از شب بيست و يكم، دهه آخر ماه رمضان شروع مى شود كه بسيار پرارزش و مغتنم است. در هر شب از شب هاى اين دهه، غسل و دیگر اعمال و مناسک عبادی مستحب است و روايت شده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در هر شب از شب هاى دهه آخر ماه رمضان غسل مى كرد، برخلاف آنچه بعضى از ناآگاهان مى پندارند كه با گذشت شب هاى قدر برنامه ماه مبارك رمضان تمام شده است.[1]

شب‌های دهگانه از منظر قران

و اما«ليال عشر[2]» (شبهاى دهگانه) مشهور ،  که در طول سال قمرى به سه دهه اطلاق شده است.[3]

1. دهه اوّل ماه ذى الحجّه ؛ همان شبهاى دهگانه ذى الحجه است كه شاهد بزرگترين و تكان دهنده ترين اجتماعات عبادى سياسى مسلمين جهان است.[4]

2. بعضى نيز آن را به ده شب آخر ماه مبارك رمضان كه شبهاى قدر در آن است تفسير كرده اند.[5] لذا  برخلاف تصوّر برخى از مردم كه به روزهاى آخر ماه رمضان مخصوصاً پس از بيست و سوم اهميّتى نمى دهند، اهميّت فراوانى دارد. تا آنجا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دستور مى دادند در اين ده شب بستر و رختخواب ايشان را جمع نموده و معتكف مى شدند.[6]،[7]

3. دهۀ اول محرم.[8]

به هر حال سوگند به اين شبهاى دهگانه به هر تفسيرى كه باشد دليل بر اهميت فوق العاده آنها است چرا كه هميشه سوگند به امور مهمه ياد مى كنند[9] البته جمع ميان اين تفسيرهاى سه گانه کاملاً ممکن است.[10]

اعتکاف دهه آخر ماه رمضان احیا شود

به برکت انقلاب اعتکاف احیا و دامنه آن در حال گسترش است، چراکه اکنون در بیرون مرزهای نظام اسلامی نیز به این سنت دینی توجه ویژه می‌شود اما این حرکت نباید توقف داشته باشد و در این راستا اعتکاف دهه آخر ماه رمضان احیا شود،[11]  زیرا سنت  برگزاری اعتكاف در مساجد جامع در دهه آخر ماه مبارک رمضان مستحب است و فضيلت فراوان دارد و در روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله، اعتكاف در دهه آخر ماه رمضان برابر دو حج و دو عمره شمرده شده است.[12]،[13]

اینچنین است که  رسول خدا صلى الله عليه و آله در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتكف مى شد،[14] بسترش را جمع مى كرد و آماده و مهيّا و بانشاط به شب زنده دارى و عبادت مى پرداخت (بسيارى از مسلمانان نيز در اين امر به آن حضرت اقتدا مى كردند).[15]،[16]

اعمال دهۀ آخر ماه مبارک رمضان

دعاهاى مخصوص روزهاى ماه رمضان

از «ابن عبّاس» روايت شده است كه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله براى روزه هر روز از ماه مبارك رمضان فضيلت بسيارى را بيان فرمودند و همچنين براى هر روز دعاى مخصوصى با فضيلت و پاداش فراوان ذكر كردند.[17]،[18]

اعمال شب های دهه آخر ماه رمضان

نمازهای شب هاى دهۀ آخر ماه مبارك رمضان

مرحوم «علّامه مجلسى» در فصل آخر از اعمال ماه رمضان در كتاب «زادالمعاد»، نماز شب هاى دهۀ آخر ماه  ماه رمضان را چنين بيان مى كند: (و با توجّه به اين كه بهترين اعمال، در ماه مبارك، نماز و قرآن است و اين نمازها در بردارنده بسيارى از سوره هاى قرآن است، هركس هر چند شب را بخواند غنيمت است).[19]

زيارت امام حسین (ع)در شب هاى دهۀ آخر ماه مبارک رمضان

در فضيلت زيارت امام حسين عليه السلام در ماه مبارك رمضان به نحو عام و در شب اوّل و نيمه ماه و آخر آن و شب هاى قدر به خصوص، روايات بسيارى نقل شده است.^[20]،^[21]

دعاى شب هاى دهه آخر ماه مبارك رمضان

دعاهاى اين شب ها بر دو قسم است؛ نخست دعاهايى كه مشترك ميان همه شب هاى اين دهه است كه در هر شب از دهه آخر ماه رمضان خوانده مى شود و ديگر، دعاهايى كه مخصوص هر شب از دهه آخر است.[22]

دعاهاى مشترك شب هاى آخر ماه رمضان

مرحوم «شيخ كلينى» در كتاب شريف «كافى» از امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود: در دهه آخر ماه رمضان، هر شب اين دعا را مى خوانى:«اعُوذُ بِجَلالِ وَجْهِكَ الْكَريمِ، أنْ يَنْقَضِىَ عَنّى شَهْرُ رَمَضانَ...؛[23]پناه مى برم به جلال ذات بزرگوارت از اين كه ماه رمضان از من بگذرد...».[24]

