آستانه حضرت معصومه؛ حرم حضرت معصومه (س)، ساختمان‌ها، موقوفات و تشکیلات اداری وابسته به آن است که بیشتر آنها در شهر قم می‌باشد. حضرت فاطمه معصومه(س) در سال ۲۰۱ قمری، یک سال پس از ورود امام رضا(ع) به مرو، عزم خراسان کرد و چون به ساوه رسید، بیمار شد. موسی بن خزرج اشعری از اشعریان مقیم قم به ساوه رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش منزل داد و پس از مدتی حضرت معصومه(س) وفات یافت. پیکر فاطمه معصومه(س) را در محلی موسوم به باغ بابلان به خاک سپردند.
نخستین قبه بر قبر وی توسط زینب از زنان علویه ساخته شد و این بنا در زمان صفویه شکوه و جلالی یافت. نخستین ضریح مرقد، ساخته شاه طهماسب اول است. امروزه آستانه حضرت معصومه(س) دارای ۲ صحن است: صحن عتیق و صحن جدید. همچنین امروزه کلیه امور آستانه طبق اساسنامه مصوب، با تولیت آستانه است.
نسب و مدت حیات
فاطمه معصومه(س)، (م ۲۰۱ق/۸۱۶م) دختر امام موسی کاظم(ع) است. درباره عمر فاطمه(س) به هنگام وفات، روایات گوناگون است. برخی او را ۱۸ ساله، و بعضی بیش از این دانستهاند، اما با توجه به اینکه پدر وی امام موسیکاظم(ع) در ۱۷۹ق/۷۹۵م به دستور هارون عباسی زندانی شد و ۴ سال در زندان ماند و همانجا وفات یافت و وفات فاطمه (س) نیز در ۲۰۱ق/۸۱۶م رخ داده، وی حد‌اقل میبایست در ۲۱ یا ۲۲ سالگی وفات کرده باشد.[نیازمند منبع]
شهرت
درباره علت و تاریخ شهرت وی به «معصومه» اظهار نظر قطعی نشده است. براساس فرمانی از جهانشاه قرهقویونلو (۹ق/۱۵م) فقط میتوان حدس زد که از همین روزگاران به این نام مشهور شده است.[نیازمند منبع]
مسافرتِ ایران و وفات
فاطمه معصومه (س) در ۲۰۱ق/۸۱۶م، یک سال پس از ورود امام رضا(ع) به مرو، عزم خراسان کرد و چون به ساوه رسید بیمار شد. موسیبن خَزرَج اشعری از اشعریان مقیم قم به ساوه رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش ساکن کرد. مطابق روایتی دیگر، خود فاطمه (س) از خادم خواست که او را به قم برد. بیماری او در قم ۱۷ روز ادامه یافت و به فوت انجامید.[نیازمند منبع]
به باور برخی فاطمه معصومه(س) مسموم شد.[۱]
مدفن
فاطمه معصومه(س) در محلی موسوم به باغ بابلان (متعلق به موسی اشعری در بیرون شهر قم) که اکنون روضه اوست به خاک سپرده شد. حسن قمی از آن به «مقبره بابلان» تعبیر کرده است، زیرا موسیبن خزرج آن باغ را پس از دفن حضرت معصومه، برای گورستان عمومی وقف کرد.[نیازمند منبع]
محل اقامت
موسیبن خزرج منزلی را که حضرت معصومه در آن چندی زیست به مسجد اختصاص داد. آن منزل نیز بیرون شهر قم بود و اینک معروف به سرای سِتّیه، همراه با «بیتالنور» که محل عبادت وی بود، معمور و مزار مردم است.
نخستینبار میرابوالفضل عراقی مسجدی در کنار آن ساخت و از اینرو، محوطه وسیع اطراف آن به میدان میر مشهور شد.
