مقدمه

خانواده نخستین نهاد اجتماعی است که فرد در آن گام می نهد و آداب زندگی و رسوم اجتماعی را فرا می گیرد. این نهاد کوچک در تمامی ادوار تاریخی زندگی آدمی، اساس سازندگی شخصیت انسان و مهمترین عامل تکامل جامعه بشری بوده است. خانواده یعنی گروهی، متشکل از افرادی که از طریق نسب یا سبب و رضاع با یکدیگر به عنوان شوهر، زن، فرزندان، مادر، پدر، برادر و یا خواهر در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در مجموعه واحدی به نام خانه، زندگی می‌کنند. خانواده به عنوان اولین نهاد تشکیل دهنده جامعه اسلامی نیز در اسلام از جایگاه و ارزش بسیار والایی برخوردار است، چنان که پیامبر اکرم صل الله علیه و آله درباره اهمیت آن می فرمایند:

مَا بُنِيَ فِي الْإِسْلَامِ بِنَاءٌ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعَزُّ مِنَ التَّزْوِيجِ. (بحار الأنوار، ج ١٠٠، ص ٢٢٢)

در اسلام هيچ نهادى محبوبتر و عزيرتر از تشكيل خانواده در نزد خداوند بنا نشده است.

انسان برای مدیریت برنامه های زندگی خود مختار است تشکیل زندگی زناشویی داده و یا در تجرد و تنهایی زندگی کند، اما بر اساس دستورات اسلام و فرمایشات پیامبر اکرم ص و روایات متعددی که در دروس قبل نیز بدان اشاره گردیده، خداوند بهترین روش دستیابی انسان به سعادت، آرامش و آسایش در زندگی دنیوی و اخروی را در گرو تشکیل خانواده و انجام صحیح وظایف و مسئولیت­های متعاقب آن قرار داده است.

با توجه به این که در درسنامه­های قبل موضوع ازدواج و مقدمات لازم برای تشکیل یک خانواده موفق مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت، در ادامه مطالب موضوع نظام خانواده و نقش و وظایف هر یک از اعضای آن بر اساس دیدگاه مکتب اسلام و اهل بیت (ع) بیان خواهد گردید.

 

زندگی مشترک

خداوند متعال برای بقای نسل بشر و دست یابی انسان به يك زندگی سرشار از آرامش و امید، او را به امر تشکیل خانواده تشویق کرده تا بتواند افزون بر دستیابی به سعادت دنیوی به زندگی جاودانه آخرتی نیز دست یابد. هر انسانی چه از جنبه روانی و چه مادی ناقص خلق گردیده، لذا فطرت کمال طلب آدمی، انسان را به سوی نیازی ضروری که همان یافتن شخصیت مکمل وی می باشد هدایت می نماید. یافتن دوستان مختلف در زندگی یکی از نشانه های کمال طلبی انسان است، اما حتی با وجود بهترین و صمیمی­ترین دوستان، هنوز خلأیی در درون انسان وجود دارد که جز با یافتن فردی که از نظر فکری و روانی مکمل شخصیت انسان باشد پر نخواهد شد. ازدواج و تشکیل خانواده، تنها راه رفع این خلأ و ایجاد تکامل در وجود انسان می باشد.

با آغاز زندگی مشترک، زن و شوهر در مقابل یکدیگر وظایفی دارند که اگر بتوانند این وظایف را نسبت به یکدیگر مطابق با فرامین دین مبین اسلام و برای جلب رضایت الهی انجام دهند، زندگی آنان روز به روز پربارتر و شکوفاتر خواهد شد. خداوند در نظام آفرینش، خانواده را به عنوان مأمن و پناهگاه آسایش روح و روان انسان و اساس ایجاد جامعه قرار داده و برای حفظ چارچوب این نهاد اجتماعی برای هر یک از اعضای تشکیل دهنده آن وظایف و مسئولیت­هایی را تبیین نموده است.

همانگونه که رسول اکرم ص و اهل بیت(ع) در تمام شئونات زندگی اعم از فردی، اجتماعی، سیاسی و اخلاقی الگوی مناسبی برای همه مسلمانان و انسان های با ایمان می باشند، سیره عملی آنان در محیط خانه و منش رفتاری با اعضای خانواده به ویژه همسران­شان نیز می­تواند چراغ روشنی برای همه ما انسان­ها باشد، تا با تبعیت از آن مسیر صحیح زندگی را برای خود ترسیم نماییم. چنان که قرآن کریم درباره این خاندان می فرماید:

اِنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذهبَ عَنكُم الرّجسَ اهلَ البيتِ وَ يُطَهّركُم تَطهيرا. (سوره احزاب، آیه ٢٣)

خداوند فقط می‌خواهد پلیدی [و گناه] را از شما اهل‌بیت دور کند و شما را کاملاً پاک سازد.

اگرچه به دلیل ذات موضوع و شرایط فرهنگی و اجتماعی دوران زندگی اهل بیت (ع)، تعداد شواهد و اسناد بر جای مانده در تاریخ در مورد زندگی ایشان بسیار محدود است؛ که همین اندک موارد مکتوب در کتب تاریخی نیز برای انسان­های عبرت آموز بسیار ارزشمند و قابل توجه می­باشد.

شاید بهترین سند بر تأیید این مطلب کلامی از مولای متقیان، حضرت علی(ع) درباره ضرورت تبعیت و الگو­پذیری از راه و روش زندگی اهل بیت (ع) توسط سایر مؤمنین و مسلمانان است، که چنین فرمودند:

اُنْظُرُوا اَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّكُمْ فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ، وَ اتَّبِعُوا اَثَرَهُمْ، فَلَنْ یُخْرِجُوكُمْ مِنْ هُدًى، وَ لَنْ یُعیدُوكُمْ فى رَدًى. فَاِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا، وَ اِنْ نَهَضُوا َانْهَضُوا، وَلاتَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا، وَلاتَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِكُوا. (نهج البلاغه، خطبه ٩٧)

به اهل بیت پیامبرتان نظر كنید و ملتزم جهت الهى آنان باشید، راه و روش آنها را پیروى نمایید، كه آنان شما را از راه هدایت بیرون نمى­برند، و به گمراهى باز نمى­گردانند. اگر از چیزى باز ایستادند شما هم بازایستید، و اگر به جهتى حركت كردند شما هم حركت نمایید، از آنان پیشى مجویید كه گمراه مى­گردید، و عقب نمانید كه به هلاكت مى­رسید.

 

وظایف زن و مرد در خانواده

اگرچه فرهنگ غرب به ظاهر سعی در القای تشابه حقوق زن و مرد در نهادهای اجتماعی به ویژه خانواده دارد، اما آنچه که در دین اسلام بدان تأکید گردیده تساوی حقوق زن و مرد با در نظر گرفتن تفاوت­های موجود در خلقت و طبیعت آن دو به ویژه جنسیت آن­هاست، نه تشابه حقوق آنان. با مراجعه به مطالعات گسترده­ای که توسط متخصصین در مورد وجه تمیز ساختار وجودی زنان و مردان در شاخه­های علوم مختلف انجام پذیرفته همه نتایج مؤید وجود اختلافات فاحش در عواطف، غرایز و ویژگی­های جسمی و روحی بین زنان و مردان می­باشد، و مقایسه همزمان این دو گروه بدون در نظر گرفتن این تفاوت­ها منجر به دستیابی به نتایج نامطلوبی مانند بسیاری از قوانین غیراسلامی حاکم بر جوامع غربی- با عناوینی شبیه تساوی حقوق زن و مرد- خواهد شد.

لذا بر اساس ویژگی­هایی که زن و مرد در محیط خانه و خانواده دارند، باید وظایف متفاوتی را نیز در این محیط عهده­دار شوند. در متن پیش­رو ابتدا به تبیین وظایف اصلی مرد در زندگی زناشویی از دیدگاه اسلام و اهل­بیت (ع) پرداخته و در درسنامه­ های بعد وظایف یک زن مسلمان در بستر خانواده بیان خواهد شد.

برخی از وظایف مردان در محیط خانواده نسبت به همسر را می­توان به شرح زیر نام برد:

 

عشق و محبت

خَيْرُ الْمُؤْمِنِينَ مَنْ كَانَ مَأْلَفَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لَا خَيْرَ فِيمَنْ لَا يَأْلَفُ وَ لَا يُؤْلَفُ. (بحارالانوار، ج ٦٤، ص٢٩٧)

بهترين مؤمنان كسى است كه با مؤمنان اُنس بگيرد و كسى كه انس نگيرد و انس نپذيرد، خيرى در او نيست.

