اقدامات شاه عباس صفوی در مشهد و شکوفایی وقف

علاقه شاه هعباص صفوی به امم رضا  ع و وقف کتاب

تقویم‌های قمری ۲۳ جمادی الاول ۱۰۳۸ را با عنوان «درگذشت شاه عباس صفوی» ثبت کرده اند. تاج داری که سلسله شیعه دوست پدرانش نخستین بارقه‌های رونق و آبادانی را در ارض اقدس روشن کردند و موجب توسعه شهری مشهد قدیم شدند. تاریخ درباره خود شاه عباس هم روایت‌ها و داستان‌های بسیاری دارد که مشهورترین آن‌ها سفر پیاده او برای زیارت و آستان بوسی حضرت رضا (ع) است که پس از آن از سوی شیعیان ادامه پیدا می‌کند. گزارش پیش رو نقبی است بر اقدامات فرهنگی، عمرانی و بررسی نسخ خطی وقف نامه‌های برجامانده از دوران پادشاهی او در مشهد.
 

مشهد در روزگار شاهان صفوی

شاهان صفوی به دلیل اعتقادات مذهبی و تمسک به مذهب شیعه، اقدامات مهمی برای توسعه مذهب شیعه در ایران انجام داده اند. بدون شک یک وجه مهم فرهنگی دولت صفوی، حوزه، مدرسه، کتاب و وقف آن بوده است. در این  زمینه آن  قدر سند و مدرک و منبع وجود دارد که اگر یک  جا فراهم آید، می‌ تواند مرجع گران بهایی برای تاریخ تعلیم و تربیت در ایران باشد. از سوی دیگر، روشن است که اسناد صفوی به صورت منظم نمانده است، اما برگ‌های زیادی در گوشه  و کنار به  ویژه روی نسخه‌ های خطی این دوره یافت می‌ شوند که می ‌تواند دامنه این وجه از فرهنگ را در دوره صفوی نشان دهد.

شواهد تاریخی، دوره صفویه را یکی از دوران مهم در شکوفایی وقف معرفی می‌کنند. در این زمان، شاهان صفوی به ویژه شاه عباس اول، اموال، رقبات و املاک خالصه بسیاری را وقف کرده و به تبعیت از او، بسیاری از حاکمان محلی و سایر درباریان و افراد بانفوذ نیز آن را فراوان تکرارکرده اند که بسیاری از موقوفات، با مقاصد خیرخواهانه، وقف بقاع متبرکه به  ویژه آستانه امام  رضا (ع) در مشهد و حضرت معصومه (س) در قم انجام گرفته است.
 

مشهد دوره صفوی و وقف

تاریخ دقیقی از نخستین موقوفات یا نام واقف و واقفان آستان قدس وجود ندارد، اما براساس اسناد موجود، جریان وقف از قرن چهارم به بعد در اینجا رواج یافته است.

از مهم‌ترین عوامل در توسعه  یافتن وقفیات آستان قدس، رسمیت  پیدا کردن مذهب تشیع در دوره صفویه است. صفویان، به تدریج مشهد را به بزرگ ‌ترین شهر زیارتی ایران تبدیل کرده و با تبلیغات مذهبی موجب تشویق مسلمانان برای سفر به این شهر و زیارت حرم امام رضا (ع) شده اند.

در ادامه این خدمات شاهان صفوی برای توسعه حرم و رفع نیازمندی‌ های زائران نیز تلاش ‌هایی به صورت وقف انجام داده اند.
  
اسکندربیک در کتاب عالم آرای عباسی درباره اقدامات شاه عباس می‌نویسد: «آنچه در مشهد مقدس معلی ترتیب یافته، توسیع صحن آستانه مقدس و ایوان ‌های رفیع، عمارات دور آن، نقاشی، زیب و زینت حرم، احداث خیابان و اجرای نهری از میان خیابان و حوض عالی در اندرون صحن است که همیشه در آن مالامال و موجب دعای خیر زوار و سکنه آن روضه سدره مثال است و گنبد عالی تربت شریف عارف ربانی، خواجه ربیع الخثیم در بیرون شهر در کمال زیبایی و زینت که در خوبی و شیرینی عمارت عدیم المثل است.»
 

شاه عباس (م ۱۰۳۸) بنیان  گذار وقف کتاب در ایران

با مرور وقف  نامه ‌ها می‌توان دریافت که در آغاز دوره صفوی، وقف کتاب به  صورت یک سنت چندان معمول نبوده و این سنت به  تدریج در ایران پا گرفته است. از نظر این وقف  نامه ها، می‌توان شاه  عباس صفوی را به نوعی بنیان  گذار وقف کتاب در ایران دانست، کسی که حجم چشمگیری کتاب وقف آستان قدس رضوی، بقعه شیخ صفی در اردبیل و حضرت عبدالعظیم در شهر ری کرده است. آثاری که شمار زیادی از آن‌ها همچنان موجود است و برخی نیز گرفتار دزدی و غارت شده اند.

