فرشته یا مَلَک موجوداتی نامرئی و فراطبیعی که مأمور اجرای اوامر خدا در دنیا و آخرت‌اند و باور به وجود آنها از اعتقادات مسلمانان است. عالمان مسلمان درباره ماهیت فرشتگان اختلاف‌نظر دارند؛ متکلمان آنها را موجودات جسمانی می‌دانند که به صورت‌های مختلف در می‌آیند، اما فلاسفه آنها را غیرجسمانی می‌دانند.
به باور عالمان شیعه فرشتگان معصوم‌اند، از این رو گناه و نافرمانی از دستورات خداوند نمی‌کنند. همچنین فرشتگان در انجام وظایف خود کوتاهی نمی‌کنند. وظایف آنها عبارت است از: عبادت، تسبیح خدا، نوشتن نامه اعمال، رساندن وحی به پیامبران، حفاظت از انسان‌ها، یاری رساندن به مؤمنان، رساندن روزی مادی و معنوی، گرفتن جان‌ها، هدایت قلب‌ها و اجرای عذاب الهی.
فرشته‌ها دسته‌ها و مراتب مختلفی دارند؛ جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل نسبت به فرشتگان دیگر جایگاه بالاتری دارند.
برتری ملائکه بر انسان‌ها، عصمت فرشتگان و جسمانی یا غیرجسمانی بودن آنها از مباحثی است که در کتاب‌های تفسیری و کلامی بیان شده و دیدگاه‌های متفاوتی در این باره ارائه شده است.
نگاره فرشته‌ای متعلق به قرن ۱۶ میلادی.
فرشتگان، موجوداتی که واسطه بین خدا و عالم انسانی هستند و خدا آنها را موکل بر عالم کرده است.[۱] ملائکه جمع ملک است.[۲]
درباره ماهیت فرشتگان اختلاف‌نظر وجود دارد؛ متکلمان، آنها را اجسام لطیف و نورانی دانسته که می‌توانند به صورت‌ها و اشکال مختلف در‌آیند.[۳] علامه مجلسی این نظر را به همه مسلمانان به جز تعدادی از فلاسفه نسبت داده و اضافه کرده که انبیا و اوصیا آنها را می‌دیده‌اند.[۴] البته گروهی از فلاسفه ملائکه را فراتر از جسم و جسمانیات دانسته و معتقدند آنها اوصافی دارند که در جسم نمی‌گنجد.[۵] به گفته علامه طباطبایی، آنچه در روایات درباره مشاهده ملائکه در شکل‌ها و صورت‌های جسمانی آمده تَمثُّل است.(یعنی چیزی برای کسی در صورتی خاص پدید بیاید.)[۶] همچنین به گفته او اینکه مشهور شده که فرشته و جن اجسام لطیفی‌اند که به صورت‌ها و اشکال مختلف درمی‌آیند، دلیل معتبری ندارد.[۷] بر پایه روایتی از امام صادق(ع) ملائکه از نور آفریده شده‌اند.[۸]
باور به وجود فرشتگان از اعتقادات مسلمانان است[۹] و ایمان به آنها مانند ایمان به نماز و روزه است و از لوازم ایمان به نبوت به شمار می‌رود.[۱۰]
