نظر اسلام در مورد شب یلدا چیست؟
شب یلدا در ایران یکی از قدیمی ترین جشن هاست, اما آیا شب یلدا از نظر اسلام امر درستی است؟ با این پنج شنبه برنا همراه باشید تا در این باره بیشتر بدانید.
به گزارش خبرگزاری برنا؛ شب یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی زمین است. این شب به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) اطلاق می‌شود. ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام شب یلدا را جشن می‌گیرند.
شرق شناسان و مورخان متفق القولند که ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز و آذر ماه را که درازترین و تاریک ترین شب در طول سال است تا سپیده دم بیدار می‌مانند، در کنار یکدیگر خود را سرگرم می کنند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیه آنان را تضعیف نکند.
واژه یلدا، از دوران ساسانیان که متمایل به به کارگیری خط (الفبای از راست به چپ) سریانی شده بودند به کار رفته است. یلدا همان میلاد به معنای زایش- زاد روز یا تولد است که از آن زبان سامی وارد پارسی شده است. باید دانست که هنوز در بسیاری از نقاط ایران مخصوصاً در جنوب و جنوب خاوری برای نامیدن بلندترین شب سال، به جای شب یلدا از واژه مرکب شب چله استفاده می شود.
درباره دیدگاه اسلام در مورد سنت پیشینیان باید عرض کنیم: اسلام در مقابل سنتها و آیین های اقوام و مللی که به اسلام گرویده شده و مسلمان می‌شوند واکنشهای مختلفی را دارد:
1. یا آن سنت و آیین مخالف آموزه های شریعت اسلام بوده ، که اسلام با آن گونه سنت ها مقابله کرده و رد می کند(مانند زنده به گور کردن دختران اعراب و ...)
2. یا آن سنت و آیین موافق و مطابق با آموزه های دین اسلام است، که اسلام آنها را قبول کرده و تأیید می کند. مانند سنت پاکیزه گی و رفع کدورت و صله رحم در عید نوروز ایرانیان
3. یا آن سنت؛ سنخیت و یا عدم سنخیتی با آمورزهای دین اسلام ندارد و انجام آن مخالفتی با احکام الهی نمی‌کند و دین اسلام هم آنها را رد نمی کند.
مانند خیلی از رسوم وآیین های محلی اقالیم مختلف جهان اسلام نظیر؛ «صحبت کردن،مراسم ازدواج، و...
چند نکته:
در مواردی اسلام برخی از رسوم را طبق مبنای فوق اصلاح کرده و قسمت‌هائی را رد و قسمتهایی را تأیی می کند.
♦️حال با توجه به این مقدمه ای که ذکر شد متوجه می‌شویم که سنت باستانی شب یلدا تا جائیکه مستلزم احیای آموزه هایی چون؛ صله رحم، احترام به بزرگان، همدلی و صمیمیت در خانواده، و...شود خوب و پسندیده می باشد.
♦️ اگر در اجرای این سنتها دچار افراط کاری شویم نظیر: اسراف در مخارج، چشم هم چشمی و آوردن فشار مالی نامناسب به خانواده و ... قطعاً مخالف احکام دین اسلام بوده و مردود است.(منبع: الآثار الباقیة عن القرون الخالیة/ابوریحان بیرونی/م)
نظر اسلام در مورد برگزاری مراسم «شب یلدا» چیست؟
برگزاری مراسم «شب یلدا» یا «شب چله» یکی از آیین‌های کهن ایرانی است که - مانند عید نوروز و جشن مهرگان - سابقه چند هزار ساله دارد. با ورود اسلام به ایران و پذیرش تعالیم این دین از سوی مردم این سرزمین، در جایی مشاهده نشده است که آیین کهن «شب یلدا»، مخالف با آموزه‌های دینی اعلام شده باشد.
در همین زمینه باید گفت؛ اساساً برنامه اسلام در مقابل آیین‌های محلّی و منطقه‌ای جوامعی که به اسلام گرویده و مسلمان شده‌اند، مبارزه با تمام سنت‌های آنان نبوده و نیست، بلکه نوع تعامل اسلام با فرهنگ‌ها و سنتها، به مجموعه محتوای آنها بستگی دارد. اگر سنت و آیینی مخالف کرامت انسانی و آموزه‌های فرهنگ اسلامی باشد، بدیهی است که اسلام با آن مقابله کرده و آن‌را نمی‌پذیرد؛ مانند زنده به گور کردن دختران که فرهنگ رایج زمان جاهلیت اعراب بوده، و یا پرستش و احترام به آتش به عنوان خدایگان که در ایران کهن رواج داشت. اما اگر آن سنت و آیین، موافق و مطابق با آموزه‌های دین اسلام بوده، و یا دست کم در تضاد با آن نباشد، اسلام در مورد آنها مانعی ایجاد نخواهد کرد؛ مانند سنت دید و بازدید، هدیه دادن و صله رحم در عید نوروز ایرانیان.
