مَسجِد جَمْکَران، مسجدی منسوب به امام زمان(عج)، دوازدهمین امام شیعیان، در حاشیه قم که گفته شده در قرن چهارم قمری به‌دستور وی ساخته شده است. بنا به گفته میرزا حسین نوری، محدث شیعی در قرن چهاردهم، مسجد جمکران به دستور امام زمان(عج) و به‌دست شخصی به نام ابوالحسن از علمای قم بنا شده است. محدث نوری از دیداری سخن گفته است که حسن بن مثله جمکرانی با حضرت مهدی(عج) داشته و امام زمان(عج)، دستور ساخت مسجد جمکران را داده است. میرزا حسین نوری، سال وقوع این رخداد را ۳۷۳ یا ۳۹۳ق دانسته و آن را به کتاب مونس الحزین شیخ صدوق نسبت داده است. برخی از محققان، در انتساب مسجد جمکران به امام زمان تردید کرده‌اند؛ نام نبردن کتب رجالی شیعه از کتاب مذکور و اشاره نشدن به این ماجرا در دیگر آثار شیخ صدوق، از دلایل آنهاست.
برخی از مراسم‌های مذهبی مانند جشن نیمه‌شعبان، دعای توسل و دعای ندبه در این مسجد برگزار میشود و افرادی از مناطق مختلف ایران به‌ویژه در شب‌های چهارشنبه، در مسجد جمکران حضور می‌یابند. گفته شده است که حضور مردم در شب‌های چهارشنبه در مسجد جمکران از زمان شیخ محمدتقی بافقی، عالم شیعی دوره پهلوی رونق گرفته است؛ چرا که او به همراه شماری از طلاب، شب‌های چهارشنبه در مسجد جمکران به عبادت می‌پرداخت.
مسجد جمکران در دوره‌های مختلف، تعمیر و بازسازی شده است؛ قدیمی‌ترین کتیبه موجود، به تعمیر آن در سال ۱۱۶۷ق اشاره دارد. مسجد تا پیش از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ش، ساختمان کوچکی داشته اما پس از انقلاب توسعه زیادی یافته است. مجموعه مسجد جمکران از محوطه بیرونی، صحن اصلی، شبستان‌ها، مسجد مقام و ساختمان‌های اداری تشکیل شده است.
برای مسجد جمکران، اعمال مخصوصی ذکر شده است؛ از جمله دو رکعت نماز تحیت مسجد و دو رکعت نماز امام زمان. محدث نوری این اعمال را به امام زمان نسبت داده و شیخ عباس قمی به نقل از او در مفاتیح الجنان ذکر کرده است.
موقعیت و نامگذاری
مسجد جمکران، مسجدی است در حاشیه قم و در فاصله حدود ۸ کیلومتری حرم حضرت معصومه (س).[۱] و به حضرت مهدی (ع)، امام دوازدهم شیعیان منسوب شده است.[۲] و به سبب نزدیکی با روستای جمکران، به مسجد جمکران شهرت یافته است.[۳] این مسجد در گذشته با اتکا به سنگ مرمری که قدمگاه امام دوازدهم شیعیان دانسته می‌شده است[۴] به «مسجد قدمگاه» مشهور بوده.[۵] این مسجد، به دلیل انتساب به امام زمان،[۶] «مسجد صاحب الزمان» نیز نامیده شده است.[۷]
انتساب به امام زمان(عج)
بر اساس نقل میرزا حسین نوری، محدث شیعه قرن چهاردهم، مسجد جمکران در قرن چهارم قمری به‌دستور امام زمان(عج) و به دست شخصی به نام سید ابوالحسن از علمای قم بنا شده است.[۸] محدث نوری از حسن بن مثله جمکرانی نقل کرده که در شب سه‌شنبه ماه رمضان سال ۳۹۳ق خدمت امام زمان رسیده و در این دیدار، امام زمان از وی خواسته که از حسن بن مسلم درخواست کند که دیگر در این زمین (زمینی که بعدها مسجد جمکران در آن ساخته شد) کشاورزی نکند و به سید ابوالحسن که از علمای قم بوده بگوید که با دریافت مبالغی که حسن بن مسلم از کشاورزی چند ساله در زمین مذکور به دست آورده، در آنجا مسجدی بنا کند.[۹] بر این اساس، پس از این ماجرا سید ابوالحسن مسجدی با سقفی از چوب در مکانی که حدود آن به وسیله امام زمان مشخص شده بود، احداث کرده است.[۱۰][یادداشت ۱]
