اربعین حسینی چهلمین روز شهادت امام حسین(ع) که با ۲۰ صفر مصادف است. مشهور است که اسیران کربلا روز ۲۰ صفر سال ۶۱ قمری در بازگشت از شام، برای زیارت مدفن امام حسین(ع) به کربلا رفتند؛ البته گروهی از علما همچون شیخ مفید و شیخ طوسی تصریح کردهاند که اسرا در بازگشت از شام به مدینه رفتند. همچنین جابر بن عبدالله انصاری، در این روز بهعنوان اولین زائر بر سر مزار امام حسین(ع) حاضر شده است.
زیارت اربعین از اعمال خاص این روز است و بنابر روایتی از امام حسن عسکری(ع) از نشانههای مؤمن دانسته شده است.
۲۰ صفر در ایران تعطیل رسمی است و شیعیان در این روز عزاداری میکنند. راهپیمایی اربعین شیعیان به سوی کربلا، به یکی از مهمترین و گستردهترین مراسم عزاداری شیعیان جهان، تبدیل شده و در زمره بزرگترین اجتماعات مذهبی جهان قرار گرفته است. بیشترین زائرانی که در اربعین از دیگر کشورها به عراق میروند، از ایراناند.
ریشه تاریخی
اربعین به معنای چهلم است، و ۲۰ صفر را که چهل روز بعد از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا است اربعین حسینی یا روز اربعین مینامند.[۱] اهمیت این روز به این دلیل است که طبق نقلهای تاریخی جابر بن عبدالله انصاری، در این روز بهعنوان اولین زائر بر سر مزار امام حسین(ع) حاضر شده است.[۲] در برخی منابع، علاوه بر جابر، گفته شده است بازماندگان حادثه کربلا نیز در این روز به کربلا بازگشته و قبر امام حسین(ع) و سایر شهدای کربلا را زیارت کردهاند.[۳]
حضور جابر در کربلا
امام حسن عسکری(ع):
نشانه های مؤمن پنج چیز است:
- خواندن ۵۱ رکعت نماز، (۱۷ رکعت واجب (نمازهای یومیه) و ۳۴ رکعت مستحب نافلههای روزانه در هر شب و روز)
- زیارت اربعین.
- انگشتر به دست راست کردن.
- پیشانی را در سجده بر خاک نهادن.
- بلند گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم»[۴]
جابر بن عبدالله انصاری که از صحابه پیامبر اسلام(ص) است به عنوان نخستین زائر امام حسین(ع) شناخته میشود. او در اولین چهلم شهادت امام حسین(ع)، یعنی ۲۰ صفر سال ۶۱ق، به همراه عطیه عوفی به کربلا آمد و قبر امام حسین(ع) را زیارت کرد.[۵]
بازگشت اسیران کربلا
نوشتار اصلی: اسیران کربلا
سید ابن طاووس در لهوف نقل کرده است هنگامی که اسیران کربلا در راه بازگشت از شام، به عراق رسیدند، به راهنمایشان گفتند «ما را از راه کربلا ببر». پس هنگامی که آنها به قتلگاه رسیدند، جابر بن عبدالله انصاری و برخی از بنیهاشم را دیدند که برای زیارت قبر امام حسین(ع) آمده بودند. پس با گریه و اندوه مجلس عزایی برپا کردند و پس از چند روز به مدینه بازگشتند.[۶] البته سید بن طاووس تاریخ ورود به کربلا و ملاقات با جابر را ذکر نکرده است و در کتاب اقبال الاعمال ورود اسرا به کربلا در اربعین را بعید دانسته است.[۷] سید محمدعلی قاضی طباطبایی (۱۲۹۳-۱۳۵۸ش) در کتاب تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، بازگشت اسرا به کربلا در اولین اربعین را اثبات کرده است. برخی نیز با توجه به شواهد و قراینی همچون الحاق سر امام حسین(ع) به بدنش در روز اربعین، محل دفن سر مطهر و وجه استحباب زیارت اربعین حضور اسرا در کربلا را پذیرفتنی دانستهاند.[۸]
شیخ مفید[۹] و شیخ طوسی[۱۰] تصریح کردهاند که کاروان اهل بیت (ع)، پس از برگشت از شام، به مدینه رفتهاند نه کربلا. گروهی مانند محدث نوری[۱۱] و شیخ عباس قمی[۱۲] نیز معتقدند به دلیل دوری مسافت، ممکن نیست بازماندگان کربلا چهل روز بعد از عاشورا به کربلا بازگشته باشند؛ زیرا پیمودن مسیر کوفه تا شام و سپس بازگشت به کربلا در مدت زمان ۴۰ روز، برای کاروان اسرای کربلا ممکن نبوده است. علاوه بر این برخی بر این باورند که گزارش معتبری نیز بر اثبات این رویداد در دست نیست.[۱۳]
گروهی نیز ضمن پذیرش اصل بازگشت کاروان اسرای بازماندگان به کربلا در مسیر شام به مدینه، زمان آن را حدود پایان صفر و اوایل ربیع الاول و یا زمانی بعد از آن دانستهاند.[نیازمند منبع] برخی دیگر، اربعین سالهای بعد را زمان این رویداد شمردهاند.[۱۴]
الحاق سرمطهر به بدن
براساس قول مشهور، سر امام حسین(ع) که در روز عاشورا جدا شده بود، در روز اربعین به بدنش ملحق شد.[۱۵] این قول مشترک میان بسیاری از مورخان و اندیشمندان شیعه و سنی[۱۶] است.[۱۷] علمای شیعه، از جمله شیخ صدوق، سید مرتضی، فتال نیشابوری،ابن نما حلی، سید ابن طاووس، شیخ بهایی و علامه مجلسی این قول را بیان کردهاند.