آیین کهن شب یلدا(شب چله) نیز در زمره سنت‌هایی است که به خودی خود نه تنها نکوهیده نیست، بلکه از آن جهت که برنامه‌هایی؛ مانند صله رحم و رفتن به منزل بزرگان فامیل، نشستن پای صحبت‌های آنان و بیان خاطرات تلخ و شیرین بزرگ‌ترها، خواندن اشعار حکمت‌آمیز، رد و بدل کردن هدیه‌ها و ... در آن وجود دارد، در جای خود می‌تواند ارزشمند و مفید باشد.
همچنین از آن‌جا که این شب مصادف با شروع فصل زمستان است از این جهت می‌تواند به فال نیک گرفته شود که از دیدگاه اسلامی آغاز بهار عبادت به شمار می‌آید.
امام صادق(ع): زمستان بهار مؤمن است، شبش بلند و کمکی برای عبادت و شب‌زنده‌داری است، روزش کوتاه و کمکی برای روزه گرفتن است.[شیخ صدوق، امالی ص 237، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق. «قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ ع یَقُولُ الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یَطُولُ فِیهِ لَیْلُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَى قِیَامِهِ وَ یَقْصُرُ فِیهِ نَهَارُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَى صِیَامِه».
دقت در نظام طبیعت و زیبایی‌ها و نظم موجود در آن نیز از اموری است که مورد تأکید اسلام است و این‌گونه جشن‌ها از آن‌رو که ناظر به چنین زیبایی‌ها و نظم‌هایی بوده و می‌تواند توجه انسان‌ها را به بزرگی ناظم و حکمت آفریدگار جلب کند، ارزشمند خواهند بود.
این‌گونه است که تنها به آن دلیل که نامی از «شب یلدا» در منابع اسلامی وجود ندارد، نمی‌توانیم آن‌را مخالف ارزش‌ها و آموزه‌های دینی بدانیم، بلکه نظر اسلام بر نگهداری آیین‌های ارزشمندی است که در میان اقوام و جوامع رواج دارد.
در همین راستا است که امام علی(ع) هنگام فرستادن مالک اشتر به سوی مردم مصر، که سرزمینی با فرهنگ کهن چندهزار ساله بود، به وی سفارش می‌کند:
سنتها و آیین‌های نیکی را که بخش وسیعی از مردم آن سرزمین انجامش داده (در دل مردم آن سرزمین جا گرفته) و موجب برقراری الفت و دوستی میان آنان بوده؛ و موجب اصلاح رفتاری جامعه می‌شود را از بین مبر. و روش جدیدی را ایجاد مکن که به آیین‌‌هاى نیک کهن آسیبی وارد کند که در این صورت، آنانی که آن آیین نیک را ایجاد کرده بودند، دارای اجر و پاداش بوده و گناه از بین بردن آن آیین‌ها بر گردن تو خواهد بود!».[]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص 431، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. «وَ لَا تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا الرَّعِیَّةُ وَ لَا تُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَیْءٍ مِنْ مَاضِی تِلْکَ السُّنَنِ فَیَکُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا وَ الْوِزْرُ عَلَیْکَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا».]]
روشن است که منظور امام علی(ع) در این سفارش، آیین و سنت‌های اسلامی نیست؛ زیرا همان‌گونه که گفته شد مردم مصر قبل از اسلام دارای فرهنگ و تمدن دیرین بودند و دین اسلام و سنت‌های این دین سابقه چندانی در آن سرزمین نداشت تا مورد تأکید و سفارش امام علی(ع) به مالک اشتر باشد.
از طرفی با توجه به پذیرش حسن و قبح عقلی، روایات فراوانی وجود دارد مبنی بر اینکه افراد بشر همواره می‌توانند بنیان‌گذار سنت‌های نیک باشند، حتی اگر در دین صریحاً به چنین آیینی اشاره نشده باشد.[شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 240، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش. «قَالَ النَّبِیُّ ص مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْء».]
بنابر این از آن‌جا که «شب یلدا» آغاز ورود به شب‌های زمستان و نمادی از طولانی بودن شب‌ها در این دوره است، و فرصت بیشتری برای شب زنده‌داری، تفکر و توجه به تفاوت‌های طبیعت و تقدیر شبانه‌روز، گرد هم آمدن اعضای خانواده و دوستان و آشنایان در آن وجود دارد؛ لذا می‌توان از این جهات آن‌را مورد تأیید اسلام دانست و بر حفظ و نگهداری آن تأکید کرد.
البته بدیهی است که تأیید مراسم «شب یلدا» بدان معنا نیست که تمام آنچه را که به مناسبت این شب انجام می‌شود مورد تأیید اسلام بدانیم.
اسراف و تبذیر در خوراک، پوشاک، تزیینات و ... هیچ‌گاه مورد تأیید اسلام نبوده و این شب هم استثنایی از دیگر شب‌ها نیست. به عنوان نمونه، اینکه اصرار کنیم که حتماً باید هندوانه‌ای که محصول این فصل نبوده و به صورت معمول در زمستان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد را با چند برابر قیمت تهیه کرده و در سفره شب یلدا قرار دهیم، از توجیه عقلی و دینی برخوردار نیست.