موقعیت مرقد
باغ بابلان در کنار رودخانه و بیرون شهر قم بود. این باغ حتی در قرن های۷ و ۸ق نیز خارج از قم بوده، زیرا قاضیاحمد قمی از شمسالدین صاحب دیوان یاد میکند که «متوجه شهر قم شد و چون به آنجا رسید، در مشهد شریف که بیرون شهر است فرود آمد ». همچنین به موجب یک وقفنامه از روزگار صفویان، حرم بیرون از باروی قم بوده است. در ایامی که شاردن از قم دیدار میکرده، دیوار پهن و ستبری از آجر میان ساختمان حرم و رودخانه کشیده شده بوده که به هنگام طغیان رودخانه، به حرم آسیبی وارد نیاید.
بنابراین در آن روزگار نیز حرم با رودخانه فاصله چندانی نداشته است، گرچه امروز این فاصله به چند صدمتر میرسد، اما این عقبنشینی را نمیتوان طبیعی دانست بلکه به گمان قوی مسیر رودخانه را بعداً کمی تغییر دادهاند تا حرم از آسیب احتمال مصون بماند.
تاریخچه بنای حرم
پس از فوت حضرت معصومه و دفن او در باغ بابلان، روضه وی در طول تاریخ دستخوش دگرگونی‌های بسیار شد و به تدریج بر وسعت و شکوه حرم و بناهای مجاور آن افزوده گشت تا اینکه این روضه به شکوهمندترین و معروفترین زیارتگاه‌های ایران پس از آستان قدس رضوی تبدیل شد. بنای حرم و مرقد شامل ساختمان درونی آرامگاه، مرقد و ضریح است.
ساختمان درونی حرم
نخستین بنا
پس از دفن حضرت معصومه، اشعریان سایبانی از بوریا بر روی مزار او برافراشتند. این سایبان بر جای بود تا آنکه زنی به نام زینب «قبه بر سر تربت او نهاد ». البته در مورد نسب این زینب اختلاف است. حسن قمی مؤلف تاریخ قم (نوشته ۳۷۸ق/۹۸۸م)، او را دختر امام جواد(ع) و برخی دیگر او را دختر موسی مُبرَقع می‌دانند.[نیازمند منبع] شیخ عباس قمی نیز بر این باور است زینب بنت جواد(ع) در قم درگذشت و در حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد. ام محمد و میمونه، خواهران زینب نیز در همانجا مدفون شدند.[۲]
سایبانی که اشعریان برافراشتند، میبایست تا نیمه قرن ۳ق برقرار بوده باشد، زیرا به تصریح حسن قمی، برادر زینب یعنی موسیبن محمدبن علیبن موسیالرضا(ع) در ۲۵۶ق/۸۶۹م وارد قم شد و پس از خروج او از قم، زینب در طلب برادرش از کوفه به قم آمد.
بنای زینب نیز لااقل تا ۳۷۸ق/۹۸۸م که تاریخ قم تصنیف شده، بر پای بوده است. از آن پس تا ۴۵۷ق/۱۰۶۴م آگاهی چندانی از تجدید بنای خود بقعه در دست نیست، جز آنکه در ۳۵۰ق/۹۶۱م ابوالحسن زیدبن احمدبن بحر اصفهانی حاکم قم، سر در بقعه را از جانب رودخانه گسترش داد و در بزرگتری برای آن تهیه کرد.
ساخت مشهد و قبه سِتّی
در ۴۴۷ق/۱۰۵۵م امیرابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی به اشارت شیخ طوسی «مشهد و قبه سِتّی فاطمه (س) را بساخت ». ساختمان این بنا تا ۴۵۷ق/۱۰۶۵م به درازا کشید. این بنا فاقد ایوان و بیوتات و گلدسته بود.
حمله مغول و تیمور
در حمله مغولان، قم نیز از آسیب مصون نماند. ولی احتمالاً به حرم آسیبی نرسید، زیرا ساختمان عراقی تا روزگار صفویان برجای بوده است. برخی گفتهاند که تیمور گورکانی نیز قم را ویران کرد، ولی برخی منکر هجوم تیمور به قم شدهاند.
حمدالله مستوفی از ویران شدن قم یاد کرده است ولی از آسیب رسیدن به حرم به دست مغولان گزارشی نقل نکرده است.