منبع
داستان ساخت مسجد جمکران، در کتاب‌های محدث نوری مانند کلمه طیبه،[۱۱] نجم الثاقب،[۱۲] مستدرک الوسائل[۱۳] و جنة المأوی[۱۴] نقل شده است. محدث نوری، داستان را به کتاب تاریخ قم نسبت داده و نوشته که تاریخ قم آن را از کتاب مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین اثر شیخ صدوق نقل کرده است.[۱۵] محدث نوری همچنین در مستدرک الوسائل گفته است که این داستان را در حاشیه کتاب نقد الرجال به خط آقا محمدعلی فرزند وحید بهبهانی (۱۱۴۴-۱۲۱۶ق) دیده که آن را به کتاب مونس الحزین فی معرفة الدین و الیقین نسبت داده است.[۱۶]
تردیدها
محدث نوری (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق)، سال ساخته‌شدن مسجد جمکران را در برخی از آثار خود ۳۹۳ق[۱۷] و در برخی دیگر ۳۷۳ق دانسته است.[۱۸] ناصر الشریعه، نویسنده کتاب تاریخ قم، احتمال داده که واقعه مذکور، صد سال پیشتر و در سال ۲۹۳ق رخ داده باشد.[۱۹] محدث نوری، در حاشیه کتاب نقد الرجال هم همین تاریخ را ذکر کرده است.[۲۰]
برخی از محققان ، در صحت ماجرای انتساب مسجد جمکران به امام زمان(عج) تردید کرده‌اند؛ علی دوانی ، اشاره نشدن به کتاب مونس الحزین شیخ صدوق در کتب رجالی، نبود این ماجرا در ترجمه پنج باب موجود کتاب تاریخ قم و اشاره نکردن شیخ صدوق به آن در دیگر آثارش را از ایرادات مطالبی می‌داند که در این باره نقل شده است.[۲۱]
اعمال مسجد جمکران
برای مسجد جمکران اعمال مخصوصی ذکر شده است؛ نماز تحیت مسجد، و نماز امام زمان؛[۲۲]
- دو رکعت اول؛ به نیت نماز تحیت مسجد است. در هر رکعت آن یک بار سوره حمد و هفت بار سوره قل هو الله خوانده میشود و ذکر رکوع و سجود، هفت مرتبه تکرار میشود.[۲۳]
- دو رکعت دوم؛ به نیت نماز امام زمان، در هر رکعت این نماز، آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین»[۲۴] ۱۰۰ بار تکرار میشود و بعد از آن بقیه سوره حمد و سپس سوره توحید قرائت میشود. سپس در رکوع، ذکر سُبحانَ رَبّی العَظیمِ و بِحَمدِهِ و در سجده، ذکر سُبحانَ رَبّی الاَعلی و بِحَمدِهِ، هفت مرتبه تکرار میشود. پس از سلام نماز، یک بار ذکر لا اله الا الله گفته میشود و سپس تسبیحات حضرت زهرا ادا میشود و نمازگزار پس از آن باید در سجده، صد بار صلوات بفرستد.[۲۵]
محدث نوری، اعمال مسجد جمکران را به امام زمان نسبت داده و از او نقل کرده که «مردم به این مکان رغبت کنند و آن را عزیز بدارند». چنانکه او نوشته، کسی که این چهار رکعت نماز را در مسجد جمکران به جا بیاورد، مانند کسی است که در کعبه نماز خوانده است.[۲۶] شیخ عباس قمی این اعمال را به نقل از استادش محدث نوری، در مفاتیح الجنان آورده است.[۲۷] علی دوانی، تاریخ‌نگار و محقق معاصر، به تبع تردید در انتساب مسجد جمکران به امام زمان، در انتساب این اعمال به وی نیز تردید کرده است.[۲۸]
شب‌های چهارشنبه و مراسمات
مراسم نیمه شعبان در جمکران
مسجد جمکران، محل برگزاری برخی از مراسمات مذهبی مانند جشن نیمه شعبان است.[۲۹] همچنین شب‌های جمعه، دعای کمیل، صبح‌های جمعه دعای ندبه، و شب‌های چهارشنبه، دعای توسل در این مسجد برگزار میشود.[۳۰] و افرادی از مناطق مختلف، به‌ویژه در ایام مذکور در مسجد حاضر می‌شوند.[۳۱] گفته شده، تعداد آنها سالانه به ۱۵ میلیون نفر می‌رسد.[۳۲]