غافل شدن از یاد خدا، چشم و هم‌چشمی، لهو و لعب، بی‌عفتی و مواردی از این دست - چه در این شب انجام شود و چه در شب‌های دیگر - در تضاد با آموزه‌های اسلامی خواهد بود.
بهانه‌ای برای دورهمی اعضای خانواده
اسلام نسبت به آداب و رسوم ملت‌ها و امت‌های مختلف با این دو شرط که مخالف موازین شرعی و یا دستورات الهی نباشد و کار پوچ و یا بیهوده‌ای صورت نگیرد، نظر مثبت دارد. ما در تایید و یا رد شب یلدا هیچ روایتی در اختیار نداریم. بنابراین باید در این شرایط سراغ ملا‌ک‌های اهل بیت(ع) و قرآن کریم رفت که آیا این جشن‌ها با اسلام منافات دارد یا خیر.
شب یلدا طولانی‌ترین شب سال است و این یک دقیقه طولانی بودن باعث می‌شود که افراد نزد بزرگترهای فامیل بروند و آن شب را به مطالعه کتب سودمند، خواندن دیوان اشعار شعرا، قرآن خواندن، شنیدن خاطرات بزرگترهای فامیل و خانواده، تجربه‌گردانی مسائل روز با یکدیگر و... بگذرانند؛ اسلام هم مخالف این دورهمی‌ها نیست. در روایتی داریم که «اگر مرد بنشیند پای سخن همسرش و به سخن او گوش دهد، پاداش کار آن مرد از اعتکاف در مسجد بیشتر است»؛ بنابراین ما برای شب یلدا یک حدیث پیدا کردیم که مرد پای صحبت همسرش بنشیند؛ همان اتفاقی که در حال حاضر کمتر دیده می‌شود و همه سرگرم فعالیت‌های بیرون از خانه هستیم و زمانی که به خانه بازمی‌گردیم خسته به رختخواب می‌رویم و چیزی به اسم دورهمی و صحبت با خانواده وجود ندارد. بنابراین شب یلدا، بهانه‌ای برای دورهمی اعضای خانواده است که شاید مدت‌ها دورهمی نداشته اند. اگر با این دید باشد که افراد دور هم جمع شوند، پاداش آن از اعتکاف هم بیشتر و این صله رحم بسیار ارزشمند است.بنابراین اسلام نه تنها با شب یلدا مخالفتی ندارد بلکه نسبت به اجزای تشکیل دهنده آن بسیار سفارش کرده که افراد دور هم جمع شوند و با یکدیگر صحبت کنند؛ در واقع تاکید اسلام بر صله رحم است. اصل شب یلدا دورهمی و باهم بودن است اما گاهی اوقات با آسیب‌هایی مواجه هستیم مانند اختلاط نامحرم و محرم، چشم و هم چشمی که به شدت از مسایل نهی شده در اسلام است. اشرافی‌گری در پذیرایی، زیاده‌روی در خوردن و آشامیدن، غیبت کردن و... از جمله آسیب‌هایی است که باید در این شب به آن توجه کرد.
نظر رهبری در مورد شب یلدا چیست؟
به صورت کلی اسلام در مقابل سنتها و آیین های اقوام و مللی که به اسلام گرویده شده و مسلمان می شوند واکنشهای مختلفی را دارد: - یا آن سنت و آیین مخالف آموزه های شریعت اسلام بوده ، که اسلام با آن گونه سنت ها مقابله کرده و رد می کند(مانند زنده به گور کردن دختران اعراب و ...) - یا آن سنت و آیین موافق و مطابق با آموزه های دین اسلام است ،که اسلام آنها را قبول کرده و تأیید می کند.(مانند سنت پاکیزه گی و رفع کدورت و صله رحم در عید نوروز ایرانیان) - یا آن سنت ؛سنخیت و یا عدم سنخیتی با آمورزهای دین اسلام ندارد و انجام آن مخالفتی با احکام الهی نمی کند ودین اسلام هم آنها را رد نمی کند.(مانند خیلی از رسوم وآیین های محلی اقالیم مختلف جهان اسلام نظیر؛ «نوع پوشش ،صحبت کردن،مراسم ازدواج، و...) نکته:در مواردی اسلام برخی از رسوم را طبق مبنای فوق اصلاح کرده و قسمتهایی را رد و قسمتهایی را تأیید می کند. حال با توجه به این مقدمه ای که ذکر شد متوجه می شویم که سنت باستانی شب یلدا تا جاییکه مستلزم احیای آموزه هایی چون ؛صله رحم ،احترام به بزرگان ،همدلی و صمیمیت در خانواده،و...شود خوب و پسندیده می باشد. و اگر در اجرای این سنت ها دچار افراط کاری شویم نظیر : غیبت کردن٬ دروغ گفتن٬ اسراف در مخارج ، چشم هم چشمی و آوردن فشار مالی نامناسب به خانواده و ...قطعاً مخالف احکام دین اسلام بوده و مردود است
حکم بزرگداشت شب یلدا در پرتوی قرآن و سنت
حكم مراسمات چهارشنبه سوری و نوروز و سیزده بدر
در شرع پاک اسلام به رسومات و آداب و فرهنگهای ملل مختلف احترام گذاشته می شود البته به شرطیکه مخالف با تعالیم اسلام نباشد. و شکی نیست که مراسمات چهارشنبه سوری و نوروز و سیزده بدر از رسومات جاهلی ایران قبل از اسلام هستند و بخشی از یک آیین خرافی است و شکی وجود ندارد که آن اعیاد و رسومات با تعالیم اسلام در تضاد هستند و لذا بر مسلمانی که محبت خدا و رسولش را در قلب خود می پروراند شایسته نیست که چنین اعیاد و رسومی را انجام دهد و بر او حرام است. سیزده بدر یکی از رسومات جاهلی است که شاید نزد برخی بصورت عرف درآمده باشد ولی از آنجائیکه این رسم و این یادبود جزوی از یک آیین خرافی بوده و منشاء اصلی آن عرف نبوده بلکه آیین بوده است، لذا انجام و برگذاری و یادبود این روز یا چهارشنبه سوری به هر قصد و نیتی که صورت بگیرد حرام است و الی الابد تحت هیچ شرایطی و با هیچ نیتی بر مسلمانان مباح نخواهد شد.