شیخ صدوق[۱۸] و پس از او، فتال نیشابوری[۱۹] در این باره مینویسند: «علی بن حسین همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسین(ع) را به کربلا باز گرداند». سید مرتضی در این باره میگوید: «روایت کردهاند که سر امام حسین علیهالسلام با جسد در کربلا دفن شد».[۲۰] ابن شهر آشوب بعد از نقل سخن فوق از سید مرتضی، از قول شیخ طوسی نقل کرده است که به سبب ملحق شدن سر امام به بدن و دفن آن، زیارت اربعین توصیه شده است.[۲۱]
زیارت اربعین
نوشتار اصلی: زیارت اربعین
در حدیثی از امام حسن عسکری(ع) پنج نشانه برای مؤمن شمرده شده است. یکی از این پنج نشانه زیارت اربعین است.[۲۲]
هم چنین زیارتنامهای برای روز اربعین از امام صادق(ع) نقل شده است.[۲۳] شیخ عباس قمی این زیارتنامه را در مفاتیح الجنان در باب سوم بعد از زیارت عاشورا غیر معروفه، با عنوان زیارت اربعین نقل کرده است.[۲۴]
به گفته قاضی طباطبایی زیارت روز اربعین در نزد شیعیان زیارت «مَرَدّ الرَّأس» نیز خوانده میشود.[۲۵] مَرَدُ الرأس یعنی بازگرداندن سر، و منظور آن است که در این روز که اسرای اهل بیت به کربلا بازگشتند سر امام حسین(ع) را نیز به کربلا آوردند و دفن کردند.[نیازمند منبع]
راهپیمایی اربعین
نوشتار اصلی: راهپیمایی اربعین
قاضی طباطبایی در کتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء مینویسد: حرکت به سوی کربلا در روز اربعین از زمان امامان معصوم(ع) در بین شیعیان رایج بوده است و شیعیان حتی در زمان بنیامیه و بنیعباس نیز به این حرکت مقید بودهاند.[۲۶] توصیه به زیارت اربعین باعث شده است که شیعیان به ویژه ساکنان عراق، از نقاط مختلف این کشور به سوی کربلا حرکت کنند. این حرکت که غالباً به صورت پیاده صورت میگیرد یکی از پرجمعیتترین راهپیماییها در جهان شمرده میشود. پس از سقوط حزب بعث عراق جمعیت این زائران چند برابر شده است، به طوری که در سال ۱۳۹۳ش پیشبینی حدود ۲۰ میلیون زائر شده بود.[۲۷] برخی گزارشها از حضور ۱۵ میلیون شیعه در کربلا برای زیارت اربعین سال ۱۴۳۵ق/۱۳۹۲ش خبر دادهاند.[۲۸]
این تعداد در سال ۱۳۹۳ حدود ۲۰ میلیون گزارش شده است[۲۹] و در سال ۱۳۹۴ش این تعداد به ۲۷ میلیون نفر رسیدهاست.[۳۰]
آمار وزارت کشور عراق حاکی از آن است که در سال ۱۳۹۲ش دستکم یک میلیون و ۳۰۰ هزار زائر خارجی به عراق آمده و در راهپیمایی اربعین شرکت کردهاند.[۳۱]
انتفاضه اربعین
نوشتار اصلی: انتفاضه صفر عراق
حزب بعث برگزاری مراسمهای مذهبی را محدود کرد و همچنین هر نوع برقراری موکب و پیادهروی به کربلا ممنوع شد.[۳۲] با این وجود مردم نجف در ۱۵ صفر ۱۳۹۸قمری برابر با ۱۹۷۷میلادی آماده برگزاری مراسم پیادهروی اربعین شدند.[۳۳] کاروان سیهزار نفری به سمت کربلاء حرکت کرد. این حرکت از ابتدا با برخورد حکومت مواجه شده و تعدادی شهید شدند. در نهایت در مسیر نجف به کربلا، نیروهای ارتش حمله کرده، هزاران نفر را بازداشت کردند.[۳۴] تعدادی کشته شدند، برخی به اعدام و برخی دیگر به حبس ابد محکوم گردیدند. سید محمد باقر صدر و سید محمد باقر حکیم در این انتفاضه نقش داشتند.[۳۵] امام خمینی نیز این قیام مردمی را تأیید کرد.[۳۶]
پانویس
- پرش به بالا↑ انوری، فرهنگ سخن، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۳۱۲. محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۴۵
- پرش به بالا↑ قمی، سفینة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۳۸۳.