-
- بازسازی حرم توسط سلطانمحمد الجایتو
پس از آن سلطانمحمد الجایتو که آثار او در مشهد مشهور است، به عمران شهر قم و مشاهد آن پرداخت. کاشی‌های موجود در آستانه که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار دوران اوست.
توسعه‌ها
-
- روزگار صفویه
در روزگار صفویان، آستانه حضرت معصومه(س) شکوه و جلالی یافت. صفویان گنبد و بارگاه حضرت معصومه(س) را مرتفعتر ساختند و به کاشی آراستند. اینان، خادمان، حافظان و زائران را میهمان میکردند و هزینه میدادند.
بنای ابوالفضل عراقی تا سال ۹۲۵ق/۱۵۱۹م بر جای بود. در این سال شاهبیگم دختر شاه اسماعیل اول صفوی به مباشرت عمادبیک، بقعه حضرت معصومه(س) را به صورت بنایی ۸ پهلو با ۸ صُفّه تجدید کرد و دیوارها را با کاشی مُعَرَّق بیاراست و در جلوِ آن ایوانی با ۲ مناره بنا نهاد و صحنی نیز با چند بقعه و ایوان طرح ریخت. اما قاضی میراحمد منشی، تاریخ بنای مزبور را ۹۴۶ق/۱۵۳۹م و بانی آن را شاهبیگی بیگم دختر مهمادبیک میداند که «عمارت رفیعه حضرت معصومه(س) را بکرد و قریب ۱۰۰۰ تومان املاک نفیس وقف آن مزار موهبت آثار فرمود.»
کجوری و آل بحرالعلوم میگویند در ۵۲۹ق/۱۱۳۴م شاهبیگم دختر عمادبیک، بر سر مرقد حضرت معصومه(س) گنبدی بنا نهاد. این گفتهها بیگمان نادرست است، زیرا قزوینی رازی مؤلف النقض نوشته در (۵۶۰ق/۱۱۶۴م)، از بنای ابوالفضل عراقی سخن میگوید. اگر شاهبیگم نانی بر بقعه فاطمیه بنایی ساخته بود، وی آن را یاد میکرد.
این اشتباه ظاهراً باید از تشابه دو رقم «۹۲۵» و «۵۲۹» و «عمادبیک» و «مهمادبیک» و ریختگیهای کتیبهای که واعظ کجوری و آل بحرالعلوم آن را نقل کردهاند، ناشی شده باشد. خاصه آنکه فیض در گنجینه آثار قم، اشتباه وی را در ذکر تاریخ بنا، ناشی از آن میداند که مطابق رسم آن روزگار، اعداد روی کتیبهها را معکوس مینوشتند. خود وی نمونههایی از اینگونه تاریخنویسی را دیده و شواهدی از آن را آورده است.
کتیبه موردِ نظرِ کجوری که در ایام قاجاریان میزیست، در آیینهکاری حرم و دیوارهای اطراف و محو کاشیها و گچبریهای کهن توسط کیکاووس میرزای قاجار از میان رفت.
-
- غارتِ افاغنه
در پایان روزگار صفویان که افاغنه بر ایران تاختند، حرم معصومه(س) از این حمله بینصیب نماند و اشرف افغان به هنگام عقبنشینی از برابر نادرشاه، همه نفایس و زر و زیورهای آستانه، حتی طلاهای روی صندوق مرقد شاهعباس را نیز کند و به یغما برد.
-
- از افشاریان تا قاجار
در دوره نادری (۱۱۴۸-۱۱۶۰ق/۱۶۸۸-۱۷۴۷م)، و زندی (۱۱۶۲-۱۲۰۹ق/۱۷۴۸-۱۷۹۴) از مرمت یا تجدید بنای حرم، اطلاعی در دست نیست. اما در روزگار قاجاریان، حرم، شکوه و عظمت روزگار صفویان را بازیافت.
فتحعلیشاه (د ۱۲۵۰ق/۱۸۳۴م) سطح حرم را با سنگ مرمر فرش کرد، به تصریح کتیبه موجود، آیینهکاری دیوارهای حرم نیز در ایام او آغاز شد و در روزگار محمدشاه (د ۱۲۶۴ق/۱۸۴۷م) پایان یافت.
