در نظرگاه اسلام خانواده از تقدس ویژه ای برخوردار است؛ لذا افرادی که تصمیم به ازدواج دارند باید پیوند زناشویی را با هدف یکی شدن دو روح در مسیر تکامل انسانی برقرار سازند نه صرف ارضای غرایز، بنابراین بُعد غریزی ازدواج باید وسیله ای باشد جهت نیل به هدف اصلی و متعالی آن. کسانی که به ازدواج تنها از نظر کام جویی می اندیشند، جنبه ی تقدس و ارزش خانواده را برای اجتماع در نظر نمی گیرند (مطهری، ج 19، ص248) و از همان آغاز بنیان خانواده خود را سست و بدون پشتوانه بنا می کنند، که صفا و صمیمیت و سعادتی در آن تضمین نشده، بلکه تشکیل چنین خانواده ای تنها گام نهادن باتلاقی بی انتهاست. چشم انداز دین در قاب وحی زمانی که قرآن مجید می فرماید: «هُنَّ لِباسٌ لَکُم وَ أنتُم لِباسٌ لَهُنَّ» (بقره، آیه ی187) در حقیقت بیان همین نکته ی اساسی و تبیین هدف مقدس و متعالی ازدواج است؛ تشکیل نهاد خانواده برای دست یابی به کمالات معنوی و حراست از گوهر جان.
مسئولیت پذیری، آشنایی با وظایف و عمل به آن ها
در این مورد ابتدا باید هر یک از اعضای خانواده بپذیرند که مسئولیت هایی دارند؛ چرا که تا فرد احساس نیاز به آگاهی نداشته باشد، مسئولیت پذیر و در نتیجه عامل به وظیفه نخواهد شد. افراد مسئولیت گریز مانند کسی هستند که خود را به خواب زده اند. همان گونه که نمی توان فردی را که خود را به خواب زده بیدار کرد، به همین ترتیب هم فرد مسئولیت گریز را نمی توان مسئول کرد.
مسئولیت پذیری یعنی این که هر یک از افراد خانواده به درستی محدود ه ی وظایف، اختیارات و عمل کرد خود را بشناسند و مطابق آن عمل کند. اگر غیر از این باشد، تداخل به وجود می آید و تداخل یعنی واگذاشتن قسمتی از وظایف خود بر عهده دیگران و یا برعکس؛ و این می تواند احساس سرخوردگی و به تدریج آشفتگی را در خانواده گسترش دهد. طبق مطالعات، خانواده ی سالم خانواده ای است که ساختار و عمل کرد مناسبی داشته باشد؛ یعنی اعضای خانواده دارای جایگاه مناسبی باشند، وظایف خود را بشناسند و مسئولیت هر یک از اعضا مشخص باشد. به عبارتی پدر، مادر و فرزندان هر یک سر جای خود، به نحوی که بهترین کارکرد را داشته باشند، قرار گیرند. این نکته مهم را باید در نظر داشت که تقسیم مسئولیت ها به معنای تعیین ارزش مندی و کرامت افراد نیست، بلکه بر اساس توان مندی های هر فرد است.
مسئولیت فرزندی: امام سجاد در این مورد فرمودند: «حق مادر این است که بدانی جایی تو را (نگه داشته و) جابه جا کرده (رحم) که هیچ کس دیگری را در آن جا حمل نکند، میوه ای از دلش به تو خورانده که هیچ کس به دیگری نخوراند. گوش، چشم، دست، پا، مو، پوست و همه ی اعضایش را با شادمانی و خرمی و مراقبت، سپر جان تو ساخته. همه ی ناملایمات، دردها، سختی ها و غصه های دوران حمل را به جان خریده، تا آن گاه که دست قدرت (پروردگار) تو را (از تنگنای رحم) به پهنه ی زمین آورده. مادر دل خوش بوده تو را سیر کند و خود گرسنه ماند، تو را بپوشاند و خود برهنه باشد و تو را سیراب کند و خود تشنه ماند، بر تو سایه افکند و خود در آفتاب به سر برد، سختی کشد و تو را به ناز پرورد، بیدار ماند و تو را به خواب نوشین کند، اندرون او ظرف وجود تو بوده. دامن اش آرامگاه، سینه اش مشک آب و جانش سپر بلایت، گرم و سرد جهان را به خاطر تو به جان خریده، تو باید به همین اندازه از او تشکر کنی و این حق شناسی را جز به یاری و توفیق خدا نتوانی. حق پدر این است که بدانی او ریشه است و تو شاخه و اگر نبود، نبودی؛ پس هرگاه در وجود خود چیزی خوشایند دیدی بدان این نعمت را از او داری، به اندازه ی حقی که بر تو دارد از او سپاس گزاری و قدردانی کن. » (ابن شعبه حرانی، 1382، 416-417)
مسئولیت همسری: در بنیاد خانواده هر یک از زن و مرد به طور متقابل، حقوقی بر یک دیگر دارند که این حقوق، مسئولیت هایی را برای طرف مقابل به وجود می آورد.