اسلام برای دستیابی به انس و محبت در امت اسلامی در کنار سایر دوستان و اطرافیان راه­های مختلفی را پیشنهاد می کند و سعی دارد همه انسان­ها را به پیروی از این دستورات راهنمایی نموده تا جامعه اسلامی مکان ایجاد آرامش و آسودگی برای همه مؤمنین باشد. احادیث زیر بیانگر دغدغه اهل بیت (ع) در این موضوع است.

امام جواد (ع) در این باره فرمودند:

ثَلاثُ خِصالٍ تَجتَلِبُ بِهِنَّ المَحَبَّةَ: اَلنصافُ فِى المُعاشَرَةِ و َالمُواساةُ فِى الشِّدَّةِ وَ الاِنطِواعِ وَ الرُّجوعُ إِلى قَلبٍ سَليمٍ.(بحار الأنوار، ج ٧٥، ص ٨٢)

با سه خصلت، محبّت (ديگران) به دست مى ‏آيد: انصاف در معاشرت، همدردى (با ديگران) در سختى‏ ها، و بازگشت به قلبى پاك.

پيامبر اکرم (ص) نیز دوستی و محبت را عامل ورود به بهشت و سلام کردن و پرسیدن احوال یکدیگر را از راه­های گسترش محبت و علاقه در جامعه می­دانند. چنان که در حدیث زیر فرمودند:

و َالّذى نَفسى بِيَدِهِ لا تَدخُلُوا الجَنَّةَ حَتّى تُؤمِنوا وَ لا تُؤمِنوا حَتّى تَحابّوا أ و لا أدُلُّـكُم عَلى شَئىٍ اِذا فَعَلتُموهُ تَحابَبتُم؟ اَفشُوا السَّلامَ بَينَـكُم.(مشکاه الأنوار، ص ٨٤)

به خدايى كه جانم در اختيار اوست، وارد بهشت نمى ‏شويد مگر مؤمن شويد و مؤمن نمى‏­شويد، مگر اين‏كه يكديگر را دوست بداريد. آيا مى‏ خواهيد شما را به چيزى راهنمايى كنم كه با انجام آن، يكديگر را دوست بداريد؟ سلام كردن بين يكديگر را رواج دهيد.

امام على (ع) نیز خوش گمانی و عدم سوء ظن به یکدیگر را از راه­های جلب محب دانسته­اند:

مَن حَسُنَ ظَنُّهُ بِالنّاسِ حازَ مِنهُمُ المَحَبَّةَ. (غرر الحکم، ص ٢٥٣)

هر كس به مردم خوش گمان باشد، محبّت آنان را بدست مى ‏آورد.

چنان که از احادیث ذکر شده و احادیث بسیاری که در این باب بیان گردیده، مشهود است که هر عمل نیکی عاملی در جهت ایجاد انس و الفت با سایر دوستان و اطرافیان خواهد بود. و هر انسانی با رعایت موازین شرع مقدس اسلام قادر است، محبت دیگران را به دست آورد.

اگر ارتباط روحی و عاطفی بین انسان­ها و یا ارتباط انسان با ذات احدیت از یک احساس سطحی به یک علاقه عمیق و واقعی برسد، شعله ­های عشق در وجود انسان شعله ­­ور گشته و این علاقه در همه صحنه­ های زندگی انسان تبلور خواهد یافت. عشق عبارت است از علاقه شدید به موجود یا فردی که انسان آرزوی وصال آن را دارد، و آن را باید عالی­ترین و بالاترین مرتبه محبت دانست، که البته خود دارای مراتب بسیاری از مرحله عشق مجازی تا وادی عشق حقیقی و الهی است. عشق حقيقى عبارت است از قرار گرفتن موجودى كمال‏جو در مسير جاذبه كمال مطلق، يعنى خداوند متعال، پروردگارى كه جميل مطلق، بى‏نياز، يگانه، داناى اسرار، توانا، قاهر و معشوق است كه همه رو به سوى او دارند و او را مى‏طلبند[١].

واژه و عبارت عشق به مفهوم عام آن در قرآن بیان نگردیده ولی در مفاهیم و واژگان مترادف آن، آیات مختلفی در این موضوع وجود دارد که مبین چنین مفهومی است. خداوند متعال در قرآن کریم فرموده:

وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلّهِ ....(سوره بقره، آیه ١٦٥)

و کسانی که ایمان آوردند،‌ شدیدترین محبت(آنها) برای تنها حضرت رب‌العالمین است.

اگرچه متأسفانه در عرف عامیانه به گرایش­های جنسی و شهوات حیوانی به جنس مخالف نیز عشق اطلاق می­شود، - که در واقع امری غلط است- اما خداوند در وجود انسان­ محبت و عاطفه­ به سایر موجودات را قرار داده تا از طریق درک ظاهر محبوب در وجود آیات الهی به درک باطن و ذات حضرت حق که زمینه­ساز عشق حقیقی است دست یابد. عشق مجازی زمانی ارزش می­یابد که به عشق حقیقی رهنمون گردد و در صورتی که انسان در آن متوقف شود، عامل زوال انسان و فاقد هر منزلتی خواهد بود.

اگر بخواهیم یکی از ارزشمند ترین مفاهیم عشق در وجود انسان را نام ببریم، عشق والدین به ویژه مادر به فرزند است. اما این عشق نیز امری یکسویه است، و دوام آن به عوامل متعددی وابسته است. شاید بتوان والاترین عشقی که خداوند در وجود انسان نهاده را عشق به همسر دانست. ارتباطی روحانی و عاطفی که سال­های سال گذر زمان به هیچ وجه از بدعت آن نخواهد کاست. قرآن کریم در آیه ١٨٩ سوره اعراف می­فرماید:

هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا...

اوست که همه شما را از يک تن بيافريد و از آن يک تن زنش را نيز، بيافريد تا به او آرامش يابد.

در شروع یک زندگی روحانی بین یک مرد و زن جهت تشکیل یک پیوند زناشویی، عشق و محبت امری ضروری است، و چیزی که موجب پایداری آن می­گردد، برقراری روابط صمیمی همراه با تفاهم، محبت، احترام متقابل و انجام صحیح وظایف خویش می­باشد.

خداوند در آیه ٢١ سوره روم می فرماید:

وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ.

و از نشانه های قدرت اوست که برايتان از جنس خودتان همسرانی آفريد تا به ايشان آرامش يابيد و ميان شما دوستی و مهربانی نهاد در اين عبرتهايی است برای مردمی که تفکر می­کنند.

عشق و علاقه بین دو همسر عامل مهمی در ایجاد شادی و فرح در روابط فی مابین آن دو است. اما در صورتی که این عشق از طرف یکی از آنان ابراز و از طرف دیگر بی پاسخ مانده و یا حتی به خوبی ابراز نشود، باعث ایجاد کدورت در فرد مقابل و یأس و نا امیدی در طرفین خواهد شد. اگر همسران در زندگی در کنار هم، درک صحیحی از نیازها و احساسات یکدیگر داشته و در بروز و ظهور عاطفه و عشق به یکدیگر همیت و جدیت لازم را داشته باشند، بدون شک بسیاری از اختلافات اجتماعی که در بین زوجین واقع می شود، از بین رفته، و غم و تردید جای خود را به سرور و شادی خواهد داد.

هدف و سرمایه اصلی هر انسانی در ازدواج و تشکیل زندگی زناشویی، عشق و محبت وی و همسرش به یکدیگر است. اگر چه انسان­ها باید سعی کنند در بدو تصمیم به ازدواج و انتخاب طرف مقابل، با رعایت آداب و رسومات مشروع و معقول با فرد مورد علاقه خود ازدواج کنند، اما در ادامه زندگی نیز باید سعی نمایند تا برای دوام و استحکام بنیان خانواده خود، این علاقه و محبت را روز به روز تقویت و گسترش نمایند. اگر مرد و زنی از روی بی اطلاعی و ناچاری تن به یک ازدواج اشتباه داده ، و در ادامه زندگی خود متوجه این خطا شده باشند، برخی افراد طلاق را به عنوان بهترین راه برای کاهش تبعات و مشکلات زندگی معرفی و انتخاب می نمایند. در صورتی که اسلام طلاق را عملی مضموم بر می شمارد و تنها در شرایط ویژه اجازه چنین عملی را به انسان می دهد.