- پرش به بالا↑ ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ۱۴۱۴ق، ص۲۲۵.
- پرش به بالا↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۲.
- پرش به بالا↑ قمی، سفینة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۳۸۳.
- پرش به بالا↑ ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ۱۴۱۴ق، ص۲۲۵.
- پرش به بالا↑ ابن طاووس، الاقبال، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۰۰ و ۱۰۱.
- پرش به بالا↑ گروهی از تاریخپژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۳۰۶-۳۰۸.
- پرش به بالا↑ شیخ مفید، مسار الشیعه، ۱۴۱۳ق، ص۴۶.
- پرش به بالا↑ طوسى، مصباح المتهجّد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۸۷.
- پرش به بالا↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۸-۲۰۹.
- پرش به بالا↑ قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۲ش، ص۵۲۴-۵۲۵.
- پرش به بالا↑ نک: سبحانینیا، «تحقیقی درباره اربعین حسینی»؛ رنجبر، «پژوهشی در اربعین حسینی»، ۱۳۸۴ش، ص۱۶۸-۱۷۲.
- پرش به بالا↑ شیخ صدوق، الامالی، ص۳۸۵، ح ۲۴۴۸
- پرش به بالا↑ گروهی از تاریخپژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۵۷۴ و۵۸۷.
- پرش به بالا↑ سبط بن الجوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۳۸.
- پرش به بالا↑ گروهی از تاریخپژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۵۷۴.
- پرش به بالا↑ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۶۸.
- پرش به بالا↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، منشورات الرضی، ص۱۹۲.
- پرش به بالا↑ سید مرتضی، رسائل المرتضی، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۱۳۰.
- پرش به بالا↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، انتشارات علامه، ج۴، ص۷۷ «قال الطوسی رحمة الله: و منه زیارة الاربعین».
- پرش به بالا↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۲.
- پرش به بالا↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳.
- پرش به بالا↑ قمی، مفاتیح الجنان، باب سوم، زیارت اربعین.
- پرش به بالا↑ قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ۱۳۶۸ش، ص۲.
- پرش به بالا↑ قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ۱۳۶۸ش، ص۱-۲.
- پرش به بالا↑ «پیش بینی ورود ۲۰میلیون زائر به کربلا»، سایت خبری فردا
- پرش به بالا↑ «نگاهی به ابعاد تأثیرگذاری پیادهروی عظیم اربعین»، سایت خبری وطن امروز
- پرش به بالا↑ «اجتماع ۲۰ میلیونی در کربل»، منتشر شده در خبرگزاری ابنا در تاریخ (۲۲/آذر/۱۳۹۳).ا
- پرش به بالا↑ «جمعیت زائران کربلا در اربعین حسینی امسال از مرز ۲۷ میلیون نفر گذشت»، مندرج در پایگاه خبری سازمان حج و زیارت مورخ (۱۲/آذر/۱۳۹۴).
- پرش به بالا↑ «تعداد زائر غیرعراقی در اربعین»، منتشر شده در سایت فردا مورخ (۲/دی/۱۳۹۲).
- پرش به بالا↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۶۵.
- پرش به بالا↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۰۱.
- پرش به بالا↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۸۱.
- پرش به بالا↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۶۹.
- پرش به بالا↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۷۰.
منابع
- ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال بالاعمال الحسنة، تحقیق و تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- ابن طاووس، علی بن موسی، الملهوف علی قتلی الطفوف، قم، اسوه، ۱۴۱۴ق.
- الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.
- المؤمن، علی، سنوات الجمر، بیروت، المرکز الاسلامی المعاصر، ۲۰۰۴م.
- انوری، حسن، فرهنگ سخن، انتشارات سخن، تهران، ۱۳۹۰ش.
- رنجبر، محسن، پژوهشی در اربعین حسینی، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، بهار ۱۳۸۴ش، شماره۵
- سبحانی نیا، محمدتقی، تحقیقی درباره اربعین حسینی، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، تابستان ۱۳۸۴ش، شماره۶.
- طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- فاضل، محمد، تحلیل مبانی تاریخی اربعین حسینی، مجله رواق اندیشه، خرداد و تیر ۱۳۸۰ش، شماره ۱.