علی‌اصغر فقیهی، نویسنده مجموعه ۵ جلدی تاریخ جامع قم در سال ۱۳۵۰ش،[۳۳] مسجد جمکران را از بارونق‌ترین مساجد ایران در آن زمان دانسته که در شب‌های چهارشنبه افرادی از شهرهای مختلف ایران مانند تهران و قم در این مسجد حاضر می‌شده‌اند.[۳۴] او رونق گرفتن مسجد جمکران را مدیون توجه آيت‌الله محمدتقی یزدی بافقی دانسته که عصرهای سه‌شنبه به همراه گروهی از طلاب با پای پیاده به مسجد جمکران می‌رفت و نماز مغرب و عشاء را در آنجا اقامه می‌کرد و شب را تا صبح در آنجا به عبادت می‌پرداخت.[۳۵] به گفته ناصر الشریعه، پیشتر در شب‌های جمعه افرادی از قم در این مسجد به عبادت میپرداختهاند.[۳۶]
تاریخچه و تحولات
تصویری از مسجد قدیم جمکران
بر پایه حکایتی که میرزا حسین نوری نقل کرده، ساخت مسجد جمکران به قرن چهارم قمری برمی‌گردد.[۳۷] سید حسین مدرسی طباطبایی احتمال داده که مسجد جمکران همان مسجد خطّاب اسدی باشد که به گفته تاریخ قم در اوایل قرن دوم قمری در روستای جمکران ساخته شد.[۳۸] [یادداشت ۲] برخی دیگر از محققان، مسجد جمکران را غیر از مسجد مذکور دانسته و بر پایه نقل محدث نوری، ساخت آن را در قرن چهارم می‌دانند.[۳۹]
با این حال، در منابع تاریخی، درباره مسجد جمکران اطلاعاتی وجود ندارد. تنها در کتاب خلاصة التواریخ، ضمن بیان وقایع سال ۹۸۶ق، در شرح حال میرغیاث الدین محمد میرمیران آمده است که او به هنگام توقف در روستای لَنجَرودِ قم، گاهی در مکانی که مَقامِ امام زمان خوانده شده، در جمکران اعتکاف می‌کرد.[۴۰] به گفته علی‌اصغر فقیهی، تاریخ‌پژوه معاصر، منظور او از آن مقام، مسجد جمکران بوده است.[۴۱]
تعمیر مسجد
مسجد جمکران در دوره‌های مختلف تعمیر و بازسازی شده است؛ بنا بر کتیبه‌ای که با تاریخ ۱۱۶۷ق موجود است، میرزا علی‌اکبر جمکرانی در سال ۱۱۶۷ق مسجد را تعمیر کرده است. همچنین بر اساس کتیبه مذکور، بنا در آن زمان شامل مسجدی به ابعاد ۱۷×۵ متر، در جنوبِ صحنی به ابعاد ۱۷×۱۳ متر بوده است.[یادداشت ۳][۴۲] بعدها علی‌قلی جمکرانی، ساخت یک طرف صحن مسجد را آغاز کرده، ولی صحن نیمه‌تمام مانده تا آنکه علی‌اصغرخان اتابک در اوایل حکومت مظفرالدین شاه قاجار (۱۲۳۲-۱۲۸۵ش) آن را تعمیر کرد.[۴۳] شیخ محمدتقی بافقی (درگذشته ۱۳۲۵ش) از علمای قم در دوره پهلوی، تعمیراتی در مسجد انجام داده است.[۴۴] همچنین فردی به نام سید محمد آقازاده، در سال ۱۳۳۲ش، قسمت‌هایی از مسجد را تعمیر کرد و تالاری در جنوب صحن آن احداث نمود.[۴۵]
در قسمت جنوب شرقی مسجد، گلدسته آجری به ارتفاع ۱۷ متر قرار داشته که با استناد به کتیبه‌ای، در ۱۳۱۸ش ساخته شده است.[۴۶]
توسعه بنا در جمهوری اسلامی
ماکت طرح جامع مسجد جمکران
پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ش در ایران، شورای مدیریت حوزه علمیه قم، هیئت امنای مسجد جمکران را معرفی کرد و اداره اوقاف و امور خیریه، نظارت بر امور آن را بر عهده گرفت.[۴۷] و توسعه مسجد سرعت گرفت. پس از آن ۴۰ هکتار زمین در اختیار مسجد جمکران قرار گرفت که ۵/۵ هکتار آن به محوطه و صحن اصلی اختصاص یافت.[۴۸] همچنین در سال ۱۳۸۲ش طرحی تصویب شد که برای مجموعه مسجد جمکران، حدود ۲۵۰ هکتار زمین در نظر گرفته شده بود و نزدیک به ۳۰ هزار مترمربع آن به مسجد مقام و شبستان‌ها اختصاص داشت و مابقی، مربوط به صحن و ساختمان‌های ادارای و خدماتی می‌شد. در این طرح، ساختمان‌های مسجد به جز مسجد مقام، بازسازی شد.[۴۹]