مرقد مطهر
پس از بنای بقعه و تجدید ساختمان آن، در ۶۰۵ق/۱۲۰۸م به اشاره امیرمظفر احمدبن اسماعیل، بزرگترین کاشیساز عصر به نام محمدبن ابیطاهر کاشی قمی، یا محمدبن طاهربن ابیالحسین مدت ۸ سال به ساختن کاشیهایی برای مرقد شریف مشغول بود و سرانجام در ۶۳۰ق/۱۲۳۲م آن کاشیها را آماده و در جای خود تعبیه کرد. این کاشیها هنوز پابرجاست و از کهن‌ترین و باارزشترین آثار موجود در آستانه به شمار میرود.
طول مرقد ۲/۹۰ و عرض و ارتفاع آن ۱/۲۰ متر است و چون کمی از خط قبله انحراف دارد، در روزگار شاه تهماسب صفوی به راهنمایی محقق ثانی ضریحی در محاذات قبله بر گرد آن قرار دادند.
ضریح
نخستین ضریح مرقد، ساخته شاه تهماسب اول است. این ضریح در ۹۵۰ق/۱۵۴۳م به طول ۴/۸۰ و عرض ۴/۴۰ و ارتفاع ۲ متر از آجر بنا شد.
در شمال این ضریح، دری چوبی برای ورود به مرقد قرار داشت که در ۱۲۱۳ق/۱۷۹۸م به جای آن دری نفیس از طلا به دستور فتحعلیشاه ساخته و نصب شد. شاهطهماسب بعداً ضریحی دیگر از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین به فاصله نیم متری از زاویه جنوب غربی حرم نصب کرد. این ضریح در ۱۰۰۰ق/۱۵۹۱م توسط شاهعباس اول با ضریح دیگری تعویض شد.
فتحعلیشاه این ضریح را در ۱۲۴۵ق/۱۸۲۹م با صفحاتی از نقره پوشاند و آن را بر فراز پایهای از سنگ مرمر به ارتفاع ۳۰ سانتیمتر جای داد. ضریح ساخته شده در زمان فتحعلیشاه یکبار در ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م و بار دیگر در ۱۳۶۵ق/۱۹۴۵م به علت فرسودگی مرمت شد و سرانجام در ۱۳۴۸ش شکل آن را تغییر دادند و بر ارتفاعش افزودند.
گنبد و گلدستهها
گنبد
نخستین گنبدی که بر فراز تربت فاطمه (س) بنا شد، ساخته ابوالفضل عراقی در ۴۵۷ق/۱۰۶۴م بود. در ۹۲۵ق/۱۵۱۹م شاهبیگم صفوی این گنبد را ویران کرد و گنبدی دیگر ساخت که اکنون باقی است. در ۱۵۱۸ق/۱۸۰۳م به فرمان فتحعلیشاه با ۰۰۰‘۱۲ خشت زرین گنبد را بیاراستند. ارتفاع گنبد از سطح بام ۱۶ متر و از سطح زمین ۳۲ متر است. پیرامون خارجی آن ۶/۳۵ و پیرامون داخلی آن ۶۶/۲۸ و قطرش ۱۲ متر است.
گلدستهها
در آستانه حضرت معصومه (س) جمعاً ۶ گلدسته هست. دو گلدسته خود حرم در اوایل روزگار صفویان، توسط شاهبیگم بنا شد. در ۱۱۹۸ق/۱۷۸۳م این ۲ گلدسته توسط لطفعلیخان زند تجدید بنا شد، زیرا از قصیده هاتف اصفهانی که در پیشانی ایوان طلا کتیبه شده، برمیآید که ۲ گلدسته شاهبیگم پیش از تجدید بنای لطفعلیخان ویران بوده است.