1- حقوق زن بر شوهر: برخی از حقوق واجب و مستحب زن بر شوهر عبارت اند از: تهیه ی لوازم زندگی، احترام به زن، آراسته و پاکیزه بودن شوهر، گشایش در زندگی و....
2- حقوق شوهر بر زن: برخی از این حقوق عبارت اند از: اطاعت، تمکین، ترک نکردن خانه بدون اذن شوهر، عدم تصرّف در اموال شوهر بدون اذن او، آراسته نکردن خویشتن برای غیرشوهر، احترام به شوهر و خوش رفتاری با او، خدمت در خانه (mohagheghh.mihanblog.com ) یکی دیگر از وظائف مهم زن این است که در صورت پیش آمد ناگوار برای شوهر او نیز خود را در غم شوهرش شریک بداند هم چنان که در خوشی ها شریک او بوده است. (داورپناه، 1375، ج 4، ص221)
از لسان مبارک امیرالمؤمنین(ع) نیز بیان شده که: «جهاد المرأه حسن التّبعلّ؛ جهاد زن خوب شوهرداری کردن است. » (نهج البلاغه، حکمت136) امام سجاد(ع) نیز در مورد حقوق متقابل زن و شوهر فرموده اند: «بر هر یک از شما (زن و شوهر) واجب است که خداوند را به وجود همسرش سپاس گذارد و بداند که این نعمتی است که خدا به او بخشیده و واجب است که با نعمت خدا خوش رفتاری کند و او را گرامی دارد و با او سازگاری کند و هر چند حقّ تو بر زنت سخت تر و فرمان پذیری از تو، در هر چه خوش داری یا نمی پسندی، تا جایی که گناه نباشد، بر او لازم تر است ولی او را نیز حقّ مهربانی دیدن و هم دمی است و حق دارد آرامش و آسایش اش در برآوردن کامی که برآوردنش ناگزیر است، تأمین شود و این (حقّی) بس بزرگ است. » (ابن شعبه حرانی، 1376، ص265)
مسئولیت والدینی: امام سجاد(ع) در این مورد فرمودند: «حق فرزند این است که بدانی جزئی از وجود تو است، در دنیا با هر خیر و شری که دارد به تو منسوب است، در حسن تربیت، رهنمایی به خدا و کمک به او در اطاعت از تو و ایجاد روح فرمان برداری در او، مسئولی و در این باره پاداش یا کیفر داری؛ پس با وی چنان رفتار کن که در دنیا آثار نیک تربیتت زیور (و مایه سرفرازی) تو باشد و (در آخرت) بر اثر انجام وظیفه در پیشگاه خدا معذور باشی.» (ابن شعبه حرانی، 1382، 417)
مسئولیت اجتماعی: انسان موجودی اجتماعی است و در طول زندگی، ناگزیر از معاشرت با دیگران می باشد؛ در همین راستا وظایفی برای افـراد، نسبت به یکـدیگر، وجود دارد که همان مسئولیت های اجتماعی می باشد و به دو مرحله ی اندیشه و عمل تقسیم می شود. از دیدگاه اسلام، روابط اجتماعی انسان در مرحله ی اندیشه بر مبنای خیرخواهی، محبّت، مودّت و حسن ظنّ می باشد؛ یعنی انسان باید صفحه ی اندیشه و نیت خود را نسبت به برادران و خواهران خود، نیکو سازد. در مرحله ی عمل، برای تنظیم روابط اجتماعی انسان ها، آداب و وظایفی قرار داده است، مانند امر به معروف و نهی از منکر، خمس، زکات، جهاد، حجّ، احترام به حقوق دیگران، عدالت در برخوردهای اجتماعی، مسئولیت در برابر فقرها و گرسنگی ها، وفای به عهد و پیمان و. ..
موانع مسئولیت پذیری در محیط خانواده:
1- عدم هماهنگی اعضا، موجب سردی روابط و بروز روحیه ی ناسازگاری می شود.
2- تحقیر و سرزنش اعضا، افراد را خاطی و سبب شعله کشیدن آتش لج بازی می گردد.
3- تربیت استبدادی و براساس تنبیه فرزندان، که در آن نظرات آن ها نادیده انگاشته می شود.
4- فقدان محبّت در خانواده که موجب فاصله گیری فرد از همکاری و فعالیت های گروهی می شود.
5- تبعیض گذاشتن بین افراد خانواده.
6- تکیه بر بعد آموزشی و غفلت از جنبه های تربیتی باعث گریز از مسئولیت است؛ چرا که وقتی والدین برای ایجاد فرصت بیش تر جهت رسیدگی به امور آموزشی برخی از مسئولیت های فرزندان را خود بر عهده می گیرند و ملاک پیش رفت فرزند را در تحصیل و نمره خوب گرفتن می دانند، در حقیقت از امور تربیتی غافل و کوشش چندانی در این زمینه صورت نمی گیرد.
تقسیم کار و مشارکت پذیری در خانواده
تقسیم کار در خانه نشانه ی خانواده ی مسئولیت پذیر است؛ چرا که در عین مشخص بودن وظایف اعضا، خانواده باید قابل انعطاف باشد و اعضای خانواده برای انجام وظایف به هم دیگر مشارکت معنوی و اجتماعی برسانند. نتایج تحقیقات نشان می دهد وضع قوانین سخت گیرانه در فضای خانواده به سردی و خشکی روابط می انجامد و شادابی و نشاط را از آن می گیرد.
تقسیم کار میان اعضای خانواده و مشارکت یکی از برنامه های مدیریتی است که اجرای آن با توجه به تغییرات نقش اعضا در جامعه ی مدرن امروزی برای دست یابی و تحقق آرمان های اعضای یک خانواده ی موفق لازم است. توسعه ی فعالیت اجتماعی زنان که مطابق با آمار، فراگیری آن در عصر فناوری رو به افزایش است با نقش های سنتی آن ها مانند انجام امور خانه داری، مسئولیت نگه داری و تربیت فرزندان و برآورده کردن انتظارات همسران، همگونی نداشته و اجرا نکردن برنامه های صحیح و پیروی نکردن از الگوی تقسیم کار در خانواده، کاهش بازده ی کاری زنان و در پی آن، آسیب دیدن نظام خانواده را در بر خواهد داشت.
دکتر «امان قرایی مقدم»، درخصوص مشارکت و تقسیم وظایف بین اعضای خانواده می گوید: رضایت از موقعیت فردی در نظام خانوادگی، پیش زمینه ی اصلی برای دست یابی به یک زندگی خانوادگی موفق است و این اصل که یک نفر مسئولیت انجام اکثر نقش ها را برعهده داشته باشد تا سایر اعضای خانواده به راحتی زندگی کنند، دیدگاهی آسیب زا است. این جامعه شناس معتقد است، تقسیم کار و مشارکت درون خانواده، شرط اصلی رسیدن به رضایت فردی و رسیدن به سرمایه ی اجتماعی است. در دو دهه ی اخیر، بر لزوم ایجاد روابط اجتماعی در خانواده و برقراری تعاون و همکاری در محیط خانه تأکید شده است، اما مطابق با پژوهش های انجام گرفته در اکثر خانواده ها، روابط موزائیکی و تفکر فردگرایانه جایگزین اصل مشارکت و تعاون شده و مسئولیت پذیری جمع گرایی کم رنگ شده است.
دکتر «زارع ابراهیم آبادی»، یکی از نشانه های خانواده ی کارآمد را مسئولیت پذیری و تقسیم کار در خانه و خارج از آن می داند و معتقد است، در خانواده های موفق و سالم، وظایف افراد مطابق با سن، میزان علاقه و توانایی از پیش تعیین شده است و فشار مسئولیت ها بر دوش یک نفر نیست. این متخصص اضافه می کند از دیدگاه جامعه شناختی، هر فردی نقش معینی دارد. مسئولیت نظارت بر این تکالیف بر عهده ی پدر و مادر است و برنامه ریزی و مشارکت باعث رضایت همه جانبه در تمام افراد خانواده می شود.