چنانکه رسول خدا (ص) فرمودند:

مَا مِنْ شَيْ‌ءٍ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ بَيْتٍ يُخْرَبُ فِي الْإِسْلَامِ بِالْفُرْقَةِ يَعْنِي الطَّلَاقَ. (کافی، ج ٥، ص ٣٢٨)

هیچ عملی منفورتر، نزد خداوند متعال از این نیست كه اساس خانه ای در اسلام با جدایی ویران گردد.

قرآن کریم دلیل مذمت این عمل را در این می داند که شاید خواست و اراده خداوند بر وقوع چنین پیوندی بوده که ما از آثار و برکات آن غافلیم:

فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا. (سوره نسا، آیه ١٩)

اگر از آنها خوشتان نمی آید بدانید که چه بسا همان همسر مایه­ی برکات مهم در زندگانی تو شود.

محبت چیزی است که تدریجا به دست می آید و در ابتدا باید تحمل کرد تا آن محبت به وجود آید. اسلام صحیح ترین راه را کشف مسیرهای ایجاد علاقه و محبت بین همسرانی می داند که در بحران اختلاف و جدایی قرار گرفته اند. زیرا اگرچه ادامه زندگی در چنین شرایطی بسیار سخت و طاقت فرسا خواهد بود و انتخاب گزینه طلاق اگرچه مشکلی را بر طرف می نماید، اما مشکلات دیگری را برای هر یک از آنان در پی خواهد داشت. ولی اگر مرد و زنی که در شرایط بحران روابط زناشویی قرار می گیرند اهداف خود را از ازدواج و تشکیل یک زندگی زیبا و مسالمت آمیز بازبینی و مرور نمایند و سعی کنند افکار و اعمال خود را از روی تعقل و منطق هدایت کنند قطعاً بسیاری از مشکلات آنان در مدت زمان کوتاهی بر طرف شده و عشق جای اختلاف و تنفر را در زندگی آنان خواهد گرفت.

زنان با توجه به شرایط روحی و روانی ویژه ای که دارا می باشند، در برابر کنش­های رفتاری اطرافیان دارای واکنش سریع­تر و شدیدتری نسبت به مردان می باشند. معمولا این واکنش در رفتار و عملکرد آنان پدیدار شده و یا باعث بروز احساسات در نهان و ظاهر آنان می­گردد. اگر این اتفاق مطابق میل آنان باشد، باعث نشاط و مسرت آنان خواهد شد و به سرعت این شادمانی را با ابراز تشکر و یا اشکال دیگری بیان می­نمایند. اما اگر اتفاقی باعث ناراحتی یا نگرانی آنان شود، با گریستن و یا افسردگی روحی از طرف آنان پاسخ داده خواهد شد. در صورتی که واکنش مردان در برابر اتفاقات و مشکلات آرام­تر و با شکیبایی بیشتری همراه است.

لذا مردان باید با اطلاع از روحیات و احساسات همسر خود مراقب سخنان و رفتارهای خود باشند، که مبادا عملی به صورت ناخواسته موجب رنجش همسر و ایجاد مشکلات برای پیوند زناشویی آنان در محیط خانواده گردد. مرد برای اینکه همسر خود را مجذوب خود سازد تا همواره یار و یاور او در زندگی باشد، باید او را از عشق و محبت خود سیراب کند. محبت و ابراز علاقه به زن باعث می شود عشق و علاقه وافر و همبستگی عمیق روانی و عاطفی بین آنها ایجاد شود و از طرفی ستون­های زندگی مشترک آنها استوارتر و محکم تر شود.

 

ابراز عشق و علاقه

دین مبین اسلام به مؤمنین توصیه فراوان کرده است که دوستی خود را به یکدیگر ابراز کنید. بدیهی است، بروز این مسئله در خانواده نسبت به سایر نهادها و مکان­ها باید بیشتر باشد. زیرا یکی از تفاوت­های زنان با مردان و از ویژگی های شخصیتی و روانی آنان در این است که آن­ها بیش از آن که علاقمند باشند همسرشان در نهان به او عشق بورزد، محتاج ابراز محبت و آشکار نمودن مهر و عاطفه از جانب وی در محیط خانواده می­باشند. برخی افراد واژه عشق و محبت به اطرافیان و دوستان خود را تنها در عاشق بودن و دوست داشتن آنان خلاصه می­نمایند و قادر به بروز احساسات خود نمی باشند. معمولا چنین افرادی در نگاه اطرافیان ، فردی فاقد احساس و سرد تلقی می گردند و در ایجاد ارتباط با دوستان خود دچار مشکل می شوند. در صورتی که دوست داشتن به تنهایی جزء کوچکی از مفهوم واژه عشق است. واژه عشق و مودت بدون ابراز و اظهار آن نسبت به اطرافیان واژه­ای ابتر و ناقص است. این نکته قابل ذکر است که اعضای خانواده بدون ابراز عشق و علاقه قادر به بیان احساسات و منویات درونی خود به یکدیگر نخواهند بود.

امام صادق (ع) در این باره فرمودند:

إِذَا أَحْبَبْتَ رَجُلًا فَأَخْبِرْهُ بِذَلِكَ فَإِنَّهُ أَثْبَتُ لِلْمَوَدَّةِ بَيْنَكُمَا. (اصول کافی،ج٢،ص٦٤٤)

کسی را که دوست می­داری به او بگو، زیرا این اظهار دوستی عشق و علاقه­ی شما را نسبت به هم افزون­تر و مستحکم­تر می­نماید.

نشانه­ی بارز محبت و عشق، اظهار و ابراز دوست داشتن است. از آن جا که زن، نیاز بیشتری به ابراز احساسات مرد دارد، در روایات اسلامی توصیه بیشتری به مرد برای ابراز عشق و علاقه­ی خود به همسرش شده است.

رسول خدا (ص) در این باره فرمودند:

قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَةِ إِنِّي أُحِبُّكِ لَا يَذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا أَبَداً. (کافی، ج٥، ص٥٦٩)

این سخن مرد به زن که : دوستت دارم، هرگز از دل زن بیرون نمی رود.

برخی از متدینین تصور می کنند که عشق و علاقه به همسر با ایمان و تقوا منافات داشته و توجه به همسر باعث دلبستگی انسان به دنیا و دوری از معنویات خواهد شد. در صورتی که کلام گهربار امام صادق (ع) کاملا مغایر با چنین تصور و تفکری است و ایشان در این زمینه فرمودند:

كُلُّ مَنِ اشْتَدَّ لَنَا حُبّاً اشْتَدَّ لِلنِّسَاءِ حُبّاً وَ لِلْحَلْوَاءِ. (وسائل الشیعه،ج١٤،ص١١)

هرکس ما را بیشتر دوست بدارد، زنان­(همسرش) را نیز بیشتر دوست خواهد داشت.

همچنین ایشان عشق و محبت به زنان را ازاخلاق پیامبران (ع) دانسته اند:

مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِيَاءِ ع حُبُّ النِّسَاء. (بحار الأنوار،ج ١٠٠،ص٢٣٦)

از اخلاق پیامبران، دوست داشتن زنان است.

و در حدیث دیگری از ایشان آمده است که فرمودند:

الْعَبْدُ كُلَّمَا ازْدَادَ لِلنِّسَاءِ حُبّاً ازْدَادَ فِي الْإِيمَانِ فَضْلًا. (وسائل الشیعه،ج٢٠،ص٢٤) هر اندازه بر ایمان بنده افزوده شود، محبتش به زنانه(همسرش) افزون­تر می­شود.

البته این عشق و علاقه متضمن حقوق و مسئولیت­هایی برای مرد و زن نسبت به یکدیگر می باشد، که هر یک موظف به رعایت آن نسبت به همسر خویش می باشد.

اگرچه خداوند به عشق و علاقه بین زن و شوهر بسیار اهمیت داده و آنرا در آیات متعددی مورد تأکید قرار می­دهد، اما باید این علاقه و عاطفه در محدوده و چارچوب مشخصی هدایت گردد و نباید بر محبت به ذات خداوندی غالب گردد. عشق و عاطفه نسبت به همسر وسایر دوستان و اعضای خانواده نباید مانند سایر امور دنیوی جای عشق الهی را در قلب و وجود انسان اشغال نماید. چنان که قرآن کریم می‌فرماید:

قُلْ إِن كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَآؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّى يَأْتِيَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ. (سوره توبه، آیه ٢٤)

(ای پیامبر) بگو اگر پدرانتان و فرزندانتان و برادرانتان و همسرانتان و اقوام­تان و اموالی که جمع‌آوری کرده‌اید و تجارتی که از کسادی آن بیمناکید و مسکن‌هایی که بدان دلخوش هستید از خدا و رسول خدا و جهاد در راه خدا در نزد شما محبوب‌ترند پس منتظر باشید تا خدا امر خود را بیاورد و خداوند افراد بدکردار را هدایت نمی‌کند.