-
- گلدستههای اصلی حرم
در ۱۲۱۸ق/۱۸۰۳م فتحعلیشاه این گلدستهها را طلاکاری کرد. این گلدستهها در ایام ناصرالدینشاه، توسط حسینخان شاهسوند، معروف به شهابالملک در ۱۲۸۶ق/۱۸۶۹م تجدید بنا شد و سطح آنها با کاشی آراسته گشت. در ۱۲۹۹ق/۱۸۸۱م کامرانمیرزای قاجار آنها را با خشتهای زرین بیاراست. ارتفاع این گلدستهها از کف صحن ۳۲/۲۰ و از سطح بام ۱۷/۴۰ و قطر انها ۱/۵ متر است.
-
- گلدستههای اتابکی
دو گلدسته دیگر در ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م توسط علیاصغرخان اتابک در صحن جدید و طرفین ایوان آینه بنیاد شد که به گلدسته اتابکی مشهور است. ارتفاع آنها ازکف صحن ۴۲/۸۰ و از سطح بام ۲۸ متر و قطرشان ۳/۳۰ متر است.
-
- گلدستههای کوتاه
دو گلدسته دیگر موسوم به گلدسته کوتاه بر فراز زاویه‌های بخش درونی صحن جدید قرار دارد که همواره از آنها برای اذان گفتن استفاده میشده است. این گلدستهها به ارتفاع ۵۰/۱۳ متر از کف صحن و قطر ۳ متر و پیرامون ۹۰/۹ متر به شکل هشتضلعی منظم ساخته شدهاند.
صحن‌ها و ایوانها
آستانه حضرت معصومه (س) دارای ۲ صحن است: صحن عتیق و صحن جدید.
صحن عتیق
در ۹۲۵ق/۱۵۱۹م شاهبیگم صفوی برای نخستینبار صحنی به شکل مربع با ۳ ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوانها همچنان بر جای بود تا روزگار فتحعلیشاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل ۸ ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوان‌های صحن و عتیق افزوده شد. اکنون ۷ ایوان در آن هست. ۴ ایوان در جنوب و ۳ ایوان در شمال صحن.
مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاهبیگم ساخته شد و در ۱۲۴۹ق/۱۸۳۳م توسط فتحعلیشاه طلاکاری گشت. در این ایوانها انواع تزیینات هنری اسلامی مانند مقرنسکاری و گچبری و آینهکاری به کار رفته و کتیبههایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده میشود. طول ایوان طلا ۹ متر، عرض آن ۶ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است.
صحن جدید
این صحن از آثار میرزاعلیاصغرخان اتابک است و ساختمان آن ۸ سال از ۱۲۹۵ق/۱۸۷۸م تا ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چندضلعی نامنظم است نیز ۷ ایوان هست که مشهورتر از همه ایوان آینه است.
این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساخته استادحسن معمار قمی است. طول ایوان ۹ متر، عرض آن ۷/۸۷ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است. ایوان‌های صحن جدید نیز دارای انواع تزیینات کاشیکاری، مقرنسکاری، گچبری و آینهکاری به کار رفته و کتیبههایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده میشود.
رواق‌ها و گنبدهای دیگر
در اطراف حرم ۶ رواق هست که اغلب دارای گنبدی کوچکتر از گنبد اصلی حرم است. ۳ رواق ساخته صفویان، ۲ رواق ساخته قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است. این رواق‌ها دارای انواع هنرهای بدیع اسلامی است و کتیبههایی نفیس به خط خوشنویسانی مشهور مانند محمدرضا امامی در آنها به جشم میخورد.
- رواق شرقی یا رواق آینه: این رواق در شرق روضه قرار دارد و در ۱۱۳۰ق/۱۸۸۲م توسط علیاصغرخان اتابک همراه با ایوان آینه ساخته شد. طول این رواق ۲۳ متر، عرض آن ۵/۳ متر و ارتفاعش ۵ متر است.
- رواق غربی: شامل ۳ بخش است و در ۱۲۳۶ق/۱۸۲۰م توسط محمدتقی میرزاحسامالسلطنه فرزند فتحعلیشاه به عنوان مسجد بالاسر به جای عمارت مهمانسرایی که شاهطهماسب در ۹۴۵ق/۱۵۳۸م ساخته بود بنیاد شد.