مسجد جمکران با واحدهای مختلفی مانند واحد مراسم و تبلیغات، روابط عمومی، کتابخانه، انتشارات، ثبت کرامات و نذورات و هدایا، اداره میشود و محمدحسین رحیمیان، تولیت مسجد جمکران را بر عهده دارد. پیش از او، ابوالقاسم وافی عهده‌دار مدیریت مسجد جمکران بوده است.[۵۰]
معماری و ساختمان
مجموعه مسجد جمکران از قسمت‌های مختلفی مانند مسجد مقام، شبستان‌ها، صحن اصلی و ساختمان‌های تشکیلات ادرای تشکیل شده است.
مسجد مقام
ساختمان شبستان اصلی مسجد جمکران، مسجد مَقام نامیده میشود و حدود ۱۱۰۰ متر مربع مساحت دارد. ایوان ورودی مسجد، از طریق سه ورودی به شبستان راه دارد و در اطراف ایوان، دو مناره‌با ارتفاع ۶۰ متر قرار دارد. شبستان دارای هشت ستون است که گنبد مسجد با سازه‌ای فلزی بر فراز آنها استوار شده است. در ساقه گنبد، ۲۳ پنجره تعبیه شده است که نور شبستان را تأمین می‌کنند. سطح خارجی گنبد نیز با کاشی‌های فیروزه‌ای پوشیده و با کتیبه‌های تهلیل و تُرَنج‌هایی با عبارت «یا مهدی ادرکنی» در داخل آن، تزئین شده است. سطح داخلی گنبد مزین به کاشی‌های معرق با تلفیق آجر است. همچنین ستونها، محراب و ایوان ورودی شبستان و دو مناره اطراف آن با کاشی‌های معرق و مقرنس‌کاری تزیین شده است.[۵۱]
مسجد جمکران، شش ورودی دارد که ورودی شمال شرقی، مستقیما به شبستان اصلی مسجد می‌رسد.[۵۲] در اطرف صحن، مناره‌هایی ساخته شده که بنا به گفته مسئولان مسجد جمکران، تعداد آنها به ۱۴ خواهد رسید.[۵۳]
شبستان‌ها
- شبستان‌های غربی و شرقی: در دو طرف مسجد مقام، دو شبستان وجود دارد که هر کدام با ۴ هزار متر مربع زیربنا در دو طبقه ساخته شده‌اند. قسمت‌های داخلی این شبستان‌ها آیینه‌کاری شده است و هریک دارای دو گنبد قرینه‌اند.[۵۴]
چاه عریضه
نوشتار اصلی: چاه عریضه
در محوطه بیرونی مسجد، و در پشت ساختمان مسجد مقام، چاهی وجود دارد که به چاه عریضه معروف است.[۵۵] برخی از شیعیان با اعتقاد به تقدس این چاه، عریضه و نامه‌های خود به امام زمان را در آن می‌اندازند.[۵۶] به گفته برخی از پژوهشگران، برای چاه سندی یافت نشده و هیچ یک از مراجع تقلید برای آن قداستی قائل نیستند.[۵۷] آیت الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران[۵۸] و آیت الله مکارم شیرازی[۵۹] از مراجع تقلید، با انداختن نامه به داخل چاه مذکور مخالفت کرده‌اند. همچنین گفته شده در میان محراب مسجد، چاه کوچکی قرار داشته که برخی زائران برای تبرک از درون آن خاک برمی‌داشته‌اند. در محراب مسجد، قطعه سنگی نیز وجود داشته که در میان آن اثر یک قدم بزرگ، به نشان قدمگاه بودن مسجد، حجاری شده بوده که در ۱۳۵۰ق، به دستور آیت‌اللّه فیض قمی (متوفی ۱۳۷۰ق) به نشانه بدعت بودن، تخریب شده است.[۶۰]
مطالعه بیشتر
- کتاب مسجد مقدّس جمکران: تجلیگاه صاحب الزمان، جعفر میرعظیمی در این کتاب ابتدا به تاریخچه مسجد جمکران پرداخته[۶۱] سپس سخنان برخی از علما و مراجع تقلید را درباره آن ذکر کرده است.[۶۲] در ادامه برخی از کراماتی که در این مسجد به وقوع پیوسته و نیز اشعاری در تکریم مسجد گرد آورده است.[۶۳] انتشارات مسجد جمکران این کتاب را چندین بار چاپ کرده است.
