محمد بن محمد بن نُعمان مشهور به شیخ مُفید(۳۳۶ یا ۳۳۸ ـ ۴۱۳ق) متکلم و فقیه امامیه در قرن‌های چهارم و پنجم قمری. گفته‌اند شیخ مفید با تدوین علم اصول فقه، روشی جدید در اجتهاد فقهی ارائه داد که راه میانه‌ای بود در برابر دو روش عقل‌گرایی افراطی و اکتفاکردن به روایات بدون توجه به عقل.
شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی و ابن قولویه ازجمله برجسته‌ترین استادان شیخ مفید هستند. شیخ طوسی، سید مرتضی، سید رضی و نَجاشی هم از مشهورترین شاگردان اویند. المُقنِعَة در علم فقه، اوائل المقالات در دانش کلام و الاِرشاد در شرح‌حال امامان شیعه معروف‌ترین آثار وی است.
نسب، لقب، ولادت
محمد بن محمد بن نعمان[۱] در ۱۱ ذی‌القعده سال ۳۳۶ق [۲] یا ۳۳۸ق [۳] در عُکبَری نزدیکی بغداد به دنیا آمد.[۴]
پدرش شغل معلمی داشت و بدین جهت شیخ مفید به «ابن المعلم» مشهور بوده است. عکبری و بغدادی نیز دو لقب دیگر او هستند.[۵] درخصوص ملقب‌شدن به مفید هم گفته‌اند: در مناظره‌ای که با علی بن عیسی رُمانی دانشمند معتزلی داشت، توانست استدلالات طرف مقابل را باطل کند؛ پس از آن رُمانی او را «مفید» خواند.[۶]
در منابع تاریخی دو فرزند برای مفید ذکر شده است؛ یکی ابوالقاسم علی و دیگری دختری که اسمش در منابع نیامده و همسر ابویعلی جعفری بوده است.[۷]
تحصیلات
مفید قرآن و علوم مقدماتی را نزد پدر فراگرفت. سپس برای ادامه تحصیل همراه او به بغداد رفت و توانست از محدثان، متکلمان و فقهای برجسته شیعه و سنی بهره ببرد.[۸]
شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، ابن جنید اسکافی (درگذشت۳۸۱ق)، ابن قولویه (درگذشت۳۶۹ق)، ابوغالب زراری (درگذشت۳۶۸ق) و ابوبکر محمّد بن عمر جعابی (درگذشت۳۵۵ق) از مشهورترین استادان شیعی او بوده‌اند.[۹]
شیخ مفید نزد حسین بن علی بصری معروف به جُعَل از اساتید بزرگ معتزله و ابویاسر شاگرد متکلم نامی ابوالجیش مظفر بن محمد خراسانی بلخی علم کلام آموخت. او همچنین به پیشنهاد ابویاسر در مجلس درس علی بن عیسی رمانی دانشمند معروف معتزلی شرکت کرد.[۱۰]
وی از حدود ۴۰ سالگی ریاست شیعیان را در فقه، کلام و حدیث عهده‌دار شد و در دفاع از عقاید شیعه، با علماء دیگر مذاهب مناظره می‌کرد.[۱۱]
ویژگی‌های اخلاقی
گفته‌اند شیخ مفید بسیار صدقه می‌داد، فروتن بود، بسیار نماز می‌خواند و روزه می‌گرفت و لباس خشن بر تن می‌کرد؛ تا آنجا که وی را «شیخ مشایخ الصوفیه» (استاد استادان صوفیان) خواندند.[۱۲] ابویعلی جعفری داماد وی گزارش کرده است که او شب‌ها کم می‌خوابید و بیشتر وقتش صرف مطالعه و نماز و تلاوت قرآن و یا تدریس می‌شد.[۱۳]
جایگاه علمی
مقبره شیخ مفید در حرم کاظمین(ع)
شیخ طوسی در کتاب الفهرست، مفید را فردی تیزفهم و حاضرجواب و پیشتاز در دانش‌های کلام و فقه معرفی کرده است.[۱۴] ابن ندیم از مفید با عبارت رئیس متکلمان شیعه یاد کرده، در علم کلام بر دیگران مقدم دانسته و بی‌همتا توصیف کرده است.[۱۵]
شیخ مفید شاگردان بسیاری پرورش داد که برخی از آنان علماء صاحب‌نام شیعه بوده‌اند. افراد زیر از جمله آنها هستند:[۱۶]
- سید مرتضی (درگذشت۴۳۶ق)
- سید رضی (درگذشت۴۰۶ق)
- شیخ طوسی (درگذشت۴۶۰ق)
- نجاشی (درگذشت۴۵۰ق)
- سلَّار دیلمی (درگذشت۴۶۳ق)
- ابوالفتح کراجکی (درگذشت۴۴۹ق)
- ابویعلی محمّد بن حسن جعفری (درگذشت۴۶۳ق).[۱۷]
روش جدید فقهی
شیخ مفید روشی متفاوت با دوره پیش از خود در فقه شیعه پایه‌گذاری کرد. به گفته سبحانی و گرجی، پیش از شیخ مفید دو روش فقهی رواج داشت: روش نخست به صورت افراطی بر روایات مبتنی بود و در آن درخصوص سند و متن روایات دقت کافی صورت نمی‌گرفت.[۱۸] روش دوم به روایات توجه لازم را نداشت و بیش از حد بر قواعد عقلی تأکید می‌کرد؛ هرچند مانند قیاس با نصوص دینی در تعارض باشند.[۱۹] شیخ مفید راه میانه را برگزید و روش فقهی جدیدی بنا کرد که در آن ابتدا به کمک عقل اصول و قواعدی برای استنباط احکام تدوین می‌شد. سپس به وسیله این اصول، استنباط احکام از متون دینی انجام می‌گرفت.[۲۰] بدین جهت وی را تدوین‌کننده دانش اصول فقه دانشته‌اند.[۲۱]
