در ایران قلعه‌های منحصربه‌فرد کم نیستند، ولی یکی از جالب‌ترین آن‌ها قلعه بهستان است. قلعه‌ای با ظاهری بسیار عجیب که به‌عنوان یادگاری از دوران مادها هنوز باپرجا مانده است.
قلعه بهستان در شهرستان تاریخی ماهنشان و دقیقا در کنار جاذبه معروف دیگری به نام دودکش‌های جن قرار دارد. ابتدا کمی بیشتر درباره این شهر تاریخی توضیح داده و بعد به معرفی قلعه بهستان (کهن دژ) پرداخته می‌شود.
شهرستان ماهنشان، یکی از شهرستان‌های استان زنجان و شهر ماهنشان مرکز این شهرستان است. این شهر در فاصله ۱۱۳ کیلومتری غرب زنجان قرار گرفته است. این شهرستان قدمتی ۴۰۰۰ ساله دارد و در زمان مهاجرت آریایی‌ها به این سرزمین ساخته شده، گواه این موضوع هم وجود بنایی تاریخی مثل کهن دژ یا همان قلعه بهستان است. یکی از مهم‌ترین و البته خاص‌ترین این جاذبه‌های تاریخی ماهنشان، قلعه بهستان است که در نزدیکی رود قزل اوزن و روستایی به نام بهستان قرار دارد.
قلعه بهستان (کهن دژ)
«کهن دژ» یکی از جاذبه‌های شهرستان ماهنشان و یکی از ۲۰ قلعه تاریخی منطقه است. این قلعه در استان زنجان در نزدیکی روستای بهستان است که به همین دلیل به آن «قلعه بهستان» هم می‌گویند. نام دیگر این جاذبه، »قلعه دیو» است، چون مردم قدیم معتقد بودند دیوها روی تخته سنگ‌های مسطح بالای ستون‌های قلعه که ظاهری عجیب هم دارد، استراحت می‌کنند. این قلعه در کنار رود قزل‌اوزن و دقیقا پایین جاذبه معروف دیگری به نام «دودکش‌های جن» ماهنشان قرار دارد. ظاهر قلعه هم برخلاف سایر قلعه‌های باستانی کمی عجیب و داخل همین دودکش‌های جن ساخته شده است که ظاهری متفاوت به قلعه می‌دهد.
همچنین جنس قلعه مانند جنس دودکش‌ها از خاک سفت شده است. شکل این قلعه، درواقع نوعی سنگ (خاک خیلی سفت‌شده) قارچی‌شکل است که بر اثر فرسایش پدید آمده و به مناره‌ای بلند و نازک شبیه است که سنگ دیگری روی آن قرار گرفته است و در اصطلاح زمین‌شناسی به این پدیده‌ها «دودکش پری» (Hoodoo) گفته می‌شود. قلعه بهستان در سال ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. شکل ظاهری بیرون قلعه شبیه دیواره‌ای از دودکش‌های به هم چسبیده و تعدادی دودکش‌های جدا است. در پایین قلعه روزنه‌هایی به چشم می‌خورد که ظاهر آن را را مرموز و اسرارآمیز کرده است. در مورد انگیزه و دلایل وجود قلعه بهستان و ساخت آن در منطقه می‌توان چنین تصور کرد که با توجه به شرایط خاص آن زمان، حاکمان محلی به یک مکان مستحکم و مناسب تدافعی که بتواند از خود و مردم دفاع کنند، اقدام به ساخت آن کرده‌اند.