پانویس
- پرش به بالا↑ خان‌محمدی، «چاه عریضه جمکران؛ از خرافه تا واقعیت»، ص۱۶۲.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۴-۵۸؛ نوری، نجم الثاقب، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۵۴-۴۵۸؛ نوری، کلمه طیبه، ۱۳۸۰ش، ص۶۸۲-۶۸۶.
- پرش به بالا↑ عرب، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۷.
- پرش به بالا↑ ناصر الشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۳.
- پرش به بالا↑ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱۳۴۹ش، ج۲، ص۶۶۷، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۷.
- پرش به بالا↑ عرب، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۷.
- پرش به بالا↑ مدرسی طباطبائی، تربت پاکان، ۱۳۳۵ش، ج۲، ص۱۶۴.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۴-۵۸.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۴-۵۸.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۴-۵۸؛ نوری، نجم الثاقب، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۵۴-۴۵۸؛ نوری، کلمه طیبه، ۱۳۸۰ش، ص۶۸۲-۶۸۶.
- پرش به بالا↑ نوری، کلمه طیبه، ۱۳۸۰ش، ص۶۸۲-۶۸۶.
- پرش به بالا↑ نوری، نجم الثاقب، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۵۴-۴۵۸.
- پرش به بالا↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۸ق، ج۳، ص۴۴۷.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۴-۵۸.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۴.
- پرش به بالا↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۸ق، ج۳، ص۴۳۲ و ۴۴۷.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۴-۵۸، ص۳۸۳-۳۸۸؛ نوری، کلمه طیبه، ۱۳۸۰ش، ص۶۸۲-۶۸۶.
- پرش به بالا↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۸ق، ج۳، ص۴۴۷؛ نوری، نجم الثاقب، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۵۸.
- پرش به بالا↑ ناصر الشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۹.
- پرش به بالا↑ نوری، نجم الثاقب، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۵۸.
- پرش به بالا↑ ناصر الشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۲۹-۳۰.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۶؛ نوری، کلمه طیبه، ۱۳۸۰ش، ص۶۸۴.
- پرش به بالا↑ قمی، کلیات مفاتیح الجنان، نماز مسجد جمکران، ص۴۲۷-۴۲۹.
- پرش به بالا↑ سوره حمد، آیه ۵.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ص۵۵-۵۶؛ نوری، نجم الثاقب، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۵۶؛ قمی، کلیات مفاتیح الجنان، نماز مسجد جمکران، ص۴۲۷-۴۲۹.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۶؛ نوری، کلمه طیبه، ۱۳۸۰ش، ص۶۸۴؛ قمی، کلیات مفاتیح الجنان، نماز مسجد جمکران، ص۴۲۹.
- پرش به بالا↑ قمی، کلیات مفاتیح الجنان، نماز مسجد جمکران، ص۴۲۷-۴۲۹.
- پرش به بالا↑ ناصر الشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۳۰.
- پرش به بالا↑ نگاه کنید به: «اعلام برنامه های ویژه نیمه شعبان در مسجد مقدس جمکران».
- پرش به بالا↑ نگاه کنید به: «مراسم این هفته مسجد مقدس جمکران».
- پرش به بالا↑ خان‌محمدی، «چاه عریضه جمکران از خرافه تا واقعیت»، ص۱۶۲.
- پرش به بالا↑ ویژه‌نامه جمکران، ۱۳۸۴ش، ص۷-۱۱، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۸.
- پرش به بالا↑ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۳۸۶ش، ص۷-۱۰.
- پرش به بالا↑ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۳۸۶ش، ص۲۷۳.
- پرش به بالا↑ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۳۸۶ش، ص۲۷۳-۲۷۴.
- پرش به بالا↑ ناصر الشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۳.