- رواق و گنبد شاهصفی یا حرم زنانه: آرامگاه شاهصفی در آن جای دارد و در ۱۰۵۲ق/۱۶۴۲م به دستور شاهعباس بر فراز آن گنبدی با دو پوشش ساختند. این رواق اکنون به روضه پیوسته است. در این رواق کتیبهای نفیس به خط محمدرضا امامی هست که احادیثی بر آن نوشته شده است.
- رواق و گنبد شاهعباس دوم: در ۱۰۷۷ق/۱۶۶۶م توسط شاهسلیمان بر روی مقبره شاهعباس بنا شد. گنبد آن ۱۶ ضلعی منظم است. در این رواق نیز کتیبهای به خط محمدرضا امامی است که سوره جمعه بر آن نوشته شده است.
- رواق و گنبد شاهسلیمان: مرقد شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در آنجاست. این رواق در سال ۱۱۰۷ق/۱۶۹۵م توسط سلطانحسین ساخته شد. قاعده گنبد آن ۴ ضلعی نامنظم است. کتیبهای به خط خطیب قمی در آن هست که سوره حشر بر آن نوشته شده است.
- رواق و گنبد طباطبائی: رواقی است به شکل مثلث، ساخته حاجآقا محمد طباطبایی (آیهالله زاده قمی) که ساختمان آن از ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م تا ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م به درازا کشیده است.
مدارس و مساجد
از آغاز ساختمان حرم، به تدریج مدارس و مساجدی در اطراف آن پدید آمد. در دورههای مختلف تعدادی از این مدارس بر اثر مرور زمان ویرایش شد، سپس مدارس دیگر ساخته شد و همواره بر وسعت و اهمیت آنها افزوده گشت تا امروز که این مدارس از جمله مدرسه فیضیه و دارالشّفاء، از مراکز بسیار مهم و معتبر علوم اسلامی شیعی به شمار میآید. مسجد اعظم قم اگر چه در زمان ساخت بصورت مستقل ساخته شده بود اما امروزه با گسترش حرم حضرت معصومه، مسجد نیز در محوطه حرم قرار گرفته است.
موزه آستانه
در طی دورههای مختلف که از آغاز بنای حرم میگذرد، اشیاء گرانبهایی در آنجا گردآمده است که زائران و مجاوران حرم و‌گاه فرمانروایان دور و نزدیک آنها را هدیه کردهاند.
پیش از تأسیس موزه، طی سالیان دراز چون جایی برای نگهداری این اشیاء نبود و اینها به صورت پراکنده در اطراف بقعه و حرم انباشته شده بود، برخی از میان رفت. در ۱۳۱۴ش وزارت معارف وقت محلی را در غرب حرم زنانه در نظر گرفت و پس از نوسازی به موزه آستانه اختصاص داد. بعدها موزه را به محلی در جنب مدرسه فیضیه، در کنار دفتر تولیت آستانه انتقال دادند و در جای ساختمان موزه سابق، مسجد موزه را بنا کردند.
در این موزه اشیاء نفیسی چون قرآن های خطی، دوازده قطعه فرش قبر پادشاهان قاجار، قسمتی از پرده کعبه که توسط امام خمینی اهدا شده، مسکوکات کهن و گرانبهای زرین و سیمین اسلامی از عصر خلفای عباسی تا روزگار معاصر، قالیچههای نفیس، درهای زرین و سیمین، قندیل و چلچراغ و شمعدان و بسیاری چیزهای دیگر نگهداری میشود.
کتابخانه آستانه
پیش از تأسیس کتابخانه آستانه، مقداری از کتاب‌های نفیس خطی و قرآنهای مذهب و گرانبهایی را که در طی سالیان دراز گردآمده بود، در حجرهای واقع در غرب صحن عتیق روی هم انباشته و جلوِ آن را دیوار کشیده بودند. در سال ۱۳۱۴ش که مشغول ساختن موزه بودند، برخی از این کتابها از میان رفت. بقیه را در دو صفّه بزرگ برفراز صفههای داخلی ایوان آینه جای دادند.