پیامبر صلی الله علیه وسلم هنگامی که در مدینه تشریف داشتند جشن نوروز را که اعراب به تقلید ایرانیان گرامی می داشتند نفی نمودند:
انس بن مالک می گوید:«قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ الْمَدِینَةَ وَلَهُمْ یَوْمَانِ یَلْعَبُونَ فِیهِمَا فَقَالَ مَا هَذَانِ الْیَوْمَانِ قَالُوا کُنَّا نَلْعَبُ فِیهِمَا فِی الْجَاهِلِیَّةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَبْدَلَکُمْ بِهِمَا خَیْرًا مِنْهُمَا یَوْمَ الْأَضْحَی وَیَوْمَ الْفِطْرِ»[ابوداود]
رسول خدا صلی الله علیه وسلم (پس از هجرت از مکه) به مدینه تشریف آوردند واهالی مدینه دارای دو روز بودند[روز نوروز و مهرگان(یکی دیگر از اعیاد مجوسیان)] که در آن دو به بازی پرداخته و شادی می کردند، پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: این دو روز چیست؟ عرض کردند: ما در زمان جاهلیت در این دو روز به بازی و شادی می پرداختیم، رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: خداوند دو روز دیگر را به جای آن دو برایتان قرار داده است که خیر و نیکی دنیا و آخرت در آن دو قرار دارد: روز عید قربان و روز عید فطر.
همچنانکه مشاهده می شود رسول خدا صلی الله علیه وسلم آن دو عید را تأیید نفرمود، و آنها را به حال خود رها نکرد تا طبق معمول به بازی در آن دو روز بپردازد، بلکه فرمود: خداوند آن دو را برایتان با دو روز دیگر عوض کرده است. و تعویض چیزی با چیز دیگر اقتضا می کند که مورد دوم ترک شود، چرا که امکان جمع شدن مورد تعویضی با شیء تعویض شده وجود ندارد و بدین علت لفظ تبدیل و تعویض(در زبان عرب) استعمال نمی شود مگر آنکه جمع بین دو چیز ترک گفته شود. پس این قول رسول خدا صلی الله علیه وسلم که می فرماید:«إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَبْدَلَکُمْ بِهِمَا خَیْرًا مِنْهُمَا» اقتضا می کند که از جمع بین (نوروز و مهرگان)با دو عید قربان و فطر و انجام همزمان آنها خودداری شود.
و سیزده بدر از خود نوروز حرمتش بیشتر است اللخصوص که برخی از مردم در آنروز مرتکب برخی از اعمال خرافی و شرک آلود می شوند بعنوان مثال دربرخي مناطق در این روز هر شخصی به نیت پاک کردن خود از عدد به اصطلاح نحص سیزده ، سیزده عدد سنگ را درون چاهی می اندازند یا اینکه سیزده سنگ را به پشت سر خود می اندازند! تا بدین طریق سالی خالی از بدیمنی و بدشگونی برای خود تضمین کنند!! و شکی نیست که این اعمال جزو امورات شرکی است که با تعالیم اسلام در باب توحید در تضاد آشکار است.
بنابراین حرمت برگزاری رسومات چهارشنبه سوری و سیزده بدر ثابت است و آن بعلت مخالفت با اعیاد مسلمین است و برگزاری اعیاد کفار حرام است.
اما جشن تولد و سالگرد ازدواج نیز در اسلام وجود ندارد و بدعتی منکر است که باید از آن اجتناب ورزید زیرا همانطور که در فوق اشاره شد مسلمانان فقط در دو روز عید و جشن برگزار می کنند و آن دو روز عید فطر و عید قربان است و غیر این دو جشن برای مسلمانان جایز نیست حال شخص به هر نیتی که بخواهد آن جشنهای مورد نظر خود را برگزار نماید.
شب یلدا در توضیحی دیگر :
اهل دانش و بصيرت به خوبى مى دانند كه شب و روز و تاريكى و روشنايى دو نشانه از نشانه هاى پروردگار و دو نعمت الهى هستند.
الله متعال مى فرمايد:“{وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ آيَتَيْنِ ۖ فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ وَجَعَلْنَا آيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً}
(اسراء:١٢)
“ما شب و روز را دو نشانه قرار داديم،نشانه شب را تاريك و روز را روشن گردانيديم”
تغيير تدريجى شب و روز و به تبع آن تاريكى و روشنى نشانه دقت و ظرافت آفرينش و نشان عظمت آفريدگار است،الله متعال مى فرمايد:
{إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِّأُولِي الْأَلْبَابِ}
(آل عمران:١٩٠)
“همانا آفرينش آسمانها و زمين و گردش شب و روز نشانه هايى است براى انديشمندان”
شب با تاريكى فراگيرش براى انسان ها و ديگر موجودات مايه آرامش و زمان آسايش و روز با روشنايى اش جولانگاه كسب و كار و تكاپو است، طبيعت بشر نه با تاريكى ابدى سازگار است و نه با روشنايى سرمدى،بلكه همان گونه كه به نور نياز دارد به تاريكى نيز نيازمند است.
الله متعال مى فرمايد:{هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا ۚ }
(يونس:٦٧)
“الله شب را آفريد تا بياساييد و روز را روشنا نمود تا كسب و كار كنيد”
فلسفه پيدايش و جشن گرفتن شب يلدا ريشه در باور و توهمى جاهلانه دارد كه تاريكى را نماد شر و اهريمن و شب طولانى را نحس مى داند.
در ايران باستان مردم بر اساس اين باور غلط شب يلدا را بيدار مى مانند و با روشن كردن آتش به گمان خود از نحوست شب مى كاستند و بدين گونه با اهريمن ستيز مى كردند و منتظر طلوع و تولد خورشيد مى ماندند.
شب يلدا يادگار آن دوران و نماد آن باور نادرست است و قدمت و تاريخى مساوى دارند كه امروزه به جهلى مقدس تبديل گشته است،درست همانند اعراب جاهلى كه باورهاى نياكان جاهل تر از خود را مقدس مى شمردند.
آرى نه شب نحس است و نه تاريكى بدشگونى دارد بلكه همانند روز و روشنايى،شب نيز نعمتى است الهى.
گفت‌وگو با سید محمد مستقیم، عالم دین و استاد دانشگاه
تعریف و تصویر شما از یلدا چیست؟
یلدا(شب چله)، یک رسم و عنعنه فرهنگی است که از نیاکان‌مان به جای مانده است. هرچند در طول دهه‌ها جنگی که در افغانستان صورت گرفته، بسیاری از این رسم‌ها و رواج‌های ملی به‌ویژه یلدا صدمه دیده‌اند. یلدا قبل از انقلاب در روستاها و دهکده‌های افغانستان با شکوه خاصی تجلیل می‌شد؛ به یاد دارم که در روستا و دهکده‌ی ما به گونه‌ی خانوادگی تجلیل می‌کردیم. در شب چله تربوز را از قبل در کاهدان نگه می‌داشتند تا در شب یلدا آن را صرف کنند و این خود به معنای ارج‌گذاری و پاسداشت از یک رسم فرهنگی به میراث مانده از گذشتگان مان است. در شب یلدا به‌اضافه‌ی خوردن تربوز، انار، انگور و میوه‌های دیگر، حافظ خوانی، بیدل خوانی، شهنامه خوانی و مثنوی‌خوانی نیز مروج بود که هنوز هم آن را به ذهن دارم.
یلدا یک آیین است یا یک رسم فرهنگی و پیوند یلدا با فرهنگ دینی چگونه یک پیوندی است؟
اساس و بنیاد یلدا، باور دینی است. در گذشته‌ها (قبل از میلاد)، مصریان از شب یلدا به‌عنوان یک رسم دینی تجلیل می‌کردند یا در یونان یا در ایران؛ اما به‌مرور زمان به یک رسم عنعنوی و فرهنگی تبدیل شده است. فعلاً که ما یلدا را تجلیل می‌کنیم، خصوصاً بعد از آمدن اسلام و استعلای آن بر سرزمین‌ها و حوزه‌ی تجلیل از یلدا، رسم دینی یلدا خود را از دست داد و حالا صرف به‌عنوان یک رسم و عنعنه‌ی فرهنگی و طبیعی از آن تجلیل می‌شود. بنابراین، تجلیل از یلدا به‌عنوان یک رسم فرهنگی با باورهای دینی ما هیچ‌گونه منافاتی نداشته و از منظر دینی هیچ مشکلی ندارد.