پس از شیخ مفید، شاگردانش سید مرتضی در کتاب الذریعة الی اصول الشریعة و شیخ طوسی در کتاب العُدَّة فی الاصول، این راه را ادامه دادند.[۲۲]
حضور در مناظرات علمی
کتاب الارشاد نوشته شیخ مفید
در دوره شیخ مفید گفتگوهای علمی بین علماء بزرگ مذاهب مختلف اسلامی در بغداد برگزار می‌شد. بسیاری از این مناظرات در حضور خلفای عباسی صورت می‌گرفت. شیخ مفید در این جلسات حاضر می‌شد و به نقدها نسبت به مذهب شیعه پاسخ می‌داد.[۲۳]
در خانه شیخ مفید نیز مجلس بحثی برپا می‌شد که علماء مذاهب گوناگون اسلامی ازجمله معتزله و زیدیه و اسماعیلیه در آن شرکت می‌کردند.[۲۴]
اصلاح اشتباه در فتوا
بر پایه نقلی که در منابع کهن یافت نشده و قدیمی‌ترین منبع آن مربوط به ۱۵۰ سال گذشته است، ادعا شده که امام زمان(عج)، اشتباه شیخ مفید در صدور فتوا را اصلاح کرده است.[۲۵] ضعف منبع توقیع،[۲۶] تعارض فتوا با روایات و فتاوای مشهور،[۲۷] اتهام بی‌سوادی یا عجله در صدور فتوا به شیخ مفید،[۲۸] از دلایل عدم صحت چنین روایتی معرفی شده است؛ علاوه بر اینکه شیخ مفید، در کتاب فقهی خود، المقنعه، به فتوای مشهور در این مسئله تصریح کرده و بر این اساس، صدور چنین اشتباهی از وی به داستان‌سرایی شبیه دانسته شده است.[۲۹]
بر اساس نقل مذکور که به منابع مکتوب معاصر هم راه یافته است،[۳۰] مردی روستایی نزد شیخ مفید رفت و از او پرسید که اگر زنی باردار از دنیا برود و جنین در شکمش زنده مانده باشد، باید جنین را با زن دفن کرد، یا آن را درآورد؟ شیخ مفید به مرد گفت که زن را بدون درآوردن فرزند از شکمش دفن کنید. در راه بازگشت، فردی سوار بر اسب خود را به مرد روستایی رساند و گفت که شیخ گفته شکم زن را بشکافید، طفل را بیرون بیاورید و سپس زن را دفن کنید. اما چندی بعد که مرد روستایی، داستان را برای شیخ مفید نقل کرد، شیخ تعجب کرد و فرستادن فردی برای اصلاح فتوا را انکار کرد و متوجه شد که آن فرد، امام زمان بوده است. شیخ مفید سپس دست از فتوا دادن برداشت، تا آنکه در توقیعی از امام زمان، به وی گفته شد که فتوا بده، و ما آن را اصلاح و استوار می‌کنیم.[۳۱]
آثار
نوشتار اصلی: فهرست آثار شیخ مفید
تألیفات شیخ مفید بر اساس فهرست نجاشی ۱۷۵ کتاب و رساله است. [۳۲] آثار او در چندین رشته علمی قابل دسته‌بندی است. معروف‌ترین اثر شیخ مفید در علم فقه المُقنَعَة، در کلام اوائل المقالات و در شرح حال‌نگاری امامان الاِرشاد است.[۳۳]
مجموعه آثار مکتوب شیخ مفید در مجموعه‌ای چهارده جلدی با عنوان مُصَنَّفات شیخ مفید منتشر شده است. این مجموعه در سال ۱۳۷۱ش، برای برگزاری کنگره جهانی شیخ مفید منتشر شد.
کنگره جهانی هزاره شیخ مفید
نوشتار اصلی: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید
تمبر کنگره جهانی هزاره شیخ مفید
کنگره جهانی هزاره شیخ مفید در ۲۸ - ۳۰ فروردین ۱۳۷۲ش (۲۴ تا ۲۶ شوال ۱۴۱۳ق) در مدرسه عالی تربیتی و قضایی در قم برگزار شد. بزرگان و اندیشمندانی از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی در این کنگره حضور یافتند و درباره شخصیت علمی و دینی شیخ مفید مقاله ارائه دادند.[۳۴]
درگذشت
شیخ مفید در جمعه، دوم یا سوم ماه رمضان سال ۴۱۳ق درگذشت.[۳۵] شیخ طوسی، ازدحام مردم از همه مذاهب برای نماز گزاردن و گریستن در مرگ او را بی‌سابقه توصیف کرده است.[۳۶] او چند سالی در خانه‌اش مدفون بود و سپس به سوی مقابر قریش، نزدیک قبر امام جواد(ع) برده شد.[۳۷] مقبره وی اکنون در حرم کاظمین قرار دارد.
مجموعه تلویزیونی و فیلم سینمایی
نوشتار اصلی: خورشید شب
در سال ۱۳۷۳ش مجموعه ای تلویزیونی با هدف روایت زندگی شیخ مفید ساخته شد و در سال ۱۳۷۴ش با عنوان خورشید شب از شبکه دوم سیمای جمهوری اسلامی به روی آنتن رفت.[۳۸] فیلم نود دقیقه‌ای شیخ مفید در سال ۱۳۷۴ش با نویسندگی محمود حسنی و کارگردانی سیروس مقدم و فریبرز صالح ساخته شد. در سال ۱۳۸۱ش این فیلم در قالب سریال و با نام خورشید شب از تلویزیون ایران پخش شد