واژه ملک ۸۸ بار در قرآن به کار رفته است.[۱۱] امام علی(ع) در خطبه اشباح، به خلقت فرشتگان، اقسام، ویژگی‌ها و وظایف آنها پرداخته است.[۱۲] در بحارالانوار بیش از یکصد روایت درباره چیستی ملائکه، وظایف آنان، عصمت فرشتگان و اوصاف فرشتگان مقرب ذکر شده است.[۱۳] دعای سوم صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) به فرشتگان مقرب خدا اختصاص دارد؛ در این دعا صلوات و درود خدا، عامل فزونی طهارت آنها بیان شده است.[۱۴]
بنابر روایات، ملائکه پرتعدادترین مخلوقات خدا هستند و در روایات زیادی از کثرت آنها سخن به میان آمده است.[۱۵] در احادیث آمده است که آفرینش ملائکه پس از خلقت نور پیامبر(ص) و امامان(ع) بوده است.[۱۶]
گروهی از مشرکان فرشتگان را می‌پرستیدند و آنها را مخلوق خدا می‌دانستند، اما با این حال معتقد بودند که آنها استقلال در عمل دارند و رب موجودات پایین‌تر از خود هستند.[۱۷] برخی از مشرکان نیز آنها را دختران خدا می‌پنداشتند.[۱۸]
از ملائکه در ادیان دیگر نیز سخن به میان آمده است؛ در دین زرتشت، فرشتگان مخلوق اهورامزدا هستند و هر امشاسپند (لقب فرشتگان بلندمرتبه دین زرتشت) مظهر یکی از صفت‌های او است. در دین یهودی، فرشتگان به منزله بندگان خدا هستند که دستورهای او را در زمین اجرا می‌کنند و وحی را به انسان‌ها می‌رسانند. بنابر کتاب مقدس مسیحیان، فرشتگان پیش از انسان آفریده شده و نگاهبان انسان هستند. درود فرستادن و پرستش برخی فرشتگان مانند میکائیل، در کلیسا‌های مسیحی رایج است.[۱۹]
در قرآن وظایفی برای فرشتگان ذکر شده است: واسطه بودن در نزول وحی (رساندن پیام خدا به پیامبران)،[۲۰] تدبیر امور عالم، رساندن فیض الهی به مخلوقات،[۲۱] استغفار[۲۲] شفاعت برای مؤمنان[۲۳] و امداد آنان،[۲۴] لعن کافران،[۲۵] ثبت اعمال بندگان[۲۶] و قبض روح آنان.[۲۷] گروهی از فرشتگان همواره به عبادت و تسبیح خدا اشتغال دارند و به کاری دیگر نمی‌پردازند.[۲۸]
فرشتگان در عالم برزخ[۲۹] و آخرت نیز حضور دارند؛ گروهی از آنان در بهشت مستقرند[۳۰] و گروهی نیز نگاهبان دوزخ و دوزخیان‌اند.[۳۱]
به‌گفته علامه طباطبایی فرشتگان دارای مراتب و مقامات مختلفی‌اند. مقام برخی از آنها از برخی دیگر بالاتر یا پایین‌تر است.[۳۲] بنابر آیات قرآن، گروهی از آنان کارگزار فرشته وحی (جبرائیل)[۳۳] و گروهی کارگزار فرشته مرگ (عزرائیل) به شمار می‌آیند.[۳۴]
ملاصدرا ملائکه را به فرشتگان مقرب، ارواح مُهَیمِه، فرشتگان موکل بر اجرام آسمانی، فرشتگان عقلی و فرشتگان زمینی،[۳۵] و امام خمینی آنان را به فرشتگان غیرمتصرف در اجسام (فرشتگان مهیمه و اهل عالم جبروت) و فرشتگان موکل بر موجودات جسمانی[۳۶] تقسیم کرده‌اند.