 

خداوند در آیه دیگری از آن قدم را فراتر نهاده و در آیه ١٤ سوره تغابن می‌فرماید:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَّكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ.

ای کسانی که ايمان آورده ايد ، بعضی از زنان و فرزندانتان دشمن شما هستند از آنها حذر کنيد.

منظور آیه درباره مؤمنینی است که علاقه به همسر و فرزندان باعث دور شدنشان از اطاعت از فرامین الهی و انجام فرائض و واجبات دینی گردیده است. در چنین شرایطی است که این همسران و فرزندان حکم دشمن را داشته و مؤمنان را از از راه خیر باز می دارند. حضرت محمد (ص) نیز درباره علاقه بی حد و اندازه به هر چیز مادی فرمودند:

حُبُّكَ لِلشَّيْ‏ءِ يُعْمِي وَ يُصِمُّ الْمَرْأَة. (بحارالانوار، ج ٧٤، ص ١٦٦)

دوست داشتن چيزي،(آدمي را) كور و کر مي كند.

یعنی ممکن است که انسان بسیاری از اعتقادات و باورهای خود را بر اثر علاقه و محبت به همسر و فرزندان فراموش نموده و وظایف دینی خود را زیر پا بگذارد. لذا عاطفه و عشق به همسر و فرزند باید در حدی باشد که جای عشق الهی را در قلب و وجود مؤمن نگیرد، که مبادا دلبستگی به آنان انسان را به ورطه سقوط اندازد. کارهایی که به نوعی بیان عشق و محبت به شمار می روند در تقویت این احساس، آثار بسیاری دارند. در این درسنامه قصد داریم برخی از این عوامل را، از جمله خوش­رفتاری و خوش گفتاری با همسر، تکریم و احترام به او را بررسی نماییم.

 

خوش رفتاری با همسر

از دیدگاه اسلام اخلاق نیکو بارزترین صفت یک انسان با ایمان و متدین می­باشد زیرا اولا خداوند متعال در قرآن کریم پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) که اشرف مخلوقات است را به صفت "خلق عظیم" وصف نموده:

وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِيمٍ. (سوره قلم، آیه ٤)

و به راستى تو بر خلق و خوى بس بزرگى هستى.

از طرفی پیشوایان گرامی در احادیث متعدد قدر و منزلت این صفت شایسته را برای مسلمین بیان نمودند. که در این جا به دو نمونه از این احادیث گرانبها اشاره خواهیم کرد.

رسول خدا (ص) برترين صفت و حقيقت را در ترازوى عمل در روز قيامت حسن خلق و خوشرفتاری با دیگران می­دانند، چنان که فرمودند:

مَا يُوضَعُ فِى مِيزانِ امْرِئٍ يَومَ القِيامَةِ أفضلُ مِن حُسْنِ الخُلْقِ‏. (کافی، ج ٢، ص ٩٩)

چيزى در روز قيامت در ترازوى سنجش اعمال انسان برتر از حسن خلق نمى‏نهند.

همچنین امام علی(ع) فرمودند:

مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ کَثُرَ مُحِبُّوهُ وَاَنِسَتِ النُّفُوسُ بِهِ. (غررالحکم، ص ٢٥٥)

کسی که رفتارش نیکو گردد، دوستدارانش زیاد می شوند، و جانها با او انس می گیرند.

کانون خانواده بهترین مکان برای خوش رفتاری و بروز حسن خلق است وگرنه در خارج از منزل فرد به علت شوونات اجتماعی مجبور است رفتاری اخلاقی داشته باشد. اگرچه ممکن است در مسیر زندگی هر خانواده ای مشکلات و سختی­های فراوانی وجود داشته باشد، اما با ایجاد روابط و اخلاق حسنه و نیکو با سایر اعضای خانواده می­توان زندگی را سرشار از شادمانی و نشاط نمود. زیرا حسن خلق با کاهش تیرگی­ و کدورت­های قلبی اعضای خانواده، باعث گسترش محبت و عطوفت در خانواده می­گردد و محیطی دوستانه و محبّت آميز و زندگى فاقد نگرانيهاى روحى را به ارمغان می­آورد.

امام علی (ع) در این زمینه فرمودند:

لاعَیشَ أهنَأُ مِن حُسنِ الخُلقِ. (کافی، ج ٨، ص ٢٤٤)

چیزی همانند خوش خُلقی زندگی را گوارا نمی سازد.

ایشان در حدیث دیگری فرمودند:

ثَلاثُ یُوجِبنَ اَلمَحَبَّهَ : حُسنُ الخُلقِ وَ حُسنُ الرِّفقِ وَ التَّواضُعُ. (غرر الحکم، ص ٢٥٥)

سه چیز باعث ایجاد محبت می شود: حسن خلق، حسن رفتار و تواضع.

خوش اخلاقی و خوش­رفتاری یکی از اساسی­ترین مسائل زندگی زناشویی است که هم زن و هم شوهر باید آن را رعایت کنند. اما به نظر می­رسد پایه­گذار حسن خلق در خانواده به جهت ویژگی­های شخصیتی و وظایفی که خداوند متعال به عنوان سرپرست خانواده بر عهده او کذاشته است، مرد می­باشد.

با توجه به وظیفه­ی ذاتی و مسئولیت تأمین معاش خانواده توسط مردان، ممکن است به دلیل مواجهه با مشکلات و ناهنجاری­های روزمره که باعث بروز ناراحتی و فشارهای عصبی در ضمیر آنان می­گردد، بعد از یک روز بسیار پرتنش این ناملایمات به درون خانه سرایت و به دیگر اعضای خانواده نیز منتقل شود. اما یک انسان عاقل و با ایمان، باید سعی نماید که در صورت رویارویی با چنین موقعیتی مشکلات روزمره خود را به محیط خانه منتقل نکرده و با چهره­­ای شاد، خندان و شایسته وارد کانون خانواده ­شود و جز با زبان محبت و عاطفه با همسرش سخن نمی گوید. با کلام تند و تهدید باعث تحقیر و آزردگی وی نمی­گردد و جسم و روح همسر و فرزندانش را به علت مواجهه با برخی از مشکلات و ناملایمات در محیط کار و یا جامعه مورد آزار قرار ندهد. بد اخلاقی و رفتارهای تند و ناپسند و عدم رعایت اصول اخلاقی از طرف زوجین به ویژه مردان که بیشتر از زنان در تیررس شیطان در این زمینه هستند، عامل بروز بسیاری از کدورت­ها و اختلافات در محیط خانواده می باشد که نه تنها زن و شوهر را از هم دور می­کند بلکه روابط اعضای خانواده را تیره و تار کرده و تدوام عشق و علاقه در یک زندگی شاد را با چالش روبرو خواهد نمود.

پیامبر اکرم (ص) که خود نمونه بارز خوش رفتاری با همسر و اهل و عیال خود بودند، در حدیثی فرمودند:

خَيْرُكُمْ خَيْرُكُمْ لِأَهْلِهِ وَ أَنَا خَيْرُكُمْ لِأَهْلِي‏. (وسائل­الشیعه،ج ٢٠، ص١٧١)

شایسته­ترین مردم از نظر ایمان، خوش اخلاق­ترین آنان و مهربان­ترین آنها با خانواده­اش است. و من مهربان­ترین شما با خانواده­ام هستم.

شاید تصور شود که بر اساس دستورات دین اسلام مردان تنها مسئول تأمین معاش خانواده و همسر خود هستند، در صورتی که بر اساس فرامین اهل بیت (ع) علاوه بر مسئولیت تأمین خوراک، پوشاک و مایحتاج زندگی، مردان موظف به رعایت حقوق معنوي و اخلاقی در محیط زندگی نسبت به همسر خود نیزمی­باشند. 

امام علی (ع) در حدیث زیر مردان را از رفتار ناپسند با زنان بر حذر می­دارند:

إِنَّ النِّسَاءَ عِنْدَ الرِّجَالِ لَا يَمْلِكْنَ لِأَنْفُسِهِنَّ ضَرّاً وَ لَا نَفْعاً وَ إِنَّهُنَّ أَمَانَةُ اللَّهِ عِنْدَكُمْ فَلَا تُضَارُّوهُنَّ وَ لَا تَعْضُلُوهُنَّ. (مستدرک الوسائل،ج١٤،ص٢٥١)

زنان در خانه­ی مردان، اختیار هیچ سود و زیانی را برای خود ندارند. آنان امانت خداوند در نزد شما هستند؛ بنابراین به آنها گزند نزنید و با ایشان بد رفتاری نکنید.