شاه عباس در کنار وقف‌های بزرگ خود، مانند وقف همه دکان‌های میدان نقش جهان و وقفی که به عنوان چهارده معصوم داشته، در سنت وقف در ایران جایگاه بلندی دارد که از آن جمله وقف کتاب است.

براساس وقف نامه‌های موجود، پس از اوست که سیر وقف کتاب در ایران ادامه می‌یابد. وقفی که در اواخر قرن یازدهم جدی‌تر شده و در دوران تاج داری شاه سلطان حسین به اوج می‌رسد؛ این پادشاه و امرای وی و نیز عالمان و خواجگان معاصرش، شمار زیادی کتاب وقف کردند که می‌شود از مقدار موجود رقم هزاران را درباره آن‌ها به کار برد. مطمئنا دراین زمینه باید شاه سلطان حسین صفوی را با شاه عباس مقایسه کرد که هر ۲ در زمینه وقف کتاب با سعه صدر بسیار زیاد عمل کردند.

شاه عباس در سال ۱۰۳۷ یک سال پیش از درگذشت خود، ۱۱۹ کتاب را وقف آستانه حضرت عبدالعظیم می‌کند. از این وقف نامه معلوم می‌شود که آستانه عبدالعظیم مدرسه‌ای داشته که طلاب در آن ساکن بوده اند. کتاب‌ها بر آستانه وقف و در مدرسه نگهداری می‌شده اند تا طلاب استفاده کنند.

در همان سال نیز شاه عباس صفوی ۱۱۰جلد کتاب را به حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) وقف می‌کند. همچنین او مجموعه‌ای نفیس را وقف بقعه شیخ صفی در اردبیل می‌کند که متأسفانه بخشی از آن را عثمانی‌ها و روس‌ها به غارت می‌برند.

بازخوانی اقدامات فرهنگی شاه‌عباس صفوی که علاقه اش به امام رضا (ع) او را به یک واقف کتاب در ایران تبدیل کرده است
 

نسخه‌ های خطی شاه  عباس وقف آستانه رضویه

اما از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین مصاحف خطی جهان، قرآن منسوب به حضرت علی (ع) است که در سال ۱۰۰۹ قمری و از سوی شاه عباس صفوی وقف حرم مطهر رضوی شده است. این نسخه که به خط کوفی شانزده سطری و بر روی پوست کتابت شده، متعلق به دوران نخست اسلامی است.
 

گویا در سال ۱۰۰۹ قمری که شاه عباس به مشهد آمده، چندین قرآن خطی را که بر روی پوست آهو به خط کوفی کتابت و منسوب به ائمه معصومین (ع) بوده، وقف این کتابخانه می‌کند. ۲ نسخه از این قرآن‌ها به خط حضرت علی (ع) بوده و متن وقف نامه به خط و امضای شیخ بهایی به تاریخ جمادی الاول ۱۰۰۸ است. عبارت وقف نامه چنین است: «هو الحق هذا الجزء من القرآن المجید... وُقِفَ علی الروضة المنورة المقدّسة المطهرة... ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی... سنه الف وثمان من الهجرة... حرّره تراب... بهاءالدین محمد العاملی عفی عنه».

طبق مکتوبات تاریخی شیخ بهایی در زمره افرادی بوده که شاه عباس را در سفرش به مشهد همراهی کرده است. به نظر می‌رسد او چند ماه (یک زمستان) در مشهد ماندگار می‌شود، زیرا علما و سادات برای حضور در مکتب خانه‌ای که در حرم دایر کرده بوده، علاقه نشان می‌داده اند.

شیخ بهایی افزون بر نوشتن وقف نامه ها، به ظاهر پیش از ترک اصفهان در انتخاب کتاب‌هایی که باید به حرم امام رضا (ع) وقف می‌شد نیز دست داشته است. مهم این است که همه نسخ وقفی شاه عباس از سر عشق و ارادت او به چهارده معصوم (ع)، به حرم امام رضا (ع) تقدیم شده اند.

شاه عباس بار دیگر در سال ۱۰۱۷ قمری کتاب‌های نفیسی را وقف آستانه امام رضا (ع) می‌کند. متن این وقف نامه بر روی برگ اول نسخه‌ای خطی چنین آمده است: «وقف نمود این کتاب را کلب آستان علی بن ابی طالب علیه السلام عباس الصفوی بر آستانه مقدسه رضویه علی صاحب‌ها الف التحیه که هر که خواهد بخواند و ثواب آن را به روح پرفتوح شاه جنت مکان فردوس آشیان شاه طهماسب انارا... برهانه قربت فرمودند. شروط آنکه از آن آستانه بیرون نبرند و هر که بیرون برد، شریک خون امام حسین علیه السلام بوده باشد. ۱۰۱۷ ق.»