خانواده مهم‌ترین و ارزشمند‌ترین نهاد از منظر دین مبین إسلام است. سعادت فرد و اجتماع، با اعتلاى این بنیان مقدس تضمین مى‌شود. از این رو بر آن شدیم تا پیرامون شاخصه هاى أصلى خانواده قرآنى با یکى از نخبگان و پژوهشگران بنام در این عرصه گفتگو کنیم. دکتر فائزه عظیم‌زاده اردبیلى، تنها بانوى مفتخر به کسب نشان ملى نخبه پژوهشى در حوزه علوم انسانى اسلامى است که ٢٧سال سابقه تدریس و پژوهش در دانشگاه داشته و همچنین پژوهشگر بر‌تر حوزه حقوق کودک، خانواده و زن، عضو هیئت علمى و معاون پژوهشى دانشگاه امام صادق (ع) واحد خواهران و... است.

•    خانواده در فرهنگ اسلامى چه تعریفى دارد؟
در مضامین اسلامى و قرآنى، خانواده تعریف خاصى دارد، خانه و خانواده حریم امن است، براى تعلق و تحقق اهداف، براى افراد خانواده. در حقیقت در نگاه دینى، خانواده مؤثر‌ترین کانون براى تربیت نسل‌ها است.

•    با توجه به اهمیت خانواده، شاخصه هاى اصلى یک خانواده بر‌تر از نگاه قرآن چیست؟
اولین شاخصه یک خانواده قرآنى و بر‌تر، خدا محورى است. خانواده بر‌تر از ارزش‌ها و باورهاى اعتقادى درست برخوردار است و خدا را باور دارد. فایده این خدا باورى و معادباورى در این است که، اگر أفراد خانواده به این باور رسیده باشند قطعاً نه در حق یکدیگر ظلم مى کنند و نه کوتاهى. و تساهل و تسامحى در انجام وظایف خود نسبت به دیگرى، نخواهند داشت. اما علاوه بر این باورهاى توحیدى، نگاهى که دین و قرآن به خانواده دارد، نگاه خاصى است؛ بدین معنا که خانواده تبدیل مى شود به مأمن و کانون گرماىی که سکون، آرامش و اطمینان، براى زوجین در بر دارد. مصداق آیه ٢١ سوره روم؛ لتسکنوا إلیها، یعنى برقرار کننده سکون و آرامش و امنیت روانى براى مرد و زن. زیرا در ابتداى آیه تدبیر و حکمت خداوند نشان داده مى شود که براى هر فردى زوجى آفریده؛ و من آیاته ان خلقلکم من أنفسکم ازواجاً. و در قسمت دوم، خداوند به زن و مرد اشاره دارد که هر دو باید مایه آرامش و سکینه یکدیگر باشند، چرا که ازدواج، جمع کلمه زوج است ولتسکنوا به أزواج بر می گردد و هم شامل زوج مى شود و هم زوجه. خداوند در ادامه آیه وعده مودت (که انس و الفت و هم دلى را إیجاد مى کند) داده که موجب إیجاد یک علاقه باطنى مى شود که زوجین آن را با بند بند وجودشان حس کرده و دیگر در هر شرایطى از یکدیگر رویگردان نمى شوند. تفاوت عشق و مودت در همین است، عشق علاقه سطحى است حال آنکه مودت از ماده ود است به معناى علاقه باطنى و لاینفک، و به هیچ عنوان از بین نمى رود، به همین دلیل پیامبر اکرم (ص) براى خانواده و اهل بیتش از مردم قول مودت مى گیرد، که یک ارادت و علاقه باطنى است. مودت و رحمت، چتر آرامش، رزق و شادابى براى خانواده است. این آیه شریفه بیانگر روابط‌ فیمابین زوجین است، و نمایانگر آن است که روابط و قوانین آمرانه با طبیعت خانواده سازگار نیست.
عاشق صادق است که با وفادارى خود مى تواند به حریم امن خانواده وارد شود و این زندگى بر مبناى اصل مودت، که دومین شاخص در تکوین خانواده بر‌تر است، استوار مى‌شود. در توضیح اصل مودت باید اضافه کنم که، زوجین باید به قدرى یکدیگر را باور داشته باشند و احترام و مهر نسبت به هم داشته باشند که خانه، حریم امن شده و در زیر این چتر امن، محبت و لطف خداوند را دریافت کنند. ولى اگر ارعاب، بى حرمتى و زورگویى، دروغ و... فضاى خانه را پر کرده باشد، نعمت و لطف خداوند در ان خانه جایى نخواهد داشت.

