». (دلائل الامامه، ص 1؛ عوالم العلوم، ج 11، صص 188، 620، 621؛ در پاورقی از: مسند فاطمه، ص 113؛ ر. ک: مستدرک الوسائل، ج 18، سفینهالبحار، ج 1، صص 229- 231؛ المعجم الکبیر، ج 22، ص 413 با اندکی تفاوت.) .
این دو روایت نیز دلالت ندارد که زهرا علیهاالسلام آن را نوشته و تألیف کرده است بلکه روایت اول برعکس این گفته دلالت دارد. زیرا می گوید: «پیامبر صلی اللَّه علیه و آله برگ خرمایی به او داد و فرمود: آنچه در این است، بیاموز».
3- شیخ صدوق به سند خود از ابونضره، از جابر، روایتی آورده که مفاد آن چنین است: جابر، بر فاطمه علیهاالسلام وارد شد تا تولد فرزندش حسین را به او تبریک بگوید. فاطمه علیهاالسلام صحیفه ای (در برخی منابع: لوحی) سفید در دست داشت. از فاطمه علیهاالسلام پرسید آن چیست؟ فرمود: در این صحیفه نام امامان از فرزندانش نوشته شده و نهی فرمود از اینکه کسی اجازه یابد به آن دست بزند مگر پیامبر یا وصی پیامبر، یا اهل بیت پیامبر اما هرکس اجازه دارد که از ظاهرش به باطنش بنگرد. پس به آن نگاه کرد و خواند... سپس آنچه را در آن صحیفه خواند، بیان کرد. (1) .
تعارض در احادیث مصحف زهرا علیهاالسلام
این گوینده ادعا کرده: احادیث مصحف فاطمه علیهاالسلام با هم متعارض است. زیرا بعضی از روایات می گوید: این مصحف را رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله املا کرد و علی علیه السلام نوشت. (2) بعضی دیگر می گوید: پس از وفات پیغمبر، فرشته ای به نزد فاطمه علیهاالسلام می آمد و با او سخن می گفت و علی علیه السلام آن را نوشت. همین مصحف فاطمه شد. (3) .
در پاسخ می گوییم: تعارض در روایات یعنی اینکه ظاهر روایات همدیگر را تکذیب کند، یک روایت چیزی را اثبات کند و دیگری همان را نفی. در صورتی که نتوان به گونه ای بین دو روایت متعارض جمع کرد، باید هر دو یا یکی را رد کرد. البته در صورتی که روایت دوم مرجحی داشته باشد. اما احادیثی که از مصحف فاطمه علیهاالسلام سخن می گوید، چنین نیست. چه می توان بین آنها جمع کرد. چه ممکن است بخشی از مصحف به املای رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و کتابت علی علیه السلام باشد و بخشی دیگر به املای فرشته برای فاطمه و کتابت علی علیه السلام. این بخش پس از رحلت رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله نوشته شده که فرشته نزد فاطمه علیهاالسلام می آمد و او را در اندوه رحلت پدرش تسلیت می داد. وصیت فاطمه علیهاالسلام نیز در این مصحف آمده است. (4) .
خلاصه اینکه: شاید هدف از بیان این مطلب که پیامبر علیهاالسلام بخشی از این کتاب را املا فرموده اثبات این نکته بوده که مصحف فاطمه علیهاالسلام مورد قبول رسول اکرم صلی اللَّه علیه و آله بوده و به امضای آن حضرت رسیده است تا هم بیانگر صحت مطالب وارده در مصحف باشد و هم نشانگر اهمیّت عظیم و شرافت والای مصحف زهرا علیهاالسلام.
حدیثی که می گوید: «جبرئیل فاطمه علیهاالسلام را تسلیت می داد» با حدیثی که می گوید: «فرشته ای با او سخن می گفت و او را تسلیت می داد» تعارض ندارد. زیرا ممکن است این فرشته، جبرئیل باشد. (5) علاوه بر این، مجلسی این حدیث را صحیح خوانده است. (6) .