نقش اخلاق به قدری در خانواده اساسی است که امام صادق (ع) خوش اخلاقی را از اوصاف ضروری برای مرد در اداره­ی خانه­اش دانسته و فرمودند:

إِنَّ الْمَرْءَ يَحْتَاجُ فِي مَنْزِلِهِ وَ عِيَالِهِ إِلَى ثَلَاثِ خِلَالٍ يَتَكَلَّفُهَا وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ فِي طَبْعِهِ ذَلِكَ مُعَاشَرَةٌ جَمِيلَةٌ وَ سَعَةٌ بِتَقْدِيرٍ وَ غَيْرَةٌ بِتَحَصُّن‏. (بحار الانوار،ج٧٥،ص٢٣٥)

مرد در اداره­ی خانه و خانواده­اش به سه خصلت نیاز دارد که باید آنها را به کار برد، اگرچه این ویژگی­ها در طبیعت او نباشد: خوش رفتاری، گشاده­دستی سنجیده و غیرت برای ناموس­داری.

قیمومیت مرد بر زن در کانون خانواده، به معنی حق سلطه و سیطره مرد بر زن نیست، بلکه به مفهوم وظیفه و مسئولیت سنگینی است که خداوند بر عهده مرد نهاده تا به همواره بر تأمین آرامش، امنیت و احتیاجات همسر خود فعال و کوشا باشد، که یکی از مهمترین این وظایف حسن خلق و رفتار با همسر است. رسول گرامی اسلام (ص) نیز رفتار نیک مرد با همسر را امری غیر قابل اجتناب دانسته و فرمودند:

حَقُّ الْمَرْأَةِ عَلَى زَوْجِهَا أَنْ يَسُدَّ جَوْعَتَهَا وَ أَنْ يَسْتُرَ عَوْرَتَهَا وَ لَا يُقَبِّحَ لَهَا وَجْهاً. (بحارالانوار، ج ١٠٠، ص ٢٥٤)

حقّ زن بر شوهر این است که او را گرسنه نگذارد، و بدنش را بپوشاند، و هیچگاه با او بد رفتاری نکند.

همان گونه که یک مرد موظف به تأمین خوراک همسر خود و پوشانیدن بدن او نسبت به گزند سرما و محافظت در مقابل نگاه­های حرام است، موظف به رعایت اخلاق و رفتار صحیح در مقابل همسر خود خواهد بود.

 

آثار و برکات خوش­رفتاری مرد در خانواده

افزایش طول عمر

رفتار صحیح و سنجیده انسان را از بسیاری از مشکلات و ناراحتی­های روحی و جسمی باز می­دارد. به همین دلیل کممتر دچار بیماری­های مخلتف می­شود و عمر طولانی نصیب او خواهد شد.

امام صادق (ع) فرمودند:

مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِأَهْلِهِ زَادَ اللَّهُ فِي عُمُرِهِ. (خصال، ج ١، ص ٨٧)

کسی که از نظر اخلاقی با خانواده­اش خوش­برخورد باشد، خداوند بر عمر او می­افزاید.

 

داشتن زندگی شاد و باصفا

سخن گفتن دوستانه و صمیمی، رعایت ادب در سخن و تشکر از زحمات همسر، از مصادیق بارز خوش سخنی مرد است و از طرفی درشت گویی، فحش وناسزا، تندی و سخت گیری وخشونت مرد، روحیه زن را کسل و وجودش را پژمرده در نتیجه فضای زندگی تلخ و سرد می شود. دارا بودن کلام شایسته و بیان مؤدبانه از بدیهیات اخلاق و رفتار نیکوی اجتماعی است. یک مرد علاوه بر دارا بودن رفتار خوش باید گفتار خوبی نیز با همسرش داشته باشد. امام علی (ع) در این باره فرمودند:

اَحْسِنِ صُّحْبَةَ لَهَا لِيَصْفُوَ عَيْشُك‏. (وسائل الشیعه، ج٢٠، ص١٦٩)

به همسرت خوش سخن باش تا زندگی ات با صفا یابد.

 

قرار گرفتن در زمره­ بهترین افراد امت رسول خدا

در حدیثی رسول خدا (ص) خوش اخلاقی با همسر وخانواده را از نشانه­های بهترین افراد امت اسلام دانسته­اند و فرمودند:

أَحْسَنُ النَّاسِ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ أَلْطَفُهُمْ بِأَهْلِهِ وَ أَنَا أَلْطَفُكُمْ بِأَهْلِي (بحار الأنوار، ج ٦٨، ص ٣٨٧)

بهترین افراد، از جهت ایمان، کسی است که خوش اخلاق­ترین آنها باشد و با خانواده­اش مهربان­ترین و من از همه­ی شما با خانواده­ام خوش رفتارتر هستم..

امام رضا (ع) در مورد جایگاه و مقام کسانی که با خانواده خود با رفتاری نیکو فرمودند:

أَقْرَبُکُمْ مِنِّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِهِ.

نزدیکترین شما به من از نظر مقام در روز قیامت، کسی است که در مورد خانواده خود خوش رفتار باشد.

 

گسترش رزق روزی و افزایش طول عمر

خوشرفتاری و کلام نیک باعث ایجاد آرامش و تسکین روح و روان می گردد، که این امر خود زمینه دوری امراض و بیماری­های روحی و جسمی از وجود انسان می گردد. امام سجاد (ع) فرمودند:

الْقَوْلُ الْحَسَنُ يُثْرِي الْمَالَ وَ يُنْمِي الرِّزْقَ وَ يُنْسِئُ فِي الْأَجَلِ وَ يُحَبِّبُ إِلَى الْأَهْلِ وَ يُدْخِلُ الْجَنَّة. (وسائل الشیعه، ج ١٢، ص ١٨٦)

گفتار نيك، ثروت را زياد و روزى را فراوان مى ‏كند، مرگ را به تأخير مى‏ اندازد، (انسان را) محبوب خانواده مى­‏كند و به بهشت وارد مى‏­ نمايد.

شاید در نگاه اول هیچ ارتباطی بین خوشرفتاری و نیک گفتاری با گسترش رزق و روزی دیده نشود، اما روزی دهنده همه موجودات خداوند متعال است و اگر انسان آنچه را که خداوند به او امر نموده به درستی عمل نماید، اوست که بی حد و حساب به هر که بخواهد از راهی که تصورش را هم نمی کند روزی می بخشد. قرآن کریم می­فرماید:

و من یتق الله یجعل له مخرجاً و یرزقه من حیث لایحتسب ... . (سوره طلاق، آیه ٢ و ٣)

هر كس تقوای الهی را پیشه كند، خدا راه بیرون رفتن از سختی ها را برای او می گشاید. و او را از جایی که گمان ندارد روزی می‌دهد... .

 

قدردانی از نعمت الهی

امام سجاد (ع) وجود همسر را یکی از نعمت­های الهی دانسته که به مردان عطا شده و از مردان خواسته­اند که مرتکب کفران نعمت الهی نشده و با رفتار نیک قدردان خداوند متعال باشند:

وَ يَعْلَمَ أَنَّ ذَلِكَ نِعْمَةٌ مِنْهُ عَلَيْهِ وَ وَجَبَ أَنْ يُحْسِنَ صُحْبَةَ نِعْمَةِ اللَّه‏. (مستدرک الوسائل،ج١١،ص١٦٠)

و بداند که او نعمت الهی است و واجب است که با این نعمت خداوندی خوش گفتار باشد.

 

آثارشوم بد اخلاقی با همسر

عذاب سخت در جهنم

خداوند مرد را از نظر جسمی قوی­تر و توانمندتر خلق نموده و تنها این توانایی باید در جهت حفظ و مراقبت از اعضای خانواده در مقابل مشکلات پیرامونی استفاده شود، نه در جهت استثمار و آزار همسر و فرزندان. جایگاه مردی که باعث آزار جسمی همسر خود گردد جز آتش دوزخ نخواهد بود. رسول خدا (ص) در این باره فرمودند:

فَأَيُّ رَجُلٍ لَطَمَ امْرَأَتَهُ لَطْمَةً أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَالِكاً خَازِنَ النِّيرَانِ فَيَلْطِمُهُ عَلَى حُرِّ وَجْهِهِ سَبْعِينَ لَطْمَةً فِي نَارِ جَهَنَّمَ. (مستدرک الوسائل،ج١٤،ص٢٥٠)

هر مردی که به همسرش یک سیلی بزند، خداوند عزوجل به مالک دوزخ فرمان می دهد او را در جهنم هفتاد سیلی بزند.