- پرش به بالا↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۴-۵۸؛ نوری، نجم الثاقب، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۵۴-۴۵۸؛ نوری، کلمه طیبه، ۱۳۸۰ش، ص۶۸۲-۶۸۶.
- پرش به بالا↑ مدرسی طباطبائی، تربت پاکان، ۱۳۳۵ش، ج۲، ص۱۶۳-۱۶۴.
- پرش به بالا↑ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۳۸۶ش، ص۲۷۲.
- پرش به بالا↑ منشی قمی، خلاصة التواریخ، ۱۳۵۹-۱۳۶۳ش، ج۲، ص۱۰۱۹، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۷.
- پرش به بالا↑ فقیهی، «قم در مسیر تاریخ»، ص۱۷۱، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۷.
- پرش به بالا↑ مدرسی طباطبائی، تربت پاکان، ۱۳۳۵ش، ج۲، ص۱۶۴.
- پرش به بالا↑ ناصر الشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۳.
- پرش به بالا↑ کوچک‌زاده، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، ۱۳۸۰ش، ص۲۴۶، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۸.
- پرش به بالا↑ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱۳۴۹-۱۳۵۰ش، ج۲، ص۶۶۸، ۶۷۱، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۸.
- پرش به بالا↑ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱۳۴۹-۱۳۵۰ش، ج۲، ص۶۷۰-۶۷۲، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۸.
- پرش به بالا↑ زندیه، «مسجد جمکران»، ص۸۰، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۸.
- پرش به بالا↑ زندیه، «مسجد جمکران»، ص۷۸، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۹.
- پرش به بالا↑ عرب، «مسجد جمکران»، ج۱۰، ص۷۴۹.
- پرش به بالا↑ «تولیت مسجد مقدس جمکران»..
- پرش به بالا↑ عرب، «مسجد جمکران»، ج۱۰، ص۷۴۹.
- پرش به بالا↑ «معماری مسجد مقدس جمکران؛ دومین مقصد گردشگری مذهبی در قم».
- پرش به بالا↑ «توسعه مسجد جمکران نیازمند ۱۷۰ میلیارد تومان اعتبار است».
- پرش به بالا↑ عرب، «مسجد جمکران»، ج۱۰، ص۷۴۹.
- پرش به بالا↑ خان‌محمدی، «چاه عریضه جمکران از خرافه تا واقعیت»، ص۱۶۲.
- پرش به بالا↑ خان‌محمدی، «چاه عریضه جمکران از خرافه تا واقعیت»، ص۱۶۳.
- پرش به بالا↑ خان‌محمدی، «چاه عریضه جمکران از خرافه تا واقعیت»، ص۱۷۵.
- پرش به بالا↑ مسیح در شب قدر، ۱۳۹۳ش، ص۴۳۱.
- پرش به بالا↑ «چاه عریضه در مسجد جمکران».
- پرش به بالا↑ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ۱۳۴۹-۱۳۵۰ش، ج۲، ص۶۶۸، به نقل از دانشنامه جهان اسلام، مدخل مسجد جمکران، ص۷۴۸.
- پرش به بالا↑ میرعظیمی، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۷۸ش، ص۲۷-۳۵.
- پرش به بالا↑ میرعظیمی، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۷۸ش، ص۳۷-۶۸.
- پرش به بالا↑ میرعظیمی، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۷۸ش، ص۷۰-۱۷۸.
یادداشت‌ها
- پرش به بالا↑ بنا به نقل محدث نوری، حسن من مثله جمکرانی گفته است در این گفتگو از امام زمان خواستم که برایم نشانه‌ای قرار دهد تا مردم حرفم را باور کنند. در جوابم گفت: تو برو آن رسالت را انجام بده و ما برای آن نشانه‌هایی قرار می‌دهیم. همچنین از من خواست که در گله جعفر کاشانی بزی است آن را در این مکان ذبح و گوشتش را میان بیماران توزیع کنم و گفت که هر بیماری که از گوشت آن بخورد خدا او را شفا می‌دهد. ابوالحسن نیز در خواب دیده بود که کسی به او می‌گوید حسن بن مثله از جمکران نزد تو می‌آید، او را تصدیق و به قولش اعتماد کن. وقتی نزد ابوالحسن رفتم درحالی که انتظار مرا می‌کشید، با هم به سمت جمکران می‌رفتیم، گله جعفر کاشانی را دیدیم، بزی به طرف ما دوید، جعفر سوگند یاد کرد که این بز در گله‌اش نبوده و تاکنون آن را ندیده است.(نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۵۴-۵۸؛ نوری، نجم الثاقب، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۵۴-۴۵۸؛ نوری، کلمه طیبه، ۱۳۸۰ش، ص۶۸۲-۶۸۶.)