برخی از ویژگی‌های فرشتگان عبارتند از:
به گفته علامه مجلسی، شیعیان فرشته‌ها را از هر گونه گناه کبیره و صغیره معصوم می‌دانند. همچنین بیشتر اهل‌سنت نیز بر این باورند.[۳۷] با این حال برخی از اهل‌سنت عصمت فرشتگان را نمی‌پذیرند و بعضی از آنها تنها اقسام خاصی از آنها مانند فرشتگان حامل وحی و فرشتگان مقرب را معصوم دانسته‌اند.[۳۸]
بنابر آیه «لَا یسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِ‌هِ یعْمَلُونَ: که در سخن بر او پیشی نمی‌گیرند، و به دستور او کار می‌کنند.»[۳۹] و «لایعصون الله ما امرهم»[۴۰] ملائکه معصوم‌اند و در برابر خدا نافرمانی نمی‌کنند.[۴۱] البته برخی با استناد به ماجرای هاروت و ماروت و سجده نکردن ابلیس بر آدم[۴۲] و نیز نافرمانی فطرس، در عصمت آنان تشکیک کرده‌اند.[۴۳] عالمان شیعه پاسخ‌هایی به اینگونه موارد داده‌اند؛ از جمله اینکه نافرمانی هاروت و ماروت تحت‌تأثیر افسانه‌هایی است که در احادیث و قرآن نیامده است.[۴۴] همچنین گفته شده است که ابلیس فرشته نبوده است.[۴۵] همچنین به‌گفته مرتضی مطهری، احتمال سرپیچی از دستورات خدا برای دسته‌ای از فرشتگان وجود دارد، نه همه آنها.[۴۶] به‌گفته ناصر مکارم شیرازی آنچه در روایات درباره تنبیه برخی از فرشتگان بر اثر کُندی در انجام اوامر الهی آمده، ترک اولی است نه گناه؛ چنانکه درباره برخی از پیامبران هم به کار رفته است.[۴۷]
علامه طباطبایی معتقد است که فرشتگان هر آنچه را خدا اراده کند اراده می‌کنند و هر آنچه خدا امر کند، عمل می‌کنند، و از این رو گناه نمی‌کنند.[۴۸]
برخی از عالمان دینی با استناد به آیه «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ... وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا؛ به راستی فرزندان آدم را گرامی داشتیم... و آنان را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری دادیم.»[۴۹] فرشتگان را از انسان برتر می‌دانند. برخی دیگر با استناد به ماجرای سجده کردن فرشتگان بر آدم و آموزش آنها توسط حضرت آدم، انسان را برتر از فرشتگان می‌دانند، به شرط اینکه استعدادهای خود را به کار گیرد.[۵۰]
به‌گفته حسن حسن‌زاده آملی، ابن‌عربی فرشتگان عالین (مهیمین) را برتر از بنی‌آدم می‌داند، چرا که سجده بر حضرت آدم بر آنها واجب نبود.[۵۱] و محمد داوود قیصری، انسان‌هایی که به مقام خلیفة‌اللهی رسیده‌اند را از فرشتگان عالین هم برتر می‌داند.[۵۲] ملاصدرا با استناد به آیه ۳۱ سوره بقره که به آموزش آدم به ملائکه اشاره دارد، معتقد است که آیه مذکور بر برتری آدم بر فرشتگان ساکن زمین و آسمان دلالت دارد، نه فرشتگان مهیمین.[۵۳]
بیشتر مسلمانان پیامبران را از ملائکه برتر می‌دانند و دلیل آن هم وجود قوه غضب و شهوت در پیامبران است، برخلاف فرشتگان.[۵۴] همچنین برای برتری پیامبران بر آنها به آیاتی از قرآن که به سجده فرشتگان بر آدم و تعلیم آنها توسط آدم اشاره دارد نیز استناد شده است.[۵۵] همچنین شیعیان ائمه را برتر از ملائکه می‌دانند.[۵۶]
بنابر آیات قرآن،[۵۷] روح‌الامین در صورت بشری به مریم تمثل یافته است.[۵۸] همچنین بنا بر روایات جبرئیل بر پیامبر اکرم(ص) به صورت دحیه کلبی نازل می‌شد.[۵۹] در روایات آمده که فرشتگان هنگام قبض روح، متناسب با آن که روح شخص مؤمن یا فاسق را قبض کنند، به شکل‌های مختلفی بر آن شخص، تمثّل می‌یابند.[۶۰] تمثل یعنی فرشتگان با صورتی غیر از صورت اصلی خود ظاهر می‌شوند.[۶۱] کسی به غیر از پیامبر ملائکه را در صورت اصلی خودشان ندیده است.[۶۲]