مادها از طریق کناره‌های رودخانه قزل اوزن وارد فلات ایران و در روستاهایی مثل مادآباد در ۱۵ کیلومتری شهر ماهنشان مستقر شدند. وجود قلعه‌های دفاعی مثل قلعه بهستان در ۱۲ کیلومتری ماهنشان معماری زیبا و هنرمندانه‌ای را به نمایش گذاشته است. در دوره افشاریه این منطقه محل استقرار ایل افشار بوده است که بیشتر در حاشیه رودخانه قزل اوزن ساکن بودند. تا قبل از این گفته می‌شد که قلعه بهستان در دوره ساسانیان یا به گفته برخی دیگر از کارشناسان به دوره‌ی هخامنشیان برمی‌گردد، اما بررسی تازه‌تر نشان داده است دیرینگی این دژ به دوره مادها می‌رسد. قلعه بهستان یکی از ۲۰ قلعه تاریخی شهرستان ماهنشان است که دوران استفاده و رونق از آن تا دوره‌های اسلامی و قرن ۵ تا ۷ هجری قمری تخمین زده می‌شود. سفال‌های در این قلعه پیدا شده‌اند که مربوط به دوران اسلامی است. وجود سفال‌های بدون لعاب ساده و طرح زینتی و تنها دارای شکل‌های هندسی، همچنین پیدا شدن قطعات سفال‌های با زیرلعاب‌های با رنگ سبز و کرم حیات در این قلعه تا قرون پنجم هجری قمری مصادف با دوره اسلامی به خوبی به اثبات می‌رساند. با توجه به جنس خاص این قلعه (خاک سفت‌شده) به علت وزش بادهای تند، فرسایش، همچنین عبور رودخانه قزل‌اوزن از کنار قلعه، متاسفانه در حال تخریب است که نیاز به مراقبت و توجه بیشتری نسبت به قلعه‌های سنگی دارد.
طبقات بالای این قلعه برای دفاع و طبقات پایین‌تر به‌عنوان زاغه و محل نگهداری آذوقه مردم استفاده می‌شد. این دژ دارای راه پلههای زیگ زاگی در ضلع‌های غربی و شرقی است که روزگاری از پایینترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می‌شده است که به دلیل فرسایش طبقات پایینی آن، تردد در این مسیر خطرناک و تا حد زیادی ناممکن شده است. راه پلههای ضلع شمال‌غربی قلعه به‌عنوان یکی از مناطق دست‌نخورده و سالم دژ بهستان به حساب می‌آید که بالای این پله‌ها، اتاقی به شکل محراب‌های مسجد تزیین شده که به دوره اسلامی تعلق دارد. اجرای این نوع طاق تزیینی ویژه دوران معماری اسلامی و یادآور کوچه‌های سر پوشیده طاق‌دار در شهرهای این دوره است. در حال حاضر به دلیل تخریب زیاد این بخش، تنها با کوهنوردی می‌توان به بالای قلعه با تخته سنگ‌های عظیم مسطح رسید.
سازندگان قلعه بهستان با در نظرداشتن طرح اولیه، اقدام به کندن کوه و تخلیه خاک‌ها و سنگ‌ها کرده‌اند و اتاقها را به‌وجود آوردند. هر تعدادی که به تعداد اتاق‌های اضافه شده است، راه‌های ارتباطی آن‌ها نیز به صورت دالان‌هایی اتصال دهنده کنده شده‌اند. طبقات بالای قلعه بهستان جهت دفاع و طبقات پایین‌تر به‌عنوان انبار سلاح و محل نگهداری آذوقه اهالی غله مورد استفاده قرار می‌گرفت. فضای کلی قلعه بهستان به ۳ دسته اتاقها، دالان‌ها و راه‌پله‌ها تقسیم می‌شود که دارای سقفی تیزه است و روی دیوارها هم سوراخ‌هایی به شکل مثلث یا مدور قرار دارد که محل گذاشتن پیه‌سوز یا هر وسیله روشنایی بوده است. آب قلعه با استفاده از لوله‌های آب گِلی نیم‌متری به اسم «گنگ» تامین می‌شده است.
دالان‌ها
دالان‌های ارتباطی به‌صورت راهروهای عمومی برای راحتی دسترسی به اتاقها و سایر قسمت‌ها بوده است. عرض پهن‌ترین این دالان‌ها به سه متر می‌رسد.
اتاقها
اتاق‌های بزرگ: این اتاقها دارای اندازه‌های یکسانی نیستند. در بررسی‌های صورت گرفته، ابعاد اتاقها ۵ در ۲٫۶۰ متر و ارتفاع آن از کف تا سقف به ۲٫۷۰ متر می‌رسد و سقف مسطحی دارند. در قسمت انتهایی بعضی از این اتاقها فضای کوچک‌تر به ابعاد یک در یک متر در نظر گرفته شده که ظاهرا نوعی انباری بوده است.