در ۱۳۳۰ش، کتابخانهای مرکب از ۲ سالن مطالعه و یک دفتر، روی حجرههای شرقی صحن عتیق، و ۲ مخزن کتاب روی مقبره مستوفی و غرفه مشرقالشمسین ساخته شد و آن کتابها را به آنجا منتقل کردند.
موقوفات و تولیت آستانه
موقوفات
چنانکه از گفته حسن بن محمد قمی برمیآید از دیرباز املاک و رقباتی وقف آستانه حضرت معصومه (س) بوده است. در طی سالیان، از سوی مردم و فرمانروایان بر این موقوفات افزوده شده تا امروز که املاک و مستغلات بسیاری جزء موقوفات افزوده شده است.
وقفنامههای بسیاری از موقوفات اکنون باقی است و آنها را در آغاز و انجام قرآنهای خطی آستانه میتوان دید. تاریخ کهن‌ترین وقفنامه به حدود ۵۹۰ق/۱۵۴۳م میرسد. موقوفات آستانه شامل زمین و مستغلاتی چون املاک مزروعی، دکانها، و اشیاء قیمتی فراوان است که درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده میرسد.
نظارت بر موقوفات و مصرف درآمد آنها، مستلزم تعیین کسی است که متصدی این وظایف باشد. به همین دلیل، بزرگان شیعه نیز کسانی را از سوی خود به عنوان وکیل وقف برای نظارت بر موقوفات بقعه و بارگاه امامان سلف و امامزادگان تعیین میکردهاند.
-
- قدیمی‌ترین وکیل موقوفات قم و آستانه
کهن‌ترین خبری که در مورد تولیت آستانه حضرت معصومه (س) در دست است، روایت حسنبن محمدقمی است که از احمد بن اسحاق اشعری به عنوان وکیل وقف قم از سوی امام حسن عسکری(ع) یاد کرده است.
تولیت آستانه
وکالت موقوفات به مرور زمان به تولیت تغییر یافت و متولیان که بعداً دارای اختیارات وسیعتری گردیدند، از سوی امیران و فرمانروایان تعیین میشدند. کهن‌ترین فرمان تولیت آستانه حضرت معصومه (س) که اینک در دست است، فرمان جهانشاه ترکمان قرهقویونلو است که در ۲۷ جمادی‌الاول ۸۶۸ق/۶ دسامبر ۱۴۶۴م صادر شده است. در فرمان شاه طهماسب که در ۹۴۸ق/۱۵۴۱م، و فرمان شاه عباس که در ۱۰۱۷ق/۱۶۰۸م صادر شده است، نامهای چند تن از متولیان آن روزگار که از یک خانواده بودهاند، به چشم میخورد. در این ایام، انتصاب و عزل کارکنان آستانه نیز از وظایف متولیان بوده است. پس از آن در طی چند قرن به تدریج حدود اختیارات متولیان افزایش یافت تا آنجا که امروزه کلیه امور آستانه طبق اساسنامه مصوب، با تولیت آستانه است.
پانویس
- پرش به بالا↑ عاملی، حیاة السیاسیة للامام رضا(ع)، ج۱، ص۴۲۸.