- پرش به بالا↑ به گزارش کتاب تاریخ قم، نخستین مسجدی که در قم بنا شد، مسجد روستای جمکران بود که خَطّاب اسدی آن را پیش از مهاجرت اشعریان از کوفه به این شهر و در اوایل قرن دوم بنیان نهاد (قمی، تاریخ قم، ۱۳۶۱ق، ص۳۸).
- پرش به بالا↑ ناصر الشریعه سال تعمیر و تاریخ کتیبه را ۱۱۵۸ ذکر کرده است (ناصر الشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۳).
منابع
- «اعلام برنامه های ویژه نیمه شعبان در مسجد مقدس جمکران»، سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۳ شهریور ۱۳۹۷ش.
- «توسعه مسجد جمکران نیازمند ۱۷۰ میلیارد تومان اعتبار است»، سایت جمکران، تاریخ درج مطلب: ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۳ شهریور ۱۳۹۷ش.
- «تولیت مسجد مقدس جمکران»، سایت جمکران، تاریخ بازدید: ۱۳ شهریور ۱۳۹۷ش.
- خان‌محمدی و انواری، کریم و محمدرضا، «چاه عریضه جمکران از خرافه تا واقعیت»، در فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره ۳۷، ۱۳۹۲ش.
- «چاه عریضه در مسجد جمکران»، سایت اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۳ شهریور ۱۳۹۷ش.
- زندیه، حسن، «مسجد جمکران»، در مجله مسجد، ش۲۵، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۵ش.
- عرب، کاظم، «مدخل مسجد جمکران در دانشنامه جهان اسلام»، تهران، ۱۳۸۵ش.
- فقیهی، علی‌اصغر، «قم در مسیر تاریخ»، در مجله نامه قم، ش ۷ و ۸، پاییز و زمستان ۱۳۷۸ش.
- فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم؛ بخش اول از کتاب تاریخ جامع قم، قم، زائر، ۱۳۸۶ش.
- قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، تهران، چاپ جلال الدین طهرانی، ۱۳۶۱ش.
- قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، تصحیح: حسین استاد ولی، ترجمه: موسوی دامغانی، قم، نشر صدیقه، ۱۳۷۶ش.
- کمیته انتشارات موسسه فرهنگی هنری ایمان جهادی، مسیح در شب قدر، تهران، مؤسسه جهادی صهبا، ۱۳۹۳ش.
- کوچک‌زاده، محمدرضا، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، قم، ۱۳۸۰ش.
- مدرسی طباطبائی، سید حسین، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، مهر، ۱۳۳۵ش.
- «مراسم این هفته مسجد مقدس جمکران»، سایت جمکران، تاریخ درج مطلب: ۱۱ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۳ شهریور ۱۳۹۷ش.
- «معماری مسجد مقدس جمکران؛ دومین مقصد گردشگری مذهبی در قم»، در سایت راهنمای سفر من، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اسفند ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۳ شهریور ۱۳۹۷ش.
- منشی قمی، احمد، خلاصة التواریخ، تهران، چاپ احسان اشراقی، ۱۳۵۹-۱۳۶۳ش.
- میرعظیمی، سید جعفر، مسجد مقدس جمکران تجلیگاه صاحب الزمان، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۳۷۸ش.
- ناصر الشریعه، محمدحسین، تحقیق: علی دوانی، تاریخ قم، تهران، رهنمون، ۱۳۸۳ش.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۸ق.
- نوری، حسین، جنة المأوی فی ذکر من فاز بلقاء الحجة، تحقیق: مرکز الدراسات التخصصیه فی لامام المهدی، قم، مؤسسه السیدة المعصومة، ۱۴۲۷ق.
- نوری، حسین، کلمه طیبه، تحقیق: محمد ملکی، قم، پرهیزکار، ۱۳۸۰ش.
- نوری، حسین، نجم الثاقب فی احوال الامام الغائب، قم، مسجد جمکران، ۱۳۸۴ق.
- ویژه‌نامه جمکران، قم، مسجد مقدّس جمکران، ۱۳۸۴ش.