 

رسوایی در محشر

قوانین حقوقی دین اسلام مقررات محکم­ و متقنی را برای محافظت از حقوق زنان در برابر آزار همسرانشان وضع نموده، که باعث تنبیه چنین مردانی می­گردد. اما بدون شک عقوبت ضرب و شتم همسر توسط مرد تنها با مجازات دنیوی خاتمه نمی­یابد و چنین عملی در آخرت جز رسوایی و شرمندگی برای انسان نخواهد داشت.

رسول خدا (ص) در این باره فرمودند:

أَيُّمَا رَجُلٍ ضَرَبَ امْرَأَتَهُ فَوْقَ ثَلَاثٍ أَقَامَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى رُءُوسِ الْخَلَائِقِ فَيَفْضَحُهُ فَضِيحَةً يَنْظُرُ إِلَيْهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ. (مستدرک الوسایل،ج١٤،ص٢٥٠)

هر مردی که همسرش را بیش از سه بار در عمرش بزند، خداوند او را میان تمام محشر چنان رسوا کند که اولین و آخرین به وی بنگرند.

 

خوش­گفتاری با همسر

یکی از راه­های ابراز محبت به دیگران، از طریق گفتار و کلام پسندیده صورت می­گیرد. وقتی زن و مردی زندگی مشترک خود را با عشق و صفا و صمیمیت آغاز نمودند، لازم است به فکر تدابیری برای حفظ عشق و محبت خود و تشدید آن باشند. بهتربن وسیله­ای که در این­جا به کمک زوجین می­آید، زبان است. به زبان آوردن عشق، دوستی و محبت، به گفت‌وگو نشستن، مشورت کردن، تاثیر بسیاری در جلب اعتماد همسر دارد. اگرمحبت کلامی واعلام مودت در زندگی مشترک از سوی مرد به زن نباشد و صرفا دوست داشتن قلبی و درونی در بین زن و مرد باشد، از آنجا كه زن موجودى عاطفى و به شدت نیازمند محبت شوهرش می­باشد و عواطف و احساسات او بر جنبه­هاى ديگرش ‍غلبه دارد بعد از مدتی زندگی مشترکشان دچار یکنواختی و اساس و بنیان پایداری این خانواده دچار تزلزل می­شود. بنابراین بهتر است، شوهر آغازگرابراز محبت به همسرش باشد تا زن به وسيله آن از علاقه قلبى شوهر نسبت به خود اطمينان يافته، آرامش خاطر پيدا كند.و همچنین علاقه اونسبت به شوهرش شدّت يافته، او نيز درصدد ابراز محبت برمى آيد.

امام صادق (ع) در توصیف علاقه­ی زن به شوهرش این­گونه فرمودند:

اِنَّ الْمَرْاءَةَ خُلِقَتْ مِنَ الرَّجُلِ وَ اِنَّما هِمَّتُها فِى الرِّجالِ، فَأُحِبُّوا نِساءَكُمْ. (بحار الأنوار، ج ١٠٠، ص ٦٦)

همانا زن از مرد آفريده شده، و توجه او به مردان معطوف است، پس زنانتان را دوست بداريد.

با توجه به توصیه­های مؤکد دین اسلام فرزندان دختر در خانواده اسلامی از جایگاه ویژه­ای برخوردارند، و مورد توجه و محبت بیشتری نسبت به فرزندان پسر قرار می­گیرند. اما پس از ازدواج و ورود به خانه همسر خود، تمام امید و تکیه­گاه او همسرش خواهد بود و نیاز توجه ویژه­ای از سوی وی را احساس می کند. اگر مرد نتواند جای خالی محبت والدین را برای همسر خود پر کند، باعث ایجاد افسردگی و صدمات روحی در همسر خود خواهد شد. توصیه أکید دین اسلام بر این است که مرد بهتر است محبت قلبی خود را به زبان بیاورد و آن را نسبت به همسر خود اظهار و ابراز نماید. رسول خدا در این باره فرمودند:

قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْاءَةِ اِنِّى اُحِبُّكِ لا يَذْهَبُ مِنْ قَلْبِها اَبَداً. (کافی، ج ٥، ص ٥٦٩)

اگر مرد به همسرش بگوید تو را دوست دارم، اثر این کلام محبت آمیز هیچ گاه از قلب او بیرون نمی­رود.

در حدیثی دیگر حضرت امیرالمؤمنین (ع) در وصیت به فرزند خویش محمد بن حنفیه پیرامون چگونگی و نحوه معاشرت با همسر، فرمود:

فَدَارِهَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا فَيَصْفُوَ عَيْشُک.(من لا یحضره الفقیه، ج ٣، ص ٥٥٦)

در هر حال با او مدارا کن. و سخن خوش به او بگو. تا زندگی تو با صفا گردد.

رفتار نیکوی زن و مرد با یکدیگر خود عاملی برای بهبود رفتار فرد مقابل است. قطعا اگر مرد از عملی از همسر خود ناراضی باشد چنانچه با پرخاش و توهین باعث آزار همسر خود شود، نباید انتظار داشته باشد که همسرش با کلام متین و آرام رضایت او را جلب نماید. در صورتی که نارضایتی خود را با کلامی نرم و ملایم به او منتقل نماید، هم کلام او از اثربخشی بالاتری برخوردار بوده و هم باعث آزردگی همسرش نگردیده است امیرالمؤمنین (ع) فرمودند:

فَدَارُوهُنَّ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنُوا لَهُنَّ الْمَقَالَ لَعَلَّهُنَّ يُحْسِنَّ الْفَعَالَ. (من لا یحضره الفقیه، ج ٣، ص ٥٥٤)

با همسران خود در هر حال مدارا کنید، و به نیکوئی با آنها سخن بگویید، شاید که رفتار آنها نیکو گردد.

 

هدیه دادن

هدیه دادن یکی از سنت های اسلامی که در روایات به آن سفارش گردیده است. هدیه موجب خوشحالی و شادمانی جمع انسان­ها و بدان جهت نزدیک شدن قلوب و دل­ها و ایجاد صمیمیت بیشتر در روابط آنان می­شود. این گونه است که امام على (ع) هدیه دادن را یکی از راه­های جلب محبت دیگران دانسته اند:

عَلَيكُم ْ‏بِالسَّخاءِ وَ حُسنِ‏ الخُلقِ‏ فَإِنَّهُما يَزيدانِ‏ الرِّزقَ‏ وَ يو جِبانِ المَحَبَّةَ. (غرر الحکم، ص ٣٧٨)

به يكديگر هديه بدهيد تا محبّت را در ميان خود بيفزاييد.

شکی نیست که هدیه دادن به همسر، آن هم از سر صدق و صفای دل و برای ابراز سپاس از نعمت خداوندی و به نشانه­ی محبت و مودت، از بارزترین مصادیق احسان و نیکی، به خصوص در میان همسران است. هدیه دادن باعث از بین رفتن کدورت ها و تلخی ها، و ایجاد استحکام عواطف و علائق بین زن و شوهر می شود و بذر شادی و امید را در قلب زوج خواهد کاشت.

پیامبر گرامی اسلام (ص) در این باره فرمودند:

الْهَدِيَّةُ تُورِثُ الْمَوَدَّةَ وَ تَجْدُرُ الْأُخُوَّةَ وَ تُذْهِبُ الضَّغِينَةَ وَ تَهَادَوْا تَحَابُّوا. (بحار الأنوار، ج ٧٤، ص ١٦٦)

هـديـه مـوجـب مـودّت و پايدارىِ برادرى مى شود و كينه ها را از بين مى برد، به يكديگر هديه دهيد تا همديگر را دوست بداريد.

هدیه دادن نفرت­ها را زدوده و قلب­ها را به هم می پیوندد، و باعث تقویت ارتباط روحی زوجین به یکدیگر می شود.