هم چنین از مرحوم «كفعمى» در حاشيه «بلدالامين» از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه آن حضرت در هر شب از دهه آخر ماه رمضان، بعد از نمازهاى فريضه و نافله، اين دعا را مى خواند:«اللَّهُمَّ ادِّ عَنَّا حَقَّ ما مَضى مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ، وَ اغْفِرْلَنا تَقْصيرَنا فيهِ...؛[25]خدايا اداء كن از ما حق ايام گذشته ماه رمضان را و بيامرز تقصير ما را در اين ماه ...».[26]

«سيّد بن طاووس» در «اقبال»، از امام صادق عليه السلام نقل كرده است كه آن حضرت در هر شب از دهه آخر ماه رمضان اين دعا را مى خواند:«اللَّهُمَّ انَّكَ قُلْتَ فى كِتابِكَ الْمُنْزَلِ، شَهْرُ رَمَضانَ الَّذى انْزِلَ فيهِ الْقُرْانُ...؛[27]خدايا تو فرمودى در قرآنت كه از آسمان نازل گشته «ماه رمضانى كه قرآن در آن نازل گشته ...».[28]

دعاهاى مخصوص هر شب از دهه آخر ماه رمضان

دعاى مخصوص شب بيست و يكم.[29]

دعاى شب بيست و دوم:«يا سالِخَ النَّهارِ مِنَ اللَّيْلِ...[30]؛ اى كه روز (روشن) را از شب (تار) بركنى...»[31]

دعاى شب بيست و سوم .[32]

دعاى شب بيست و چهارم:«يا فالِقَ الْإِصْباحِ، وَجاعِلَ اللَّيْلِ سَكَناً...[33]؛اى شكافنده سپيده صبح و اى قرار دهنده شب را وسيله آرامش...».[34]

دعاى شب بيست و پنجم:«يا جاعِلَ اللَّيْلِ لِباساً، وَالنَّهارِ مَعاشاً...[35]؛اى كه شب را پوشش قراردادى و روز را وسيله درآوردن روزى ...».[36]

دعاى شب بيست و ششم:«يا جاعِلَ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ ايَتَيْنِ...[37]؛اى قرار دهنده شب و روز را دو نشانه (بر قدرتت)...».[38]

دعاى شب بيست و هفتم:«يا مآدَّ الظِّلِّ وَلَوْ شِئْتَ لَجَعَلْتَهُ ساكِناً...[39]؛اى امتداد دهنده سايه كه اگر مى خواستى آن را در يكجا ساكن مى كردى...».[40]

دعاى شب بيست و هشتم:«يا خازِنَ اللَّيْلِ فِى الْهَوآءِ، وَخازِنَ النُّورِ فِى السَّمآءِ...[41]؛اى جا دهنده تاريكى شب را در هوا و جا دهنده روشنى (روز) را در آسمان ...» .[42]

دعاى شب بيست و نهم:«يا مُكَوِّرَ اللَّيْلِ عَلَى النَّهارِ، وَمُكَوِّرَ النَّهارِ عَلَى اللَّيْلِ...[43]؛اى خدايى كه شب را به روز پيچانى و روز را بر شب بپيچانى...». [44]

دعاى شب سى ام:«الْحَمْدُللَّهِ لا شَريكَ لَهُ...[45]؛ستايش مخصوص خدايى است كه شريك ندارد...»[46]

فضیلت و اعمال شب بيست و هفتم ماه رمضان

 شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان، شب مباركى است و بزرگان اعمال زير را براى آن ذكر كرده اند:

«غسل» ،كه در روايتى از امام صادق عليه السلام به آن تصريح شده است.[47]

 سى ركعت نماز . [48]

از زيد بن على عليه السلام نقل شده است كه از پدرم على بن الحسين عليهما السلام شنيدم كه در شب بيست و هفتم ماه رمضان از اوّل شب تا آخر، اين دعا را مى خواند:«اللهُمَّ ارْزُقْنِى التَّجافِىَ عَنْ دارِ الْغُرُورِ، وَالْإِنابَةَ الى دارِ الْخُلُودِ، وَالْإِسْتِعْدادَ لِلْمَوْتِ قَبْلَ حُلُولِ الْفَوْتِ؛[49]خدايا روزيم كن دورى گزيدن از خانه فريب (ناپايدار) و بازگشت بسوى خانه جاويدان و آماده شدن براى مرگ پيش از رسيدن آن.»[50]

دعاى ديگرى براى اين شب، از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نقل شده است كه مجموعه اى از آيات قرآن است:«رَبَّنا آمَنّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا، وَ كَفِّرْ عَنَّا سَيِّئاتِنا، وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأبْرارِ...[51]؛پروردگارا، ما ايمان آورديم، گناهان ما را ببخش و بدى هاى ما را بپوشان و ما را با نيكان بميران...»[52]