به باور فیلسوفان ملائکه مجردند.[۶۳] نداشتن خواص ماده همچون قوه شهوت و غضب،[۶۴] تغییر، تحول، تکامل[۶۵] و قابلیت درک با حواس[۶۶] از دلایل تجرد آنان است. با این حال ملاصدرا برخلاف تعدادی از مفسران که فرشتگان را دارای مقام ثابتی می‌دانند،[۶۷] علم و کمال گروهی از آنان را قابل افزایش می‌داند.[۶۸] امام علی(ع) گروهی از فرشتگان را داناترین و نزدیک‌ترین خلق به خدا معرفی کرده که نه خواب بر دیدگان‌شان مسلط می‌شود، نه سهو بر عقل، و نه خستگی بر بدن‌های‌شان.[۶۹]
بنا بر ظاهر آیات قرآن و روایات، فرشتگان بال دارند.[۷۰] درباره اینکه منظور از بال فرشتگان چیست نظرات مختلفی ارائه شده است:
- علامه طباطبایی معتقد است منظور از بال داشتن فرشتگان این است که آنها به چیزی مجهزند که با آن از آسمان به زمین و از زمین به آسمان می‌روند، نه اینکه بالی مانند بال پرندگان داشته باشند.[۷۱]
- امام خمینی معتقد است فرشتگان عالم ملکوت غیرجسمانی و مجردند و بال ندارند، اما فرشتگان عالم مثال ممکن است دارای بال و پر مثالی باشند.[۷۲]
- ابن‌عربی منظور از تعداد بال‌های فرشتگان را میزان تأثیر آنها در ملکوت آسمان و زمین می‌داند.[۷۳]
همچنین تعداد بال‌های فرشتگان نشانه سرعت آنها در انجام دستورات خدا،[۷۴] نشانه قدرت انتقال و انجام فعل،[۷۵] و نشانه تفاوت مراتب فرشتگان[۷۶] دانسته شده است.
درباره ملائکه آثاری به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی نوشته شده است. برخی از آنها عبارتند از:
- «سیری در اسرار فرشتگان»، با رویکرد قرآنی و عرفانی، اثر محمدزمان رستمی و طاهر آل‌بویه به زبان فارسی است. ماهیت فرشتگان، صفات فرشتگان، اقسام فرشتگان، کارهای فرشتگان و خلافت انسان بر فرشتگان عناوین فصل‌های این کتاب است.[۷۷] پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی این کتاب را در سال ۱۳۹۳ش در ۵۵۲ صفحه منتشر کرده است.[۷۸]
- «المخلوقا‌ت الخفیة فی القرآن: الملائکه، الجن، ابلیس»، به زبان عربی، نوشته سید محمدحسین طباطبایی.
همچنین کتاب‌های الایمان بالملائکه، اثر عبدالله سراج‌الدین، الملائکه، اثر بیلی گرام، سیمای فرشتگان در قرآن و نهج البلاغه، اثر لیلا حمداللهی، فرشتگان، علیرضا رجالی تهرانی و ملائکه، نوشته محمد شجاعی، از دیگر آثاری است که در این زمینه نوشته شده است.[۷۹]
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۶.
- ↑ طریحی، مجمع‌البحرین، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۲۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۶، ص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمومنین، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۵۸، ص۳۰۶، ح۱۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۸۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۴۲.
- ↑ رستمی و آل‌بویه، سیری در اسرار فرشتگان، ۱۳۹۳ش، ص۴۷.
- ↑ نهج‌البلاغه، صبحی صالح، ۱۳۷۴، ص۱۲۸-۱۳۱.
- ↑ نگاه کنید به علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۶، ص۱۴۴-۳۲۶.
- ↑ الصحیفة السجادیة، ۱۳۷۶ش، ص۳۶-۴۰.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۵۳۵.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۱۵، ص۸ و ج۱۸، ص۳۴۵ و ج۲۴، ص۸۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۹، ص۱۷۱.
- ↑ The Encyclopedia of Religion, volume1, p:2830, Oxford, New York, (1986 به نقل از مطهری‌نیا، بازنمایی فرشتگان الهی در رسانه(۱) جبرائیل و میکائیل، ۱۳۹۰ش، ص۵۹.
- ↑ سوره نحل، آیه ۲ و ۱۰۲؛ سوره عبس، آيه ۱۶.
- ↑ سوره نازعات، آيه ۵؛ سوره معارج، آيه ۴.
- ↑ سوره مؤمن، آيه ۷.
- ↑ سوره انبیاء، آيه ۲۸.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۱۲۴ و ۱۲۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۴۱؛ سوره آل‌عمران، آيه ۸۷.
- ↑ سوره یونس، آيه ۲۱؛ سوره زخرف، آيه ۸۰؛ سوره انفطار، آیه ۱۱.
