مورخان قدیم، اردبیل را واژه ای اوستایی دانسته اند كه از دو كلمه “ارتا” (مقدس) و “ویل” (شهر) كه معنی شهر مقدس را می دهد. بسیاری از مورخان اسلامی بنای این شهر را به فیروز پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند و نام آن را “بادان پیروز” نامیده اند.
چنین می‌نماید كه این شهر بیش از ۱۵۰۰ سال قدمت تاریخ دارد. به روایت اوستا، زردشت پیامبر ایرانی دركنار رود “دائی یتا ” كه امروزه ارس نامیده می شود به دنیا آمد و در كوه سبلان كتاب خود رانوشت و برای ترویج دین خود، به شهر “باذان پیروز” رفت. عده ای به او ایمان آوردند و در این ناحیه جنگی بین زردشتیان و بت پرستان روی داد كه دراین جنگ زردشتیان بر همه روستاها و قصبه های اطراف اردبیل دست یافتند و به افتخار این پیروزی آتشكده ای در اردبیل بنا كردند كه آثار آن هنوز در سه فرسنگی این شهر در دهكده‌ای به نام آتشگاه باقی مانده است.
در دوران حكومت انوشیروان پیروان مزدك كه از جان خود می ترسیدند به اطراف ایران می‌گریختند و عده ای هم به اردبیل گریختند. مزدكیان از مخالفان حكومت ساسانی و خلافت بین امیه در اردبیل بودند كه دائماُ دستور پیگرد و توقیف آنان صادر می شد. اهمیت مساْله مزدكیان، خلفای بنی امیه را برآن داشت تا پایتخت را از مراغه به اردبیل انتقال دهند. در زمان هشام از خلفای بنی امیه، طوایف بارین خزر به آذربایجان حمله و شهر را غارت كردند. اردبیل در زمان عباسیان مركز ایالت آذربایجان بود.
در سال ۶۱۷ هجری مغولان پس از حمله به ایران اردبیل را غارت كردند. در زمان هلاكوخان، مركز فرمانروایی اردبیل به مراغه منتقل شد و در زمان آباقاخان، تبریز پایتخت حكومت ایلخان شد. در دوره حكومت تیموریان، امیر تیمور در اردبیل به خدمت شیخ صفی الدین رسید و به درخواست شیخ، هزار نفر از اسیران را آزاد كرد. پس از فوت شیخ صفی الدین، این شهر قبله صوفیان شد و اكثر پیروان طریقت به این شهر روی آوردند. شاه اسماعیل از اردبیل قیام كرد و حكومت واحد ایرانی را تشكیل داد و ملوك الطوایفی را از بین برد.
در زمان صفویه هركس گناهی مرتكب می شد به اردبیل پناهنده می شد و از هر گونه آسیبی در امان می ماند. از این رو، به دار الامان نیز معروف بود وبعضی آن را دارالارشاد نیز گویند. این شهر در جنگ ایران و روسیه تا زمانی كه عهدنامه تركمانچای تنظیم شد در اشغال روسها بود. در این زمان (۱۲۴۵ هـ.ق ) همه اشیاء قیمت و بی همتای مقبره شیخ صفی الدین و زینت آلات دیگر مقبره ها و كتاب های مهم كتابخانه اردبیل كه شاه عباس وقف كرده بود و از كتابهای خطی نفیس وبی نظیر و بی همتا بود غارت شد.
این اشیاء و كتابهای نفیس هم اكنون در موزه های مسكو و لنینگراد نگهداری می شود. در زمان سلسله قاجار، پس از انتقال ولیعهدنشین از اردبیل به تبریز، این شهر از رونق افتاد و دچار ركود اقتصادی شد. رویدادهایی مانند زمین لرزه هایی پیاپی، هجوم قبایل واقوام گوناگون، و تاخت و تازهای بیگانگان رفته رفته سبب شد اردبیل از پیشرفت وترقی بازماند. در سالهای اخیر این شهر توسعه یافت و وجود آثار تاریخی بویژه مقبره خاندان شیخ صفی و همجواری اش با آب های گرم سرعین باعث شد این شهر رونق و اعتبار پیش خودرا بدست آورد.