•    و شاخص های بعدی به چه ترتیب هستند؟
شاخصه سوم اصل عدالت است؛ یعنى زوجین با تعدیل رفتارى در روابط خود و دیگران، کانون خانه را محضر حق کرده و عنایت الهى را دنبال مى کنند. در این خانه رفتارهاى سینوسى نامتعادل با خود یا دیگران، دیده نمى شود. مثلاً این گونه نیست که گاهى معاشرت بى حد با دیگران باشد، گاهى اهل خانه در را بسته، معاشرت نکنند، و قطع رحم باشد. چرا که وجود این رفتار‌ها در خانه در تربیت فرزندان تأثیر می‌گذارد، عدم تعادل رفتارى زوجین با خود و دیگران، اصلى است که کانون خانواده را مضمحل مى کند، نماینده جمهورى اسلامى ایران در اجلاس یونیسف و حقوق کودک در ژنو و ژوهانسبورگ افریقاى جنوبى معتقدند اگر می‌خواهیم خانه محضر حق شود، باید تعدیل در رفتار و کردار وجود داشته باشد، زیرا وقتى فرزندان این از هم گسیختگى‌ها را مى بینند، دچار بیگانگى با خانه و خانواده مى شوند. طبق آیه شریفه ۵٨، سوره اعراف، ولبلد الطیب یخرج نباته بإذن ربه؛ یعنى در زمین پاک است که به إذن خداوند دانه و محصول پاک مى روید... علماى ما مصداق بلد طیب را خانواده ذکر کرده‌اند. خانواده اگر طیب و طاهر و پاک باشد، محصول پاک می‌دهد؛ والذى خبث لا یخرج الا نکدا.
نگوییم چرا فرزندان یک خانواده موفق، سالم، با خدا و محب اهل بیت (ع)‌اند، ولى... باید در احوال خانواده، لقمه حلال و... تفحص کرد. به تعبیر علامة طباطبایى، خانواده زمانى طیب مى شود که: لقمه طیب، رفتار طیب، شیر مادر پاک، مادر با وضو، مطهر و بدون گناه، روح طهارت را به فرزندش بدهد. پاکى پدر و مادر و به نوعی انتخاب همسر اولین خشت بلد طیب است. در سوره مبارکه نور آیه ٣۶ داریم که الطیبات لطیبین و طیبون للطیبات؛ زنان پاک از آن مردان پاک‌اند و مردان پاک از آن زنان پاک‌اند. و براى داشتن خانواده بر‌تر یا بلد طیب به طهارت و پاکى جسم و روح و اخلاق و شارفت و کرامت خانوادگى در انتخاب همسر باید دقت کرد.

چهارمین شاخصه، اصل معروف است. این واژه ٣٩ بار در قرآن کریم تکرار شده، که نزدیک به ٢٠ مرتبه آن به خانواده برمى گردد؛ و عاشروهن بالمعروف، اى مردان با همسران خود به شایستگى رفتار کنید. این اصل یعنى زن و مرد در هر مقامى که هستند، هر عملى که می‌خواهند نسبت به همسر خود انجام دهند، رضاى الهى را در نظر بگیرند، آیا این عمل خداپسندانه است؟ یا به دور از تقواست؟ زیرا زن و مرد لباس هم هستند؛ هن لباسلکم و انتم لباسلهن.
چرا که لباس؛ ١-زینت و برازندگى می‌دهد. ٢-پوشاننده عیوب است. ٣-مایه حفاظت و آرامش است. و این کارویژه همسران از نظر دین و قرآن کریم است. قرآن این چنین با محبت و صدق از کانون خانواده و روابط زوجین پرده بردارى مى کند. بر مبناى اصل توازن و تعادل بر حقوق طرفین توجه دارد، به دلیل آنکه ازدواج را میثاق محکمى می‌داند که نباید به راحتى گسسته شود و عاطفه و صداقت مى تواند به أستحکام این رابطه کمک کند.