وقتی مردی به همسر خود کادویی را اگرچه به ظاهر کم­بها اهدا می­نماید، همسر او متوجه می­شود که مردی که به او دل بسته، برای او ارزش قائل گردیده و تمام تلاش خود را برای جبران زحمات و ابراز عشق و علاقه­ خود به او انجام داده است. رسول خدا (ص) فرمودند:

مَنْ دَخَلَ السُّوقَ فَاشْتَرَى تُحْفَةً فَحَمَلَهَا إِلَى عِيَالِهِ كَانَ كَحَامِلِ صَدَقَةٍ إِلَى قَوْمٍ مَحَاوِيجَ. (بحار الانوار: ج١٠٤،ص١٠٤)

هرکس وارد بازار شود و هدیه­ای بخرد و آن را برای خانواده ببرد، همانند کسی است که برای عده­ای نیازمند، صدقه می­برد.

انفاق و دادن صدقه به مستمندان بدون شک یکی از اعمالی است که در دین اسلام و آیات و روایات از شأن و جایگاه بسیار والایی برخوردار است. رسول گرامی اسلام حضرت محمد (ص) جایگاه پیشکش نمودن هدیه به همسر را همسنگ و برابر با صدقه به مستمند در راه خدا دانسته است.

 

سوغاتی آوردن در بازگشت از سفر

یکی از هدایایی که یک مرد می تواند به همسر خود پیشکش نموده و باعث تبلور عاطفه در وجود همسر خود شود، سوغات سفر است. مردان با این کار می توانند این موضوع را در دل و جان همسر خود تداعی کنند که من در همه حال به یاد تو بوده و هستم. اگرچه این عمل به ظاهر بسیار ساده و کوچک به نظر می رسد، اما در ضمیر آن سرشار از مفاهیم و معانی ژرفی است که تنها در کنار واژه عشق و محبت قابل توصیف می باشد.

یوسف بن یعقوب روایت نموده که روزی امام صادق (ع) به مردى از اهل مدينه كه چيزى براى عيال خود خريده و با خود مي­برد برخورد کرد. زمانی که آن مرد حضرت را ديد شرمگين شد، حضرت چون شرم مرد را دید از او دلجویی نموده و فرمودند:

اشْتَرَيْتَهُ لِعِيَالِكَ وَ حَمَلْتَهُ إِلَيْهِمْ- أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَهْلُ الْمَدِينَةِ- لَأَحْبَبْتُ أَنْ أَشْتَرِيَ لِعِيَالِيَ الشَّيْ‏ءَ ثُمَّ أَحْمِلَهُ إِلَيْهِم‏. (کافی، ج ٢، ص ١٢٣)

آن را براى عيالت خريدى و برایشان ميبرى، آگاه باش كه به خدا اگر مردم مدينه نبودند دوست داشتم براى عيالم چيزى بخرم و خودم برایشان ببرم.

ترجیح تعصبات فرهنگی و قومی بر اصول و مبانی دینی باعث نادیده گرفتن برخی از نکات و مطالب با اهمیت دین اسلام می گردد. چنان که ممکن است برخی مسائل از دیدگاه اسلام ارزش تلقی شده اما در فلان فرهنگ عملی ناپسند تلقی شود، و یا اسلام عملی را مضموم دانسته در صورتی که آن عمل در آن تفکر و فرهنگ ارزش تلقی شود. حدیث مذکور بیانگر وجود برخی تفکرات قومی است که ارزشی مثل خرید کردن برای خانواده و همسر که امام ششم (ع) بدان تذکر داده­اند عملی کم ارزش تلقی گردد.

 

شوخ­طبعی و بذله­ گویی

به طور طبیعی روح انسان­ها در مقابله با سختی ها و مشکلات زندگی دچار خستگی و کسالت می گردد و برای بازسازی روح و روان خود نیاز به استفاده از تفریحات سالم و ایجاد شادی و شادمانی در زندگی دارد. گاهی اوقات شوخی و بذله گویی با اطرافیان و گاهی همنشینی با دوستان شوخ طبع می تواند این فضا را در زندگی انسان ایجاد نماید. دین مبین اسلام نیز شوخ طبع بودن و مطایبه در ارتباط با دیگران را البته با رعایت برخی موازین خاص مانند لغو و بیهودگی را مورد تأیید قرار می دهد و از محاسن اخلاقی انسان می شناسد. با بررسی شخصیت اهل بیت (ع) می­بینیم که ایشان بسیاری از معارف دینی را در لفافه طنز به دیگران بیان می نمودند. امام صادق (ع) شوخ طبعی را از نشانه­های انسان مؤمن بر شمرده و فرمودند:

مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ فِيهِ دُعَابَةٌ قُلْتُ وَ مَا الدُّعَابَةُ قَالَ الْمِزَاح‏. (کافی، ج ٣، ص ٦٦٣)

هيچ مؤمني نيست مگر اينكه در او «دعابه» است. راوي از امام پرسيد: دعابه چيست؟ حضرت فرمودند: يعني مزاح و شوخي.

و هیچ عملی در نزد خداوند متعال محبوب­تر از زدودن اندوهی از قلب و نشاندن لبخندی بر لبان انسان با ایمانی نخواهد بود. رسول اکرم (ص) فرمودند:

اِنّ مِن اَحبِّ الأعمالِ اِليَ اللّه عزّ و جلّ اِدخالُ السّرور علي المؤمنين. (بحار الأنوار، ج ٧١، ص ٢٨٩)

از محبوبترين كارها نزد خداي متعال، وارد ساختن شادماني بر دل مؤمنان است.

یکی از اصحاب امام صادق (ع) نقل نموده که روزی ایشان از من پرسشی نموده و فرمودند:

كَيْفَ مُدَاعَبَةُ بَعْضِكُمْ بَعْضاً قُلْتُ قَلِيلٌ قَالَ فَلَا تَفْعَلُوا فَإِنَ‏ الْمُدَاعَبَةَ مِنْ‏ حُسْنِ‏ الْخُلُقِ‏ وَ إِنَّكَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلَى أَخِيكَ وَ لَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يُدَاعِبُ الرَّجُلَ يُرِيدُ أَنْ يَسُرَّها. (مکارم الأخلاق، ص ٢١)

شوخى كردن شما با همديگر چگونه است؟ عرض كردم: اندك است، فرمود: اين گونه نباشيد زيرا شوخى از خوش خلقى است، و تو بدان وسيله برادرت را خوشحال و مسرور كنى، و هر آينه رسول خدا(ص) با كسى شوخى ميكرد و ميخواست كه او را شاد و مسرور كند.

اگر زندگی در یک چاچوب خشک و غیر قابل انعطاف قرار گیرد و اعضای آن مانند ماشین های بی روح با هم رفتار نمایند، پس از یک مدت زمان کوتاه اعضای خانواده برای بدست آوردن لحظات شاد به بیرون از خانه پناه می برند و کانون خانواده به مرور از هم متلاشی خواهد شد. اما چه عملی مبارک تر و میمون تر از این که مردی باعث شادمانی همسر و فرزندان خود گردد، و همه را در زیر خیمه امن خانواده جمع نماید. امام صادق (ع) فرمودند:

لَيْسَ شَيْ‏ءٌ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِكَةُ إِلَّا الرِّهَانَ وَ مُلَاعَبَةَ الرَّجُلِ أَهْلَهُ. (کافی، ج ٥، ص ٤٩)

هنگامی که مردی با همسر خود شوخی و بازی می کند، ملائکه حضور پیدا می کنند.

 

حفظ احترام و تکریم

خداوند با خلقت کائنات بر بشر منت نهاده و نعمت وجود را بر همه موجودات ارزانی داشته است. اما انسان به عنوان اشرف مخلوقات مشمول عنایت ویژه الهی گردید و آنچه را که خداوند به یک یک مخلوقات خود عنایت نمود، به صورت یکجا در وجود انسان قرار داد، و زمانی که انسان را خلق نمود به همه فرشتگان عرضه داشت که بر انسان سجده کنید و کرامت ویژه­­ای برای انسان قائل شد.

وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ... (سوره بقره، آیه ٣٤)

و به فرشتگان گفتيم؛ آدم را سجده کنيد...

از آن جهت انسان مورد سجده و تکریم همه آفریدگان خداوند قرار گرفته که خداوند او را از همه صفات خود برخوردار نموده و به جانشینی خود در عالم هستی نائل نموده است. لذا منشأ احترام و کرامت هر چیز را باید در میزان ارتباط و نزدیکی آن به ذات اقدس الهی دانست. خداوند متعال در قرآن فرموده است:

وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‏ کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً.(سوره اسراء، آیه ٧٠)

ما فرزندان آدم را گرامى داشتیم و آنها را در خشکى و دریا، (بر مرکبهاى راهوار) حمل کردیم و از انواع روزی­هاى پاکیزه به آنان روزى دادیم و آنها را بر بسیارى از موجوداتى که خلق کرده‏ایم، برترى بخشیدیم.