تصویر تعارض به گونه ی دیگر
این گوینده از گونه دیگری از تعارض، بین روایات مصحف فاطمه علیهاالسلام یاد کرده می گوید: «دو روایت می گوید: این مصحف به خط علی علیه السلام است که از آنچه فرشته به فاطمه علیهاالسلام می گفت، نوشت اما روایات دیگر که می گوید: این مصحف مشتمل بر حلال و حرام و وصیت فاطمه علیهاالسلام است، بر این مطلب دلالت ندارد. بنابراین چاره ای جز ترجیح نداریم».
می گوییم:
پیش از این درباره ی این سخن وی مطالبی گفتیم حال افزون بر آن می گوییم: اینکه گفت: «چاره ای جز ترجیح نداریم». بدان معنی است که این اخبار با هم تعارض دارد و نمی توان همه ی آنها را پذیرفت بلکه باید براساس مرجحات، بخشی از این روایات را رد کرد و بخشی دیگر را پذیرفت.
این سخن نادرست است. زیرا:
1- وجود دو روایت که تصریح دارد مصحف فاطمه علیهاالسلام به خط علی علیه السلام است، بدان معنی نیست که روایت دیگر که در این باره چیزی نمی گوید، آن را نفی می کند بلکه متعرّض این مطلب نشده است. زیرا در صدد بیان جهات دیگری است که با وجود آن، انگیزه یا اجباری در ذکر املاکننده و کاتب نبوده است.
اگر دو روایت وجود دارد که تصریح می کند علی علیه السلام کاتب مصحف است آیا حداقل یک روایت هست که تصریح کند فاطمه علیهاالسلام مؤلف و نویسنده ی این مصحف است؟!
پس چرا جزم و یقین به اینکه مصحف فاطمه علیهاالسلام به خط او نوشته شده است در حالی که این جزم و یقین، مخالف روایاتی است که دلالت دارد مصحف فاطمه علیهاالسلام به خط علی علیه السلام است.
2- ما ندانستیم چگونه بین روایاتی که بعضی از آنها می گوید: علی علیه السلام کاتب مصحف است، بعضی دیگر می گوید: در مصحفی که علی علیه السلام نوشت، حلال و حرام آمده، و بعضی دیگر می گوید: وصیت فاطمه علیهاالسلام در این مصحف آمده است تعارض وجود دارد!
آیا اینکه دو دسته آخر نگفته که علی علیه السلام کاتب مصحف فاطمه علیهاالسلام است،موجب می شود که این روایات با روایات دسته اول متعارض باشد؟! پس تعارض و تنافی روایات کجاست؟
3- هنگامی که به این روایات مراجعه کردیم، دیدیم که: روایت حماد بن عثمان بیان کرده که در مصحف فاطمه علیهاالسلام چیزی از حلال و حرام وجود ندارد. در روایت حسین بن ابی العلاء ملاحظه کردیم که ضمیر در: «و فیه مایحتاج الناس الینا» به مصحف فاطمه علیهاالسلام برنمی گردد بلکه مرجع ضمیر، جفر است. بنابراین حلال و حرام در جفر است نه در مصحف فاطمه علیهاالسلام. روایت خثعمی از کتاب فاطمه سخن می گوید نه از مصحف فاطمه علیهاالسلام.