اتاق‌های کوچک: در ساخت این اتاقها نیز از اندازه یکسانی تبعیت نشده است. اندازه بیشتر آن‌ها ۲ در ۲٫۵۰ متر و ارتفاع آن ۲٫۴۰ و تعدادی از این اتاقها دارای سقف تیزه‌دار جناغی هستند. دو سمت ورودی دیوار اتاقها ، گودی‌های مثلث شکل کوچک یا مدور کنده شده که هدف از ایجاد آن‌ها روشنایی محوطه بوده است. هر چقدر مساحت اتاقها بزرگ‌تر باشد، تعداد و اندازه سوراخ‌های روشنایی نیز بیشتر می‌شود؛ به طوری‌که در یکی از این اتاق‌های بزرگ تعداد آن تا هشت عدد می‌رسد. در پایینترین ضلع شمال شرقی قلعه مشرف بر رودخانه قزل‌اوزن اتاقی دیده می‌شود که سطوح دیواره‌های داخلی و کف آن دارای گچ است که احتمالا به منظور سکونت از آن استفاده می‌کردند. از قسمت‌های مهمی که تا امروز دست‌نخورده و سالم باقی مانده، ورودی یکی از راه پلههای ضلع شمال‌غربی قلعه است که دسترسی به آن به خاطر فرسایش بسیار سخت است.
پله‌ها
با وجود راه پلههای زیاد با عرض یک متر که اقتباس از راه پله‌ی بناها و مناره‌های دوره اسلامی است، متاسفانه بعلت دسترسی خیلی سخت به سطح بالایی قلعه و خطری که بازدیدکننده‌ها را تهدید می‌کند، ممکن نیست و تنها راه رسیدن به آن‌ها استفاده از عملیات کوهنوردی صعود است.
قلعه بهستان در مجموع ۶۴ اتاق و دو راه پله دارد که برای ساختن اتاق‌های آن کوه‌ها را حفر کرده‌اند. این دژ دارای راه پلههای مارپیچ در قسمت‌های غربی و شرقی بوده که زمانی از پایینترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می‌شده و حالا جز ویرانه ی از آن باقی نمانده است. راه‌پله‌های ضلع شمال‌غربی قلعه بهستان به‌عنوان یکی از مناطق دست‌نخورده و سالم دژ به حساب می‌آید. قسمت بالای قلعه بهستان با گچ اندوده شده و داخل آن حوضی با ابعاد ۷ در ۳ متر و از جنس سنگ و ساروج قرار دارد. با استفاده از لوله‌های آب گِلی نیم‌متری به اسم گنگ آب این حوض تامین می‌شده است.
با توجه به مطالعات و پژوهش‌های انجام گرفته درباره قلعه‌های تاریخی استان زنجان و گمانه‌زنی در قلعه‌های دیگر استان زنجان می‌توان چنین نتیجه گرفت که قلعه روستای بهستان در گام اول به‌عنوان مرکز سیاسی و اداری منطقه و در گام دوم به‌عنوان محل استقرار حاکم منطقه ساخته شده است. برای رسیدن به این قلعه باید از زنجان به سمت ماهنشان بروید، ۲۰ کیلومتر مانده به ماهنشان وارد جاده ماهنشان به بهستان شوید. بعد از رسیدن به شهر ایگلی بلاغ وارد جاده فرعی قلعه بهستان شوید که در نهایت شما را این قلعه زیبا همچنین دودکش‌های جن می‌رساند.
همانطوری که در ابتدای معرفی قلعه بهستان گفته شد، این قلعه در منطقه خاصی از لحاظ زمین‌شناسی واقع شده است که به آن دودکش جن می‌گویند. با توجه به اینکه هر دوی این جاذبه‌ها دقیقا در کنار واقع شده‌اند، بازدید از دودکش‌های جن هم خالی از لطف نخواهد بود. البته قلعه بهستان در یکی از آبادترین و بکرترین مناطق استان زنجان قرار دارد. از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی فراوانی منطقه می‌توان به دریاچه طبیعی، رودخانه‌‌های متعدد دایمی و فصلی، کوه‌های سر‌به فلک کشیده، چشمه‌ها، باغ‌ها و کشتزارهای زیبا و دیدنی اشاره کرد.