اگر چه مسئله توحید و ایمان به خدای تعالی را باید موضوع اصلی آموزه­های آیات قرآن کریم در حوزه اندیشه و بینش دین مبین اسلام نامید، اما بارزترین محور عملی آموزه­های دین اسلام انجام عمل صالح و رعایت اصول اخلاقی و شئون رفتاری در بین انسان­هاست، و حفظ ادب و کردار پسندیده از شاخص­ترین این اعمال است.

آنگونه که بیان گردید، همه مخلوقات خداوند دارای حرمت و ارزش ویژه خود هستند. در دین مبین اسلام در حرمت برخی افراد، مکان­ها و موضوعات تأکید ویژه­ای شده است، مثلاً حرمت حرم الهی، کتاب قرآن، حرمت پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) و احترام به استاد و مربی از جمله این موضوعات است، که به آن تأکید بیشتری گردیده و تعهد بدان موجب پاداش و عدم رعایت آن موجب عقاب خواهد بود. چنان که قرآن کریم در بخشی از آیه سی­ام سوره حج چنین می­فرماید:

ذلِکَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ ...

این است [آنچه به عنوان مناسک حج قرار داده ایم] و هر کس مقرّرات خدا را بزرگ شمارد، برای او نزد پروردگارش بهتر است ...

یکی دیگر از مواردی که اسلام در این راستا بدان بسیار اهمیت قائل گردیده، رعایت احترام به اعضای خانواده است، که در رأس همه افراد بعد از احترام به والدین باید حفظ شأن و منزلت همسر را نام برد. بدون احترام متقابل بین همسران، تداوم حیات زندگی مشترک، امری غیر قابل تصور خواهد بود. حفظ حرمت و احترام به همسر از توصیه های خداوند متعال به مردان است. قرآن در سوره نساء آیه ١٩ می­فرماید:

وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسي‏ أَنْ تَکْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللَّهُ فيهِ خَيْراً کَثيراً.

و با آنان به طور پسندیده معاشرت کنید؛ پس اگر از آنان خوشتان نمی آید، (تحمل کنید، زیرا) بسا چیزی را شما خوش تمی­دارید در حالی که خداوند خیر فراوانی در آن قرار می­دهد.

احترام متقابل کانون خانواده را گرم می کند و از طرفی مانع ایجاد زمینه های اختلاف بین زوجین و اعضای خانواده می شود. بسیاری از زوج­ها به اشتباه تصور می­کنند که رعایت ادب در روابط خانوادگی امری تشریفاتی و تصنعی است و لازم نیست خیلی از احترامات متقابل را نسبت به یکدیگر رعایت کنند. در صورتی که کوتاهی در رعایت ادب و نزاکت در رفتار در بلندمدت، موجبات ایجاد دلخوری و ناراحتی و بروز کدورت بین همسران را فراهم می­کند. اگر مرد زن را تحقیر کند، نمی­تواند توقع داشته باشد، همسرش به خواسته­های او اهمیت دهد و پناه و یاور او در زندگی باشد.

در حدیثی از امام سجاد (ع) آمده است:

وَ أَمَّا حَقُّ الزَّوْجَةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَهَا لَكَ سَكَناً وَ أُنْساً فَتَعْلَمَ أَنَّ ذَلِكَ نِعْمَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْكَ فَتُكْرِمَهَا وَ تَرْفُقَ بِهَا وَ إِنْ كَانَ حَقُّكَ عَلَيْهَا أَوْجَبَ فَإِنَّ لَهَا عَلَيْكَ أَنْ تَرْحَمَهَا لِأَنَّهَا أَسِيرُكَ. (من لا یحضره الفقیه، ج٢،ص٦٢١)

و حق زن این است که بدانی خداوند او را مایه­ی آرامش و آسایش و همدلی تو قرار داده است. پس باید بدانی که این لطف و نعمتی از جانب خداوند عزوجل به توست، تا این که او را تکریم کنی و با وی نرم خو باشی، هرچند حق تو بر او واجب­تر است. پس، حق او بر تو این است که با وی مهربان باشی؛ زیرا او اسیر دست توست.

و چه بسیار شنیع و ناپسند است که مرد به علت دارا بودن توان جسمی بیشتر نسبت به همسر خود و نیاز همسرش به او مرتکب آزار و اذیت وی گردد. رسول خدا (ص) درباره دقت مردان در رفتار و کلام نسبت به همسران خود در خانواده سفارش­های زیادی نموده­اند، اما در حدیثی فرمودند:

أَخْبَرَنِي أَخِي جَبْرَئِيلُ وَ لَمْ يَزَلْ يُوصِينِي بِالنِّسَاءِ حَتَّى ظَنَنْتُ أَنْ لَا يَحِلَّ لِزَوْجِهَا أَنْ يَقُولَ لَهَا أُفٍّ يَا مُحَمَّدُ اتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِي النِّسَاءِ. (مستدرک الوسائل، ج١٤،ص٢٥٢)

برادرم جبرئیل( پیوسته مرا در باره زنان سفارش می کرد) چندان که گمان بردم شوهر حق ندارد حتی به زن (اف) بگوید. به من خبر داد که: ای محمد! از خداوند در مورد زنان بترسید.

که این حدیث بیانگر جایگاه والای زن در جامعه و خانواده اسلامی است. همچنین در حدیث زیر ایشان تکریم واحترام به زن را لازم دانسته­اند:

مَنِ اتَّخَذَ زَوجَةً فَليُكرِمها. (مستدرک الوسائل، ج ١، ص ٤١٢)

هر كس همسرى اختيار كند ، بايد او را گرامى بدارد.

امام صادق (ع) در حدیثی به مردان درباره­ی احترام به زنانشان این گونه سفارش کرده­اند:

مَنِ اتَّخَذَ امْرَأَةً فَلْيُكْرِمْهَا فَإِنَّمَا امْرَأَةُ أَحَدِكُمْ لُعْبَةٌ فَمَنِ اتَّخَذَهَا فَلَا يُضَيِّعْهَا.(بحارالانوار،ج١٠٠،ص٢٢٤)

هرکس زن می­گیرد باید او را تکریم کند. همانا زن هر فردی، باعث خوشی اوست. پس هر کس زن می­گیرد نباید او را ضایع کند.

متأسفانه در فضای جامعه کنونی نوعی نفس­گرایی و خودپرستی در بین برخی از افراد گسترش یافته به نحوی که به مسئولیت­های اجتماعی و وظایف دینی خود نسبت به اطرافیان توجه کمتری داشته و بیشتر سعی در افزایش رفاه و گسترش منافع شخصی خود دارند. اسلام آیین حق الهی و آخرین و کامل­ترین و بهترین دین در تأمین سعادت بشری و جامع­ترین دین در تأمین مصالح دنیوی و اخروی انسان­هاست. اگر برخی از مسلمانان نسبت به رعایت فرامین و دستورات این مکتب سهل انگاری نموده و مرتکب آزار و اذیت اطرافیان، به ویژه همسران خود می شوند، از ضعف اعتقادی آنان نشأت می­گیرد، نه مبانی و اصول دین اسلام.

 

خودآزامایی

١- مهمترین عامل تکامل جوامع بشری چه نهادی است؟

٢- خانوداه چیست؟

٣- چرا خداوند متعال انسان را به تشکیل خانواده امر نموده است؟

٤- برخی وظایف مردان در محیط خانواده نسبت به همسر را از دیدگاه اسلام نام ببرید؟

٥- نشانه­ی بارز محبت و عشق در روابط بین زوجین چه عاملی است؟

٦- از دیدگاه امام صادق (ع) نشانه­ی افزایش ایمان یک مرد مومن چیست؟

٧- از دیدگاه امام علی (ع) چه عواملی باعث ایجاد محبت بین مومنین می­گردد؟

٨- سه خصلت مردان که برای اداره­ی زندگی خود بدان نیاز دارند را در کلام اهل بیت (ع) نام ببرید؟

٩- آثار و برکات خوش­رفتاری مرد در خانواده را نام ببرید؟

١٠- سفارش مکرر فرشته الهی جبرئیل به رسول خدا (ص) در مورد چه کسانی بوده است؟

 

 

منبع احادیث:

کلیه احادیث از مجموعه کتب احادیث شیعی موجود در نرم­افزار جامع الاحادیث نور، تهیه شده توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی استناد گردیده است.

پی نوشتها: