یکی از مجموعه های زیبای مذهبی دوران صفوی بقعه شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی (735-650 ق) است که با داشتن فضاهای متعدد مذهبی و تشریفاتی و آرایه های زیبا، شاهکار هنر معماری ایران محسوب می شود. مقبره شیخ صفی الدین یکی از جاذبه های گردشگری اردبیل است که هرساله گردشگران زیادی از آن بازدید می کنند. این مقبره متعلق به شاه اسماعیل صفوی، همسرش مادر شاه طهماسب و دیگر افراد مهم و برجسته ی خاندان صفوی می باشد. البته محل دفن کشته شدگان جنگ چالدران نیز در همین آرامگاه می باشد و از آرامگاه های مهم خاندان صفویان بوده که برای ما به یادگار مانده. مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی از برجسته ترین دیدنی های اردبیل می باشد که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده. در این مجموعه تحقیقات زیادی توسط پژوهشگران معماری و باستان شناسی به عمل آمده که قدیمی ترین آن ها مربوط به کارهای فردریش زاره آلمانی در سال 1314 ق است. هر چند محققان دیگری چون ام. ای. ویور، اسماعیل دیباج، علی اکبر سرفراز و اچ. مورتون کارهای خوبی در این رابطه انجام داده اند، ولی این تحقیقات هنوز بسیاری از ابهامات تاریخی را روشن ننموده است. طرح پژوهشی کاوش در محوطه تاریخی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به دنبال کشف اتفاقی آثار و بقایای معماری در زیر حیاط دیوار باغ و در راستای احیا سردر اصلی بقعه و باز زنده سازی چله خانه جدید صدرالدین موسی تهیه و به پژوهشکده باستان شناسی ارائه گردید. این کاوش ها که از اردیبهشت الی شهریور ماه 1385 ادامه داشت، منجربه کشف و شناسایی بخش های دیگری از پیکره بزرگ بقعه شد که زمانی فضاهای نیم جان مورد استفاده عاشقان کعبه وصال قرار می گرفت. باهمگردی همراه باشید تا به تاریخچه شیخ صفی الدین اردبیلی سفر کنیم و بازدیدی مجازی از یکی از دیدنی های اردبیل و جاذبه های گردشگری اردبیل را باهم داشته باشیم...

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی الدین آرامگاهی در سال 735 هجری قمری را ساخت. مجموعه شیخ صفی مانند شهر کوچکی است که از بخش های مختلفی مانند: میدان، حمام، خانه، بناهای مذهبی و... تشکیل شده بود. شیخ صفی الدین وصیت کرده بود که جنازه ی وی را در اتاقی کنار خلوتخانه که باغچه و حوضی هم کنار آن قرار داشت، دفن کنند و علاوه بر ایشان، شاه اسماعیل اول و دیگر شاهزاده های صفوی هم در این محل به خاک سپرده شدند. مجموعه ای که برای گسترش طریقت احداث شده بود در دوره های بعد تغییر کاربری داد و به دلیل آرامگاه ارزشمند، شیخ صفی به یکی از مهم ترین اماکن سیاسی تبدیل شد. شاه اسماعیل از وارثین شیخ صفی الدین و عهده دارِ رهبری صوفیه، اولین شاه صفویه شد و در زمان وی دین رسمی کشور تشیع اعلام شد. اهمیت این آرامگاه در عظمت و شکوهمندی آن است که از هیچ هزینه ای در ساخت آن دریغ نشده، از مکان های مذهبی قرن چهاردهم تا شانزدهم بود که افراد مهم و برجسته ای به عرفان و سلوک در این خانقاه رسیدند، بعدها آرامگاه و محل دفن افراد مهم صفوی بود و هم اکنون یکی از جاذبه های گردشگری اردبیل و دیدنی های اردبیل می باشد.

معماری بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

این آرامگاه از بناهای مهم و برجسته در دوره صفویه بوده که ساخت آن دو قرن به طول انجامیده، خانقاهی که صوفیان در آن برای رسیدن به سلوک آموزش می دیدند. این مجموعه کامل و با تمام امکانات در اختیار صوفیان قرار گرفته بود تا به عرفان برسند، مسیر دسترسی هفت بخشی این بنا به نشانه ی هفت وادی عرفان صوفیان می باشد. بقعه شیخ صفی الدین از معماری منحصر به فردی برخوردار است که از سبک معماری قرون وسطی الهام گرفته اما تزیینات ایرانی به خوبی در آن نمایان است. هشت دروازه آن نمادی از هشت نگرش تصوف صوفی می باشد. بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی از زیباترین دیدنی های اردبیل می باشد که محبوبیت زیادی در بین جاذبه های گردشگری اردبیل دارد. معماری این بنا با الهام گرفتن از تفکرات صوفیه و استفاده از اصول عرفانی در ساخت آن از ارزش والایی برخوردار است. گرچه این بنا در زمان صفویان در قرن ها پیش ساخته شده اما بعد از این همه زمان هنوز شکوه و جلالش، زبانزد خاص و عام است. دلیل ساخت این بنا را شاید بتوان به شیخ صفی الدین ربط داد؛ چرا که شیخ صفی از شاگردان شیخ زاهد گیلانی بود که به طریقت علاقه ی زیادی داشت، پس از مرگ استادش جانشین وی شد و خود گسترش دهنده ی طریقت شد. این طریقت برگرفته از نام صوفی گری صفویان می باشد. وی خانقاهی بنا نمود که بعدها آرامگاهش شد و هم اکنون یکی از برجسته ترین دیدنی های اردبیل است که برای ایران جاودان به یادگار مانده است.

حمله مغول ها به شهر اردبیل

اردبیل از بزرگترین و زیباترین شهرهای سال های اولیه ی اسلام بود که با حمله ی وحشیانه مغول ها ردپای نابودی و ویرانی بر روی این شهر به جا ماند، بعد از قرن ها دولت صفویه روی کار آمد، شیخ صفی در سال های 1252 تا 1334 میلادی حکومت کرد و در نتیجه شاه اسماعیل یکم حکومت صفویه را بنیان نهاد، دوره صفویه را می توان یکی از برجسته ترین حکومت های دوران اسلامی دانست چرا که با گذشت نهصد سال پس از فروپاشی حکومت های ایرانی و شاهنشاهی ساسانی، اولین حکومت متمرکز ایرانی بود که توانست بر سرزمین پهناور ایران فرمانروایی کنند.

آثار و بقایای معماری بدست آمده

مهم ترین آثار و بقایای معماری بدست آمده، بقایای دروازه اصلی و شناسایی آشپزخانه، حمام و شهیدگاه و معبر آنست. دروازه اصلی بقعه در دهه 1330 ش با ایجاد تاسیسات تمدنی جدید و احداث خیابان در سال 1321 شمسی به کلی از نظرها ناپدید شده بود. بقایای این سردر که در میدان معروف به عالی قاپو قرار دارد، متشکل از ورودی با جرزهای آجری و پی سنگی از جنس لاشه سنگ ها و ملات های آهکی و گچی است که طبق اسناد تاریخی در سال 1057 ق در عهد شاه عباس دوم، ساخته شده است. با کشف این دروازه بار دیگر مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین بخشی از عظمت گذشته و فراموش شده خود باز خواهد یافت. در کاوش های ضلع شمالی و غربی جنت سرا و در ابتدای سمت راست دیوار حیاط باغ شیخ به طرف دروازه نیز آثار قابل توجهی از قرن هشتم تا عصر شاه عباس اول بدست آمده که در تکمیل و احیا بخشی از پیکره گسترده و سترگ مجموعه اهمیت خاص دارد. مهم ترین عناصر معماری مکشوفه در این قسمت شناسایی بخشی از بقایای حمام (یکی از چهار حمام تاریخی این مجموعه بی نظیر به نام حمام مشایخ است). بخشی از بقایای متعلق به آشپزخانه و مطبخ از دیگر آثار قابل توجه این فصل از کاوش بوده است که بر اساس روایت مسافران غربی بیش از 1000 نفر هر روز در این مکان در سه وعده اطعام می شدند. هیئت باستان شناسی بقعه شیخ صفی الدین آثار و بقایای آشپزخانه را در پشت حمام و متصل به آن در سمت شرقی آن شناسایی نموده است.
کشف و شناسایی مواد فرهنگی متعلق به اوایل دوران اسلامی تا عصر صفویه شامل: سنگ سردر آشپزخانه، دو هاون بزرگ سنگی و آسیاب دستی و سنگ عصاری، جهت تهیه دارو و شربت از گیاهان و میوه جات و سنگ های وزنه و پیمانه می باشند. شناسایی معبر اصلی ورود به جنت سرا، شهیدگاه و آشپزخانه و حمام تاریخی معروف به مشایخ از دیگر یافته های ارزشمند فصل اول کاوش های باستان شناختی در محوطه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی محسوب می شود. نکته شایان توجه اینکه به دلیل محدودیت کاوش و امتداد آثار معماری به زیر مدرسه پورسینا (پوراندخت)، ساخته شده و در سال 1327 ش و کارگاه آجرپزی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان، ادامه پی گردی و کاوش امکانپذیر نیست. به هرحال کشفیات اخیر دریچه جدیدی را برای شناخت دقیق تر این مکان مذهبی و تاریخی پیش روی محققان و پژوهشگران باز خواهد نمود.