به عقیده ی دکتر ابراهیم آبادی، زنان به دلیل برخوردار بودن از احساس عاطفی بیش تر، در مقایسه با دیگر اعضای خانواده، قادر به برقراری تعادل میان انجام وظایف عاطفی و اجتماعی خود نیستند و هر اندازه که بر میزان وظایف اعم از اشتغال در محیط خارج از منزل، تربیت فرزندان و انجام کارهای خانه افزوده شود، اعتراضی ندارند؛ چرا که پاسخ به نیازهای عاطفی و اجتماعی فرزندان و از دوران طفولیت و در برخی مواقع ترس از دست دادن شغل به دلیل مخالفت همسر، انجام مسئولیت های سنگین برای آن ها تبدیل به یک عادت شده و تبعات منفی آن مانند افسردگی، خستگی یا پیری زودرس در طولانی مدت آشکار خواهد شد.
وجود روحیه ی وحدت در خانواده: برای دست یابی به این شرط باید در هر یک از اعضای خانواده حس مالکیت با عواطف به نحوی متعادل ترکیب شود؛ یعنی باید پدر خانواده حس «من»، «مال من» را که در مقابل همه ی افراد دیگر احساس می کند در داخل خانواده نداشته باشد و همین طور لازم است همه ی «من»ها در خانواده یک واحد «من» را به وسیله ی عواطف تشکیل دهند. (مطهری، ج 15، ص593) مطابق با نظر کارشناسان حوزه ی علوم اجتماعی، ترویج فردگرایی در نهاد خانواده و تطبیق نیافتن تحولات اجتماعی و فرهنگی مانند افزایش میزان زنان شاغل با نقش های افراد در خانواده، باعث تضعیف انسجام خانوادگی و تزلزل پایه های زندگی خواهد شد و به طور مستقیم در شکل گیری یک جامعه ی پویا و مستقل تأثیرگذار خواهد بود.
مدیریت صحیح: مدیریت صحیح خانواده از نکات بسیار مهم حفظ بقای خانواده است، که به معنای حاکمیت و برنامه ریزی برای نظام خانواده براساس مصالح خانوادگی است. از نظر اسلامی ریاست و مدیریت خانواده با مرد است که به عنوان رئیس خانواده حق حاکمیت بر خانواده را دارد ولی حق تحکم بر خانواده را ندارد. (مطهری، ج 24، ص237) اما در عین حال نظام مدیریتی خانواده را می توان چنین ترسیم کرد که: مرد مسئول راهبری و راهنمایی و تربیت زن و فرزندان خود است، و زن مسئول نگاه داری فرزندان و اهل بیت شوهر خود می باشد. (دیلمی، 1349، ج 2، ص250)
مهربانی و عطوفت اعضای خانواده نسبت به هم دیگر: پیامبر(ص) فرمود: «مَنْ لایرْحَمْ لایرْحَمْ؛ کسی که به دیگران رحم و مهربانی نداشته باشد، به او محبت و رحم نمی شود.» (ابن بابویه، 1413، ج 4، ص272) خانواده به پدری مهربان نیاز دارد تا زن و بچه ها بتوانند از همه ی مشکلات و شادی ها و اندوه های خود با او حرف بزنند، حتی اگر حرف های شان بی معنی یا خسته کننده باشد. در حقیقت کلید مسئولیت پذیری، انجام وظایف، مشارکت پذیری و نیز اتحاد و انسجام خانوادگی، عشق ورزی اعضای خانواده نسبت به یک دیگر است. (مطهری، ج 19، ص264)
برای برخورداری از محیط خانوادگی سالم و در نتیجه تضمین سلامت جامعه، تمام اعضای خانواده نقش دارند و این هدف مهم میسر نمی شود مگر این که در طلیعه ی تشکیل خانواده، زن و مرد اهداف متعالی داشته باشند و سپس همه ی افراد خانواده مسئولیت پذیر، مهرورز و دارای روحیه ی مشارکت باشند. مدیریت صحیح و جامع و تلفیق حس مالکیت با عاطفه نیز از دیگر نکات و راهکارهای اساسی حفظ سلامت خانواده است که موجب وحدت و انسجام خلل ناپذیر آن می گردد.
منابع:
- قرآن مجید
- نهج البلاغه
- ابن بابویه، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413
- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ترجمه ی احمد جنتی، تهران، امیرکبیر، 1382
- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، رهاورد خرد، ترجمه ی تحف العقول، ترجمه ی پرویز اتابکی، تهران، فرزان روز، 1376.
- داورپناه، ابوالفضل، انوارالعرفان فی تفسیرالقرآن، تهران، صدر، 1375.
- دیلمی، حسن بن محمد، إرشاد القلوب، ترجمه ی مسترحمی، هدایت الله، تهران، مصطفوی، 1349.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، [بی تا].
www.magiran.com
mohagheghh.mihanblog.com