شما گفتید که پیش از میلاد مسیح(ع) در مصر باستان و یونان و… یلدا تجلیل می‌شده است؛ اما باور بر این است که خاستگاه یلدا بلخ باستان، همان پایتخت تمدنی ایران باستان است. به پندار شما، یلدا و تجلیل از آن از بلخ باستان به مصر و یونان رفته است یا گرامی‌داشت از این رسم فرهنگی زاییده‌ی کشورهایی مثل مصر باستان و یونان و… است؟
رسم‌های فرهنگی از یک جایی بر می‌خیزند و بعد به دیگر سرزمین‌ها توسعه و گسترش می‌یابند، در این شکی نیست که پیشینه‌ی تجلیل از یلدا به زمان حکومت ساسانی‌ها و زمانی که خط سریانی ایجاد شد، می‌رسد و خاستگاه آن نیز بلخ باستان است؛ اما با توجه توسعه فرهنگی و بنا بر اعتقادات و باورهای دینی مشترکی که میان مردمان بلخ باستان و مصریان و یونانی‌ها وجود داشته، یلدا به شکل گسترده به آن مناطق نیز برده شده و ترویج یافته است. در اصل، واژه یلدا یک واژه سامی است که معادل آن در فارسی همان واژه چله است.
استعلای دین اسلام بر ایران باستان و خراسان و افغانستان امروز، چقدر در به فراموشی‌سپردن و دست‌کم، کم‌رنگ شدن گرامی‌داشت از ارزش‌های فرهنگی ما، از جمله جشن یلدا، چهارشنبه‌سوری، مهرگان و… تأثیر داشته است؟
اگر نگاه ژرف‌تری به ماهیت دین اسلام داشته باشیم، درخواهیم یافت که ظهور اسلام به معنا و مفهوم از میان بردن ارزش‌ها، رسوم و عنعنات ملی کشورها و ملت‌ها نبوده/نیست. فراموشی و کم‌رنگ شدن تجلیل از رسوم و عنعنات فرهنگی، علت و انگیزه‌های دیگری دارد. دین اسلام، رسوم و عنعناتی که با اسلام در تضاد نیست را مردود نمی‌شمارد. از آن‌جا که با استعلای اسلام بر ایران باستان، یلدا به‌عنوان یک رسم دینی تجلیل نمی‌شد و دیگر مهر و خورشید و آتش را کسی نمی‌پرستید و یلدا تنها به‌حیث یک رسم و عنعنه‌ی فرهنگی و میراث نیاکان‌مان پاسداشت می‌شد. از این‌رو اسلام نیز یلدا را مردود نشمرد. یکی از ویژگی‌ها و امتیازهای انسان با دیگر حیوانات این است که گذشته‌های خود را مطالعه می‌کند و قدرت جمع‌آوری اطلاعات از گذشته را دارد. ما تمامی پدیده‌های امروزی، به‌شمول مدنیت، تخنیک، فن‌آوری و سایر امکاناتی که داریم، برگرفته از پدیده‌هایی است که در گذشته داشته‌ایم و اگر این رابطه (رابطه ما با افتخارات و دست‌آوردهای گذشتگان)، قطع شود، به مدنیت نمی‌رسیم. آمدن و استعلای اسلام در سرزمین ما باعث نمی‌شود که ما رسم، رواج‌ها و عنعنات و گذشته‌های تاریخی خود را فراموش کنیم.
اگر اشتباه نکرده باشم، باور و پندار شما این است که یلدا و تجلیل از آن با اسلام هیچ‌گونه منافاتی ندارد؟
اجازه بدهید که به این مسئله دقیق‌تر بپردازیم؛ زمانی که اسلام ظهور می‌کند با رسوم و عنعنات و آیین‌هایی مخالفت می‌کند که با اسلام در تضادند؛ به گونه مثال، اسلام با آتش‌پرستی، زنده‌به‌گور کردن دخترها، بت‌پرستی و… که در مخالفت جدی با آموزه‌های اسلامی‌اند، سرسختانه مخالفت می‌کند؛ اما رسوم و عنعنات و آیین‌هایی که با اسلام در تضاد نیستند را تأیید می‌نماید. به این معنا که یلدا، نوروز و چهارشنبه‌سوری از جشن‌هایی اند که با اعتقادات اسلامی مخالفتی ندارند؛ پس اسلام نیز آنها را تأیید می‌کند.
ایرانیان باستان جشنهای زیادی از جمله: جشن نوروز، جشن یلدا، جشن گاهنبار، جشن سده، جشن آتش، جشن سوری (چهارشنبه‌سوری) و جشنهای ماهانه (فرودینگان/فرودُگ) و… داشته‌اند که از آن‌شمار تنها نوروز، یلدا و چهارشنبه‌سوری مرسوم مانده است. علت فراموشی و نابودی جشنهای دیگر را در چه چیزی می‌بینید؟
ببینید، علت به فراموشی‌سپردن جشن‌هایی که در این حوزه تمدنی (ایران یا خراسان) وجود داشت، اسلام نبوده است. اگر نفوذ اسلام دلیل به فراموشی‌سپردن رسوم و عنعنات می‌بود، جشن نوروز و یلدا و … نیز از بین می‌رفت. دلیل اصلی نابودی بعضی از رسم و رواج‌ها، خودمان استیم که نتوانستیم تاریخ نیاکان‌مان را زنده نگه داریم. از آن‌جا که یلدا، نوروز و مهرگان در گذشته بیشتر تجلیل می‌شدند و در میان دیگر جشن‌ها برازندگی داشتند، حفظ شدند. چهار دهه جنگ در افغانستان و بی‌علاقگی حکومت‌ها نیز از عوامل تأثیرگذار بر چگونگی تجلیل کم‌رنگ از مناسبت‌های فرهنگی در کشور ما بوده است.