فضیلت و اعمال شب آخر ماه رمضان

شب آخر ماه رمضان، شب مباركى است كه چند عمل در آن وارد شده است:

1- غسل كردن.[53] 2- زيارت امام حسين عليه السلام.[54] 3- خواندن سوره هاى «انعام»، «كهف» و «يس».[55] 4- صد مرتبه بگويد:«أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ».[56] 5- خواندن اين دعا كه «شيخ كلينى» رحمه الله از امام صادق عليه السلام نقل كرده است:«اللَّهُمَّ هذا شَهْرُ رَمَضانَ..[57].؛خدايا اين ماه رمضانى است كه در آن قرآن را نازل فرمودى...»[58] 6- خواندن دعاى «يا مُدَبِّرَ الْأُمُورِ».[59]

دعای وداع با ماه مبارک رمضان

7. با ماه رمضان وداع كند و دعاهاى وداع را كه علماى بزرگ در كتب خويش نقل كرده اند بخواند و از بهترين آن دعاها، دعاى چهل و پنجم «صحيفه كامله سجّاديّه» است.[60]

«سيّد بن طاووس» از امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه هر كس در شب آخر ماه رمضان، با آن ماه وداع كند و اين دعا را بخواند، خداوند او را پيش از طلوع صبح بيامرزد و توفيق توبه و انابه را به او مرحمت فرمايد:«اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ صِيامى لِشَهْرِ رَمَضانَ...[61]؛خدايا قرارش مده آخرين ديدار از روزه ام در ماه رمضان ...»[62]

در روايت ديگرى از جابر بن عبداللَّه انصارى نقل شده است كه در جمعه آخر ماه رمضان به محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله شرفياب شدم؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله به من فرمود: اين روز، جمعه آخر ماه رمضان است، با آن وداع كن و بگو:«اللهُمَّ لا تَجْعَلْهُ اخِرَ الْعَهْدِ مِنْ صِيامِنا ُ...[63]؛خدايا قرارش مده آخرين ديدار ما از روزه مان در ماه رمضان ...»[64]

رسول خدا صلى الله عليه و آله در ادامه فرمود: هر كس در اين روز اين دعا را بخواند، به يكى از دو خصلت نيكو دست يابد، يا آن كه ماه رمضان آينده را درك مى كند و يا به آمرزش و رحمت بى انتهاى خداوند مى رسد.[65]،[66]

8- خواندن ده ركعت نماز (هر دو ركعت به يك سلام).

از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده است كه هر كس در شب آخر ماه رمضان، ده ركعت نماز بگزارد و در هر ركعت يك مرتبه سوره «حمد» و ده مرتبه سوره «قل هو اللَّه احد» را بخواند و در ركوع و سجود ده مرتبه بگويد:سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اكْبَرُ، و بعد از هر دو ركعت، تشهّد بخواند و سلام دهد و هنگامى كه تمامى ده ركعت به پايان رسيد، هزار مرتبه بگويد:أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ و بعد از استغفار سر به سجده بگذارد و بگويد:«يا حَىُّ يا قَيُّومُ، يا ذَا الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ، يا رَحْمنَ الدُّنْيا وَ الْاخِرَة...[67]؛اى زنده اى پاينده اى صاحب جلالت و بزرگوارى اى بخشاينده دنيا و آخرت...» [68]

آن حضرت در ادامه فرمود: «هر كس چنين كند، سوگند به حقّ آن كس كه مرا به نبوّت مبعوث كرد كه جبرئيل مرا خبر داد از اسرافيل و اسرافيل از پروردگار خود، كه هنوز اين شخص سر از سجده برنداشته است كه خداوند او را بيامرزد و ماه رمضان را از او قبول فرمايد، و از گناهانش بگذرد».[69]،[70]

دعاى ختم قرآن در روز آخر ماه رمضان

با توجّه به اين كه در روز آخر ماه رمضان، غالباً مردم قرآن را ختم مى كنند، مناسب است كه بعد از ختم قرآن دعاى چهل و دوم «صحيفه سجّاديه» را بخوانند.[71]

همچنين مى توانند اين دعاى مختصر را كه از امير مؤمنان عليه السلام نقل شده است بخوانند:«اللهُمَّ اشْرَحْ بِالْقُرْآنِ صَدْرى...؛[72]خدايا سينه ام را بوسيله قرآن بگشا...»[73]

سخن آخر

خدايا تو خود مى دانى اعمال ما در برابر دستگاه تو از ران ملخى كمتر است ولى به كرمت بنگر به اعمال ما![74]

بارى پرهيزگاران چگونه به اعمال خود اميدوار شوند و به آنها مغرور و غرّه شوند كه مى دانند تا مشمول رحمت و فضل الهى نشوند، ره به جائى نمى برند، آنها كه هيچ، پيامبر گرامى (صلى الله عليه وآله) هم به لطف الهى دل بسته است.[75]