- پرش به بالا↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۴، ص۳۱۶؛ شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ج۲، ص ۴۳۲
منابع
- آقابزرگ، الذریعه، ج۹، ص۸۴؛
- جعفر آل بحرالعلوم، تحفهالعالم، نجف، ۱۳۵۴ق، ص۳۶؛
- محمدتقیبیک ارباب، تاریخ دارالایمان، قم، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت، ۱۳۵۳ش، ص ۳۳-۳۴؛
- اسکندربیک ترکمان، ذیل عالمآرای عباسی، به کوشش احمد سهیلی، تهران، اسلامیه، ۱۳۱۷ش، ص۲۵۷؛
- ادوارد براون، تاریخ ادبیات ایران، ترجمه علیاصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۷ش، ۳/۵۶۹؛
- علیاکبر برقعی، راهنمای قم، قم، آستانه مقدسه، ۱۳۱۷ش، ص ۳۲، ۳۳، ۵۱، ۵۳، ۸۵، ۹۲؛
- تذکرهالملوک، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۳۲ش، ص۴۴؛
- فرهنگ جهانپور، «فرامین پادشاهان صفوی در موزه بریتانیا»، بررسیهای تاریخی، س ۴، شمـ ۴ (مهر، آبان ۱۳۴۸ش)، ص ۲۲۵، ۲۲۶، ۲۲۹، ۲۳۰؛
- صفیالدین حسینی قمی، خلاصهالبلدان، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت، ص ۱۱۶، ۱۱۸، ۱۸۱، ۱۹۱؛
- غیاثالدین خواندمیر، حبیبالسیر، تهران، خیام، ۱۳۶۲ش، ص ۳۳۳-۳۳۴؛
- هانری رنه دالمانی، از خراسان تا بختیاری (سفرنامه)، ترجمه فرهوشی، تهران، ابنسینا، امیرکبیر، ۱۳۳۵ش، ص۸۵۳؛
- رشیدالدین فضلالله، جامعالتواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، اقبال، ۱۳۶۲ش، ۲/۸۰۸-۸۰۹؛
- جلیل زاهد و محمدرضا زهتابی، ایران زمین، تهران، پدیده، ۱۳۴۸ش، ص ۱۳۴-۱۳۶؛
- ژان شاردن، سیاحتنامه، ترجمه محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۹ش، ۳/۷۶، ۷۷؛
- قاضی نورالله شوشتری، مجالسالمؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۵ق، ص۱۴۶؛
- علیاصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم، قم، اسماعیلیان، ۱۳۵۰ش، ص ۸۹، ۱۰۶، ۱۵۲، ۱۸۲، ۲۱۱؛
- اوژن فلاندن، سفرنامه ایران، ترجمه حسین نورصادقی، تهران، ۱۳۵۶ش، ص۱۲۳؛
- فیض، گنجینه آثار قم، قم، مهر استوار، ۱۳۴۹ش، جمـ ؛
- عاملی، سید جعفر مرتضی، حیاة السیاسیة للامام رضا(ع)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۰۳ق.
- عبدالجلیل قزوینی رازی، النقض، به کوشش جلالالدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش، ص ۱۶۴، ۲۱۹، ۲۲۰؛
- حسنبن محمد قمی، تاریخ قم، به کوشش جلالالدین طهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش، ص ۲۱۱، ۲۱۳-۲۱۶؛
- قاضی احمد قمی، خلاصهالتواریخ، به کوشش احسان اشراقی، دانشگاه تهران، ۱۳۵۹ش، ص۲۹۰؛
- ملاباقر کجوری، جنهالنعیم والعیشالسلیم (روح و ریحان)، تهران، ۱۲۹۸ش، ص۴۵۹؛
- گای لسترنج، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۳۷ش، ص ۱۲۶-۱۲۷؛
- حسین مدرسی طباطبایی، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، قم، حکمت، ۱۳۵۳ش، ص ۵۶-۵۹، ۱۷۰؛
- حسین مدرسی طباطبایی، قم، حکمت، ۱۳۵۰ش، صص ۱۳۰، ۱۳۲، ۱۳۳، ۱۸۴، ۲۷۱؛
- حسین مدرسی طباطبایی، «مدارس قدیم قم»، وحید، س ۸، شمـ ۲ (بهمن ۱۳۴۹ش) ص ۲۰۵-۲۰۶؛
- حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲ش، ص۲۰۵؛
- حمدالله مستوفی، نزههالقلوب، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۹۱۳م، ص۶۷؛
- ابوالقاسم مشیری، «تاریخچه بنای آستانه مبارکه قم»، معارف اسلامی، شمـ ۲۳ (دی ۱۳۵۴ش)، ص ۹۶، ۹۸؛
- حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۸ش، ص۳۶۵؛
- محمد طاهر نصرآبادی، تذکره، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۱۷ش، ص۷۸.