مراكزتاریخی وباستانی
۱- خانه سید هاشم ابراهیمی
۲- منزل وكیل الرعیا
۳- خانه حاج یوسف آقاصادقی
۴- خانه حاج میرزا ابراهیم صادقی
۵- خانه سنگی دركوه
۶- دخمه سنگی ویند
۷- بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
۸- مقبره امین الدین جبراییل
۹- برج شاطر گنبدی
۱۰- تپه قره شیروان
۱۱- حمام پیر زرگر اردبیل
۱۲- حمام پیرعبدالملك
۱۳- حمام اوچ دكان
۱۴- حمام حاج شیخ
۱۵- حمام پیر
۱۶- حمام ملاهادی
۱۷- حمام صفویه
جاذبه های طبیعی
۱. آبشارگورگورسبلان
۲. آب گرم قهوه خانه ممتاز
۳. آب گرم بشی باجی لار
۴. آب گرم قره سو
۵. آب گرم ساری سو
۶. آب گرم گاومیش گلی
۷. آب گرم گزال
۸. آب گرم قهوه خانه همت
۹. آب پهن
۱۰. آب یل سویی
۱۱. آب چشم
۱۲. چشمه های بیله دره
۱۳. چشمه اسد
۱۴. چشمه بوشعلی
۱۵. چشمه های معدنی سرعین
۱۶. چشمه گل علی
۱۷. چشمه سردابه
۱۸. منطقه حفاظت شده نئور
۱۹. دریاچه نئور
۲۰. دریاچه شورابیل
۲۱. تالاب گنجگاه
۲۲. تالاب نوشار
۲۳. تالاب شور گل
۲۴. تالاب ملااحمد
اماكن زیارتی
• مسجدجامع اردبیل
• مسجدمیرزا علی اكبر مجتهد
• امامزاده صالح
• گورستان شام اسبی
• گورستان كرجان
• كلیسای مریم مقدس
صنايع و معادن
صنايع اردبيل در دو گروه صنايع دستي و صنايع ماشيني قابل بررسي است. صنايع دستي اردبيل بيش تر توسط عشاير و ساكنان شهرها و روستاهاي كوچك منطقه صورت مي گيرد. قالی بافی، گليم بافی و جاجيم بافی از کهن ترين صنايع دستی شهرستان اردبيل است که دارای شهرت فراوان و اهميت ويژه ای هستند. گليم بافی در اين ميان از اهميت بسيار زيادی برخوردار بوده و فرش اردبيل در مجموعه فرش های نفيس آذربايجان به شمار می آيد. نقشه شكسته و اسليمی، زمينه فرش های توليدی فرش بافان اردبيلی را تشكيل می دهد. از مهم ترين طرح های اين نقشه ها می توان به طرح قيچی، تک گل، ستاره، ريزماهی، وان، هريس، زيرخاكی، كله قوچ، زرين قلم، طرح قره باغ، لچک ترنج و مانند اين ها اشاره كرد. بر اساس آمار موجود ۸۰ درصد فرش توليدی شهرستان اردبيل، به خارج از كشور و بيش تر به كشورهای آلمان، ايتاليا، فرانسه و ژاپن صادر می شود. از ديگر صنايع دستی شهرستان اردبيل می توان شال بافی، جوراب های پشمی، پشتی، قلاب دوزی، خورجين بافی، نقره كاری، قلمزنی، خاتم كاری، صنايع چوبی و فلزی و سفال گری را نام برد.
اردبيل در صنايع ماشيني نيز داراي اهميت است. اين شهرستان در توليد فولاد خام، لاستيك و سيمان طي سالهاي اخير با راهاندازي كارخانههاي متعدد به رشد خوبي دست يافته است و ۴۰ هزار تن از كل لاستيك توليدي كشور در اردبيل توليد ميشود و سهم استان اردبيل از ميانگين توليد ۳۲ ميليون تن سيمان در سطح كشور حدود ۳ درصد است.
کشاورزی و دام داری
آب و هوای مناسب و خاک مرغوب سبب شده که کشاورزی اصلی ترين منبع درآمد شهرستان اردبيل باشد. معاش غالب مردم اردبيل از فعاليت های كشاورزی و خدمات تامين می گردد و عمده محصولات كشاورزی اين شهرستان، گندم، سيب زمينی، جو، ذرت دانه ای، چغندرقند، و انواع حبوبات و ميوه است. پرورش زنبور عسل و توليد عسل مرغوب در اردبيل بسيار رونق دارد، به طوري كه عسل اين شهرستان شهرت ملی يافته است. پرورش نوعی ماهی قزل آلا نيز در اين شهرستان صورت می گيرد كه از نظر مزه و كيفيت غذايی از بهترين ماهی های جهان است. هم چنين شهرستان اردبيل در عرضه گوشت و محصولات لبنی نيز بسيار فعال است و از ۵ ميليون واحد دامی استان نقش شهرستان اردبيل بسيار پر رنگ است.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
واژه اردبيل واژه ای اوستايی است كه از دو كلمه آرتا ( مقدس ) و ويل ( شهر ) به معنی شهر مقدس تركيب شده است. به روايت اوستا زرتشت پيامبر ايرانی در كنار رود دائی يتا كه امروزه ارس ناميده می شود به دنيا آمد و كتاب خود را در سبلان نوشت و برای ترويج دين خود، روی به شهر بازان پيروز آورد. عده ای به او گرويدند و در اين ناحيه جنگی ميان زرتشتيان و بت پرستان روی داد كه در اين جنگ زرتشتيان بر همه روستاها و قصبه های اطراف اردبيل دست يافتند و به افتخار اين پيروزی آتشكده ای در اردبيل بنا كردند كه امروزه آثار آن در سه فرسنگی اين شهر در دهكده ای به نام آتشگاه باقی مانده است. اردبيل در دوره اشكانيان و در ميان شهرهای آذربايجان جايگاه ويژه ای داشت.