- ↑ سوره انعام، آیه ۶۲؛ سوره نساء، آیه ۹۷.
- ↑ سوره انبیاء، آيه ۱۹-۲۰.
- ↑ سوره نحل، آیه ۲۸ و۳۲.
- ↑ سوره زمر، آیه ۷۲؛ سوره انبیاء، آیه ۱۰۳.
- ↑ سوره مدثر، آيه ۲۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۲.
- ↑ سوره تکویر، آیه ۲۱.
- ↑ سوره سجده، آیه ۱۲؛ سوره انعام، آیه ۶۲.
- ↑ نگاه کنید به ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۱۳۶۳ش، ص۳۵۰-۳۵۱.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۳۳۹-۳۴۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۱۲۴.
- ↑ زرکشی، البحر المحیط، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۲۱.
- ↑ سوره انبیاء، آيه ۲۷.
- ↑ سوره تحریم، آیه ۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۲.
- ↑ نگاه کنید به فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۶.
- ↑ راستین و کهنسال، «عصمت فرشتگان، شواهد موافق و مخالف»، ص۱۲۷ و۱۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳۷۵.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۶.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ج۴، ص۲۸۰.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۶۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۲.
- ↑ سوره اسرا، آیه ۷۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۲، ص۱۹۹-۲۰۰.
- ↑ نگاه کنید به حسن‌زاده آملی، ممد الهمم، ۱۳۷۸ش، ص۳۶۷-۳۶۹.
- ↑ حسن‌زاده آملی، ممد الهمم، ۱۳۷۸ش، ص۳۶۷-۳۶۹.
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۳۷۰.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۳۶۰؛ ایجی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۲۸۵.
- ↑ ایجی، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۲۸۳-۲۸۵.
- ↑ اشقر، عالم الملائکة الابرار، ۱۴۲۱ق، ص۹۲.
- ↑ سوره مریم، آیه ۱۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۳۴۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۲۱۰.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۲، ص۷۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۳.
- ↑ اشقر، عالم الملائکة الابرار، ۱۴۲۱ق، ص۱۱.
- ↑ نگاه کنید به فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۲۷.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۳۶۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۳.
- ↑ اشقر، عالم الملائکة الابرار، ۱۴۲۱ق، ص۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۱۷۶؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۶، ص۳۶۲.
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۳۷۱.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۰۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۶۲۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۷.
- ↑ امام خمینی، شرح چهل حدیث، ۱۳۸۰ش، ص۴۱۴.
- ↑ ابن‌عربی، تفسیر ابن‌عربی، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۶۷.
- ↑ سبزواری، ارشاد الاذهان، ۱۴۱۹ق، ص۴۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، الامثل، ۱۴۲۱ق، ج۱۴، ص۱۳.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ص۲۵۹.
- ↑ رستمی و آل‌بویه، سیری در اسرار فرشتگان، ۱۳۹۳ش، ص۵-۲۹.
- ↑ رستمی و آل‌بویه، سیری در اسرار فرشتگان، ۱۳۹۳ش، ص۴.
- ↑ رستمی و آل‌بویه، سیری در اسرار فرشتگان، ۱۳۹۳ش، ص۴۶.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین محمد، تفسیر ابن عربی، تحقیق سمیر مصطفی رباب، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
- اشقر، عمر سلیمان، عالم الملائکة الابرار، اردن، دارالنفائس، ۱۴۲۱ق-۲۰۰۰م.
- الصحیفة السجادیة، قم، دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۶ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، تهران، ۱۳۷۸ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، شرح چهل حدیث، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۰ش.
- ایجی، میرسیدشریف، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، الشریف الرضی، افست قم، ۱۳۲۵ق.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تحریر تمهید القواعد ابن ترکه، تهران، انتشارات الزهراء، ۱۳۷۲ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۷۸ش.
- حسینی همدانی، سید محمدحسین، انوار درخشان، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق.
- رستمی و آل‌بویه، محمدزمان و طاهره، سیری در اسرار فرشتگان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- زرکشی، محمد بن عبدالله، البحر المحیط فی اصول الفقه، درا الکتبی، ۱۴۱۴ق۱۹۹۴م.