حرام‌پنداری یا همان تعصبی که شما از آن یاد کردید هم وجود دارد. به این مفهوم که شماری هنوز نوروز و یلدا را حرام می‌پندارند و آن را یک جشن مهرپرستی و مجوسی می‌دانند، این مسئله ریشه در چه چیزی دارد؟
این مسئله دو انگیزه دارد: یکی؛ تعصبی که نسبت به اساس‌گذاران این رسم و رواج‌ها و فرهنگ‌ها وجود دارد، است و حساسیت‌های که در افغانستان ایجاد شده/ می‌شود نیز ریشه در ایرانی پنداری این جشن‌ها دارد. علت دوم؛ ریشه در عدم آگاهی ما از دین دارد. ما دین را خیلی خرد و کوچک و بر اساس آگاهی، سلیقه و برداشت خودمان تفسیر می‌کنیم. به باور من، این دو علت، انگیزه اصلی حرام پنداری یلدا و نوروز و مهرگان در کشور ما شده است.
شماری به این باوراند که تضاد دو فرهنگ (عربی و فارسی) و دو آیین (مهرپرستی و اسلام)، باعث نابودی یک سری ارزش‌های فرهنگی در سرزمین ما شده است، این مسئله تا چه حد واقعیت دارد؟
برعکس، من به این باور استم که آمدن اسلام و امتزاج آن با فرهنگ ایرانی باعث رشد و گسترش این فرهنگ‌ها شده است. در سوی دیگر، فرهنگ ایرانی دلیل تجلی فرهنگ عربی و فرهنگ عربی نیز رشد و غنامندی فرهنگ ایرانی را سبب گردیده است. از منظر جامعه‌شناسی، فرهنگ‌ها زمانی به تکامل می‌رسند که با یکدیگر امتزاج پیدا کنند و امتزاج فرهنگ عربی با فرهنگ ایرانی باعث برازندگی و توسعه هر دو فرهنگ شده است.
یلدا از منظر دین و اخلاق و عرفان
۱ ـ «یلدا» برگرفته از واژة سریانی «یلد» به‌معنیِ میلاد و زایش و با ۲۵ دسامبر (noel) همزمان و معادل است و چون شب یلدا با تولد مسیح (ع) مقارن است به این نام خوانده شده است. ایرانیان نیز این شب را شب تولد میترا [مهر] می‌دانستند و با تلفظ سریانی اش، پذیرفتند.
۴۰ روز اول زمستان را «چلّهِ بزرگ» و ۲۰ روز بعد از آن را “«چلّهِ کوچک» نامیده‌اند. ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته‌است و در آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، نیز از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده‌است.
۲ـ تولّدِ دیگر بار در اخلاق و عرفان نیز جایگاه رکین و والایی دارد. به مسیح (ع) منسوب است که: «لَنْ یَلِجَ مَلَکُوتَ السَّمَوَاتِ مَنْ لَمْ یُولَدْ مَرَّتَیْنِ» ؛ کسی‌که ۲بار تولد نیافته است نمی‌تواند به ملکوت‌آسمان‌ها راه یابد. ؛ (مولی عبدالصمد همدانی؛ بحر المعارف؛ ص: ۱۰۳)
۳ـ ارسطو گفته است: فیلسوف کسی است که تولّدِ ثانی داشته باشد،در تولدِ اوّل همه انسان‌ها مشترک هستند اما برای تولّد دوم، باید همتی بلند داشت!
به هوس راست نیاید، به تمنا نشود
کاندرین راه بسی خون جگر باید خورد!
۴ـ مولانا که از سالکان و مرشدان این طریق است، گوید:
زاده اولم بشد زاده عشقم این نفس
من ز خودم زیادتم زانک دو بار زاده‌ام
من به شهی رسیده‌ام، زلف خوشش کشیده‌ام
خانهِ شَه گرفته‌ام گر چه چنین پیاده‌ام!
و در غزلی دیگر گوید:
مانند طفلی در شکم من پرورش دارم ز خون
یک بار زاید آدمی من بارها زاییده‌ام
۵ ـ یلدا از منظری نماد امیدواری نیز هست، که: «پایان شب سیه سپید است» و به گفته سعدی:
هنوز با همه دردم امید درمان است
که آخری بود آخر شبان یلدا را
شب و روزگارتان سرشار از گرمی و روشنی!