نوشته اند كه قهرمانان آذربايجان به نام دهام كه از پهلوانان و از نژاد كيان بوده اند، در اين دوره از اردبيل برخاسته اند. به اين ترتيب، بنای شهر اردبيل را بسيار كهن تر از زمان ساسانی بايد دانست. برخی نام قبلی اين شهر را آذر بهمن نيز دانسته اند. اردبيل در سده های ۴ تا ۶ ميلادی از سوی هون ها كه هر چند گاه يكبار به ايران می تاختند، آسيب ها ديد. از آنجا كه پيروز ساسانی خرابی های اردبيل را كه بر اثر خشكسالی و حملات هون ها ايجاد شده بود ترميم كرد و ظاهرا ديواری به دور شهر كشيده، بنای آن را به او نسبت داده اند. پيش از دوره اسلامی آذربايجان دارای دو مركز اصلی بود: يكی از اين دو مركز گنجک( به ارمنی گنزک ) بود كه همان تخت سليمان امروزی است، اما نام مركز ديگر در جغرافيای استرابن از قلم افتاده است. در دوره اسلامی اين دو مركز را شيز و اردبيل خوانده اند. می گويند اردبيل بدون شک مركز تابستانی آذربايجان بوده است. از اواسط تا اواخر دوره ساسانی، اردبيل به تنهايی مركز آذربايجان به شمار می رفت و سكه های دوره پارتی و ساسانی در اين منطقه با علامت اربارات ضرب می شده است. اردبيل به هنگام فتح آذربايجان به دست مسلمانان همچنان پايتخت اين منطقه و مقر مرزبان آن بود.
در دوره ايلخانان گرچه تبريز، به عنوان شهر مهم آذربايجان رو به رشد بود و از لحاظ سياسی جايگزين اردبيل به شمار می آمد اما اردبيل نيز به عنوان دارالارشاد هنوز از جايگاهی خاص برخوردار بود. اردبيل در دوره صفوی از لحاظ سياسی و اقتصادی سرآمد شهرهای ايران بود. شاه اسماعيل صفوی قيام خود را از اردبيل آغاز كرد. اين شهر در مسير شاه راه تجاری ايران و اروپا قرار داشت و ابريشم وارده از گيلان، از طريق اردبيل به اروپا صادر می شد. اين امر در پيشرفت اقتصادی و افزايش درآمد مردم تاثيری مهم داشت. اردبيل دردوره قاجاريه رونق و شكوه گذشته را باز نيافت و وسعت آن به حدود يک سوم وسعت شيراز می رسيد.
مشخصات جغرافيايي
شهر اردبيل مرکز شهرستان، در ۴۸ درجه و ۱۸ دقيقه طول جغرافيايی و ۳۸ درجه و ۱۵ دقيقه عرض جغرافيايی و در ارتفاع ۱۳۱۱ متری از سطح دريا قرار گرفته است. وسعت اين شهرستان ۳۸۱۰ كيلومتر مربع است و چهره عمومی شهرستان اردبيل متاثر از ارتفاعات كوهستان های سبلان، طالش و بزغوش است كه اين عوامل طبيعی سبب محصور شدن آن شده اند. اين شهرستان به عنوان يكی از مناطق سردسير ايران بين پنج تا هشت ماه از سال سرد است. اردبيل ازشمال به شهرستان نمين از جنوب به گيوی از غرب به مشكين شهر و از شرق به استان گيلان محدود است. مسيرهاي دسترسي به اين استان عبارت اند از:
– مسير راه اردبيل – آستارا به درازاي ۶۷ كيلومتر
– مسير اصلی اردبيل -– خلخال به درازاي ۱۱۴ كيلومتر
– مسير اصلی ارديبل – گرمی – بيله سوار
– مسير اصلی اردبيل – سراب به درازاي ۸۵ كيلومتر
شهرستان اردبيل هم چنين دارای فرودگاه است.