•    شما چه راهکارهایى براى عملى ساختن این مضامین در جامعه پیشنهاد می‌کنید؟
بهترین راهکار اموزش صبر و استقامت و ایثار به فرزندان است. فرزندان گمان نکنند زندگى مشترک مثل خریدن یک لباس است، از هم گسیختگى خانوادگى مثل تعویض لباس است، راحت اتفاق مى افتد. پسر و دختر باید تحمل حل مسائل با یکدیگر را داشته باشند، طبیعى است دختر و پسرى که از دو فرهنگ و دو خانواده متفاوت با هم ازدواج مى‌کنند، همگون نشده‌اند، زمان می‌برد تا خصلت‌هایشان به هم نزدیک شود. و باید صبر، استقامت، سازش، متانت، تقوا در طرفین تقویت شود و این مسائل باید در مهد‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها و خانواده به کودکان و نوجوانان عزیز ما آموزش داده شود، تا با کوچک‌ترین آسیب و ناملایمت خانواده را ترک و‌‌ رها نکنند. دیگر آنکه صداقت و وفادارى رمز استحکام خانواده است، بر عهده همگان از جمله رسانه هاى داخلى براى مقابله با هجمه شبکه هاى ماهواره اى است که آثار صداقت، عفاف و وفادارى را نمایش داده و برعکس آثار خشونت، بدخلقى، بى عفتى، دروغ و... را نیز نشان دهند.

•    اکنون که ویژگى هاى اصلى ساختار خانواده متعالى و طیب را بیان کردید، لطفاً به وظیفه خانواده در قبال جامعه و برعکس هم اشاراتی داشته باشید.
خانواده اصلى‌ترین نهاد شکل گیرى جامعه است. جامعه تشکیل نمى شود مگر به وسیله خانواده‌ها، و بنابراین عناصر موجود در جامعه، تولیدات خانواده‌ها هستند. براى آنکه خانواده سالم بماند، جامعه باید ساختارش را بازبینى و آسیب شناسى کند. انحرافات اخلاقى-رفتارى، تولیدات نامناسب چه در تولیدات پوشاک و لباس، چه در تولیدات رسانه، چه در تولیدات فکرى و اعتقادى، چه در تولیدات آموزشى و علمى باید بازنگرى شود. و جامعه حریم امنى بشود براى کمک به خانواده‌ها براى پرورش نسل معتقد و آگاه. و از سوى دیگر خانواده‌ها نیز با انتخاب صحیح همسر براى فرزندان خود در قبال جامعه مسؤلیت دارند. و انتخاب ویژگى‌هاى صحیح در انتخاب همسر، همراهى با فرزندان و تربیت صحیح و لقمه حلال و... ساختار درست یک خانواده طیب را مراعات کنند، چرا که وقتى تربیت شده این خانواده وارد جامعه مى‌شود، درست عمل مى کند. رابطه تعاملى و تقابلى بین جامعه و خانواده حاکم است و باید در تعامل باهم باشند تا نسل هم خوب تولید شود و هم در جامعه خوب نگهدارى شود تا زحمات خانواده و مسؤلین جامعه، به هدر نرود.
پیشنهاد بنده در اینجا، تشکیل ستاد یا بنیاد ملى ازدواج و تحکیم خانواده، با مدیریت جهادى و عزم ملى است. آن چیزى که رهبر معظم انقلاب اسلامى، نیز در ابتداى سال جدید بدان اشاره کردند. این کار نیز یک عزم ملى می‌خواهد، تمامى مسئولین و وزارتخانه‌ها باید به میدان بیایند، و مدیریت آن نیز باید به عهده مردم باشد، تا جوانان در محیط سالم و امن به هم برسند، ازدواج‌هاى سالم و ساده، مکان‌ها و لوازم براى ازدواج جوانان وقف بشود. ساختمان‌هایى براى اسکان زوجین در اوایل ازدواج. اگر این فرهنگ در جامعه شکل بگیرد، یقیناً خانواده‌ها نیز به سمت امنیت حرکت خواهند کرد. این مسئله هم استحکام خانواده و هم کاهش آسیب هاى اجتماعى و جرائم و انحرافات را در پى خواهد داشت و این یک عزم ملى مى خواهد.

•    و نکته پایانی؟
حضرت امام (ره) فرمودند: قرآن کریم انسان ساز است. زنان هم انسان ساز‌ند، اما کدام زنان؟ زنانى که عفیف، با تقوا، مسئولیت پذیر، به خانواده با کرامت نگاه مى کند و رسالت مادرى و همسرى را درست ادا مى کنند. این زنان مى توانند مانند قران کریم انسان ساز باشند. امیدوارم جامعه زنان کشور، انسان ساز بوده و نسلى بصیر و آگاه تربیت کرده و در پیشگاه خداوند متعال نیز، همواره سربلند و با عزت قرار بگیرند.

*گفتگو از مریم تقی زاده