شبهاى طولانى اش براى شب زنده دارى
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) : زمستان بهار مؤمن است،از شبهاى طولانى اش براى شب زنده دارى و از روزهاى کوتاهش براى روزه دارى بهره مى گیرد[*]
آداب و رسوم طولانی ترین شب سال که شب یلدا یا شب چله نام دارد ، یادگاری ارزشمند از نیاکان ما محسوب می گردد ، یلدا از غروب آخرین روز پاییز (۳۰ آذر) آغاز و تا طلوع آفتاب یعنی اولین روز زمستان (۱ دی) ادامه دارد.
از نظر دین مبین اسلام ، آئین و رسوم گذشتگان (قبل از اسلام) اگر حاوی مصادیق اخلاقی بوده و با دستورات دینی و اخلاقی مغایرتی نداشته باشد ، مورد تائید قرار دارد.
امیرالمؤمنین امام علی (عليه الافُ التَّحيةِ والثَّناء) در مورد سنن گذشتگان به جناب مالک اشتر (رَضِیَ اللهُ عنه) می فرماید : و لاتَنْقُضْ سُنّةً صالِحَةً عَمِلَ بها صدورُ هذِهِ الاُمَةِ وَ اجْتَمَعَتْ بِها الاُلْفَة وَ صَلُحَتْ علیها الرعِیَّةُ وَ لاتَحْدُثَنَّ سنّةً تَضُرُّ بشیء مِنْ ماضی تلکَ السُّنَنِ فیکونُ الأجْرُ لِمَنْ سَنَّها وَالوِزْرُ علیکَ بِما نَقَضْتَ مِنها ؛ آیین پسندیده ای را بر هم مریز که بزرگان این امتْ بِدان رفتار نموده اند و به وسیله آن، مردم به هم پیوسته اند، و رعیّت با یکدیگر سازش کرده اند؛ و آیینی مگذار که چیزی از سنّت های نیک گذشته را زیان رسانَد تا پاداش از آنِ نهنده سنّت باشد و گناه شکستن آن بر تو مانَد. [۱]
در نتیجه شب یلدا نیز چون حاوی رسوم ارزشمندی چون تکریم بزرگان ، صله رحم و ..... مورد تائید اسلام می باشد ، حضرت آیت الله جوادی آملی (دامَتْ بركاتُهُ) در مورد یلدا چنین می فرماید : "این واژه ، سریانی و به معنای «میلاد» است و چون شب یلدا را با تولد حضرت مسیح (سلام الله علیه) تطبیق می کردند آن را به این نام خواندند. چون ایرانیان این شب را شب تولد (میترا) مهر می دانستند آن را با تلفظ سریانی اش پذیرفتند و در واقع یلدا را با (noel) اروپایی که در ۲۵ دسامبر تثبیت شده، معادل است، بنابراین نوئل اروپایی همان شب یلدا یا شب چله ایرانی است. ![۲]
از سنت های شب یلدا ،شب نشینی و دید و بازدید و صله رحم است، چنان که بهره گیری علمی از فرصت آن با طرح مسایل علمی و تاریخی ، خواندن اشعار به ویژه شعر حافظ و تفال به اشعار حافظ و ... سنت دیگر آن است. مناسب است مومنان در چنین فرصت هایی با زوایای زندگی و سیره معصومان (علیهم السلام) در جهت رشد و کمال علمی و معنوی آشنا شوند [۳]
می توان از مهم ترین رسوم شب یلدا ، رسم دید و بازدید و صله رحم آن دانست ، صله رحمی که طبق دستورات اسلام واجب شرعی محسوب می گردد ، امام على عليه السلام در مورد وجوب صله رحم می فرماید : اِنَّ صِلَةَ الرحامِ لَمِن موجِباتِ السلامِ وَ اِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ اَمَرَ بِاِكرامِها وَ اِنَّهُ تَعالى يَصِلُ مَن وَصَلَها وَ يَقطَعُ مَن قَطَعَها وَ يُكرِم مَن اَكرَمَها ؛ به راستى كه صله رحم از واجبات اسلام است و خداى سبحان، امر فرموده كه آن را گرامى بدارند و خداوند متعال با هر كس كه صله رحم كند، رابطه برقرار مى كند و با هر كس كه قطع رحم كند، قطع رابطه مى كند و هر كس كه صله رحم را گرامى بدارد، گرامى اش مى دارد. [۴]
پی نوشت:
[*].وسائل الشیعه ج۷ص۳۰۲
[۱]. نامه ۵۳ نهج البلاغه
[۲]. لغت نامه دهخدا ، واژه یلدا
[۳]. مفتاح حیاه ، آیت الله جوادی آملی ،ص ۷۵۸
[۴]. غررالحکم و دررالکلم ص۴۰۵.
منابع:
https://www.ettelaat.com/?p=536977
https://vaislamah.com
https://www.porseman.com/article//44821
https://khorasan.iqna.ir/fa/news/3774320
https://www.islamquest.net/fa/archive/fa93913
https://www.borna.news/