گفتیم که فاطمه علیهاالسلام نوشته های دیگری غیر از مصحف نیز داشته است. آنچه درباره ی اختلاف اغراض در ذکر خصوصیات بیان کردیم در برخی وجوه خود با نقل وقایعی که بر زهرا علیهاالسلام گذشته، شباهت دارد. چه برخی، تهدید آتش زدن، برخی جمع هیزم، برخی آوردن آتش، دیگری آتش زدن و شعله ور شدن آتش، دیگری شکستن در و وارد شدن به خانه، دیگری فشار زهرا علیهاالسلام بین در و دیوار و سقط جنین او، دیگری سیلی یا زدن به دست یا پهلو یا به پشت یا به بازوهایش، دیگری شکستن پهلوهایش، دیگری زدن عمر، دیگری زدن مغیره، دیگری زدن قنفذ به دستور عمر و دیگری زدن خالد بن ولید او را نقل کرده اند. در حالی که بین این روایات هیچگونه تکاذبی نیست بلکه هر کدام گوشه ای از ماجرای زهرا علیهاالسلام را نقل کرده اند: یکی به واسطه ی تعلق هدفش به یک جنبه ی خاص، دیگری به این جهت که همان گوشه برایش ثابت شده است یا شرایط سیاسی چنین اقتضا کرده است و...
علاوه بر این، اختلاف در جزئیات نقل به اصل ثبوت حادثه زیان نمی زند. بلکه آن را تأکید می کند. خصوصاً که بسیاری از افراد در پی ثبوت جزئیات حوادث نیستند. زدن فاطمه علیهاالسلام ثابت است اما راویان در اینکه چه کسی او را زد با هم اختلاف دارند. این احتمال هم هست که همگی دراین کار هولناک و زشت شرکت داشته اند ولی در اثر ازدحام و شلوغی معرکه مسائل درهم آمیخته است.
در خصوص مصحف فاطمه علیهاالسلام نیز وضع چنین است. با این تفاوت که علت تنوع نقل ماجرای زهرا علیهاالسلام غالباً گرایشات سیاسی، مذهبی و غیره است اما در مورد مصحف، سبب اختلاف نقل این است که برخی خواسته اند مقام زهرا علیهاالسلام را بیان کنند، و برخی اهمیت مصحف منسوب به آن حضرت، و صحت مطالب آن را. ممکن است چیز دیگری باشد قریب به این یا آن.ما نتوانستیم بدانیم که چه انگیزه هایی او را بر آن داشته که این همه اصرار ورزد که در مصحف فاطمه علیهاالسلام احکام شرعی آمده است. همچنان که موفق نشدیم علل و اسباب بسیاری از مسائلی را که در این زمینه و در زمینه های متنوع و فراوان دیگر مطرح کرده را بفهمیم.
پی نوشت
1- . عیون اخبارالرضا علیه السلام ج 1، صص 40، 44، 46؛ الاختصاص، ص 210؛ امالی طوسی، ج 1، ص 297؛ خصال، ج 2، صص 477- 478؛ کمال الدین، صص 305- 313.
2- . ر. ک: بصائر الدرجات، صص 153، 157، 161؛ بحارالانوار، ج 46؛ صص 41- 42، 47- 49، 271.
3- . کافی، ج 1، صص 41، 240، 457- 458؛ بصائر الدرجات، ص 157- 159؛ الخرائج والجرائج، ج 2، ص 526؛ بحارالانوار، ج 26، ص 41، 240؛ ج 43، ص 79- 80، ج 22، صص 545- 546؛ ج 47، ص 65؛ عوالم العلوم، ج 11، ص 583، به نقل از المحتضر، ص 132، ضیاءالعالمین، ج 2، ق 3، ص 38- 39.
4- . بصائر الدرجات، صص 157- 158؛ بحارالانوار، ج 26، ص 43؛ کافی، ج 1، ص 241.
5- . بحارالانوار، ج 43، ص 79؛ ج 26، ص 41؛ بصائر الدرجات، ص 153؛ کافی، ج 1، ص 241؛ الخرائج والجرائح، ج 2، ص 526.
6- . ر. ک: روضهالمتقین، ج 5، ص 342؛ مرآهالعقول، ج 3، ص 59؛ جلاءالعیون، ج 1، ص 183.
ص: 95
منبع:
عاملی جعفرمرتضی -(1944 )-مترجم محمد سپهری -: قم نشر ایام دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی 1378.
