تکنیک‌هایی از مکتب علوی برای ایجاد صلح در جهان

صلح شعاری است که از غایت های علم سیاست محسوب می شود. برای این که صلح از حالت شعاری بیرون بیاید و در واقعیت عینی و وجوه اجتماعی و سیاسی عملیاتی شود نیاز به تکنیک دارد. امام علی (علیه السلام) یکی از بزرگان و اندیشمندان اسلامی است که در نامه اش به مالک اشتر، کارگزار خود، شیوه های اجرایی و کاملا عملی برای رسیدن به صلح را ترسیم می کند. در این پژوهش بر شش تکنیک راهبردی امام علی (علیه السلام) در اندرزنامه به مالک اشتر اشاره می کنیم.
صلح شعاری است که همۀ انسان ها خواهان آنند، اما وظیفۀ متفکر سیاسی این است که بتواند تکنیک هایی خلق کند که شعار صلح به واقعیت تبدیل شود. تکنیک به معنای خلق ابزارها و روش هایی است که اهداف و ارزش های ذهنی را عملیاتی می کند. فرق علم سیاست با فلسفه، ادبیات، اندیشه، و... در این است که علم سیاست تکنیک هایی دارد که در خود شیوه ها و ضمانت اجراهای ناشی از تخلف را اندیشیده اند. 
   

تکنیک متافیزیکی

متفکران اسلامی با رویکردی فقهی، اندرزی، عرفانی یا فلسفی با متن قرآن، احادیث، و سنت بزرگان اسلام برخورد می کردند. امام علی (علیه السلام) به عنوان حاکم اسلامی و اندرزنویسی هوشمند برای برقراری صلح از اصول و مبانی متافیزیکی بهره می گیرد. خداوند، وحی پیامبر و اصول مذهبی همه دستور داده اند که برای رضای خداوند، سعادت دنیا و آخرت، رسیدن به بهشت، و نرفتن به جهنم نباید خلق خدا را رنجاند. مردم آزاری نکردن و رعیت نوازی از کلیدواژه های نامۀ امام علی به پسر حارث است. به گونه ای که در بسیاری از قسمت های نامه، وظیفۀ پادشاه را رعیت داری و دوری از مردم آزاری می داند. (فیض الاسلام، ١٣٥١: ٩٩٣).

امام برای اندرز دادن مالک به مردم آزاری نکردن و رساندن جامعۀ استبدادی و قبیله ای روزگارش به حداقلی از صلح از دو تکنیک استفاده می کند:

تکنیک های اسلامی : در آن دوران در بلاد اعراب پادشاهان و کارگزارانشان به راحتی دستور کشتن افراد را می دادند و هر کس خلاف رأی سلطان و منسوبانش نظری می داد می بایست از جان خویش دست می شست، اما در نامۀ امام علی (علیه السلام) به فرستاده اش گزاره های زیادی دربارۀ مردم آزاری نکردن و تأکید بر عواقب آن وجود دارد و از خداوند به عنوان بزرگ ترین مانع مردم آزاری یاد شده است.(همان: ٩٩٦).

تکنیک های طبیعی: علی ابن ابی طالب (علیه السلام) در جزای کسی که صلح و امنیت مردم را به خطر می اندازد علاوه بر خداوند و عذاب او به قوانین طبیعی نیز اشاره می کند، که همیشه به صورت نظمی عادلانه روزگار ظالم و مردم آزار را تباه می کنند و قدرتش را به دیگری وامی گذارند. (همان : ١٠٢٩).  

تکنیک تقدم عمل بر دانش (واقع گرایی)
یکی از عواملی که همیشه در طول تاریخ باعث نابودی صلح شده، تقدم دانش بر عمل و اعتقاد به تعهدات آگاهی محور بوده است. از افلاطون گرفته تا هگل و از مارکس گرفته تا اغلب فیلسوفان قرن بیستم، تعهد بالایی به فلسفه داشتند و بر این باور بودند که روشنفکران و اصحاب آگاهی باید مردم را از جهل و نادانی نجات دهند و شیوه های اعتراض و شورش جمعی علیه سنت و ساختارهای استبدادی را به آن ها یاد دهند. رویکرد سوژه گرا و مکانیکی به قدرت در قرن بیستم کژکارکردی های بسیار زیادی را به بار آورد و باعث شد بسیاری از انقلاب ها، جنگ ها، آشوب ها و کودتاها، به قصد حاکم کردن دانش و عقلانیت، رخ دهند.

توجه به عمل و واقعیات اجتماعی برای انسان ها امنیت، آرامش، و صلح به ارمغان می آورد. دلیلی ندارد انسان ها بر اساس ایدئولوژی های آرمانی، خود و جامعه شان را در آگاهی کاذبی فرو ببرند و همۀ سرمایه های اجتماعی را قربانی آگاهی استبدادی حاکم شده ای کنند که اغلب بعد از قدرت، تکثر را برنمی تابد. خشونت، جنگ، و نابودی صلح ناشی از تقدم آگاهی بر عمل و کنش است .

علی ابن ابی طالب (علیه السلام) نیز در اندرزهای بسیار زیرکانه اش در نامه به مالک با توجه به تکنیک برآمده از تقدم عمل بر دانش شرایط صلح با دشمن را ترسیم می کند. صلح به معنای آرامش، آسایش، و نبود خشونت و جنگ در نامۀ ٥٣ نهج البلاغه، به شیوه ای بسیار عملی ترسیم شده است. امیرالمؤمنین می فرماید: «هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را که خشنودی خدا در آن است رد مکن، که آسایش رزمندگان و آرامش فکری تو و امنیت کشور در صلح تأمین می گردد» (فیض الاسلام، ١٣٥١: ١٠٢٧).

 

تکنیک نیت خوانی نکردن

تکنیک نیت خوانی نکردن یکی از آسان ترین، عملی ترین، و دم دست ترین روش های رسیدن به صلح است که در اندرز به مالک اشتر به نحوی ضمنی به آن پرداخته شده است. اغلب شرایط صلح زمانی به هم می ریزد که انسان ها یا در ذهن خود مشغول چیدن مقدمات خلاف واقعیت می شوند یا در حال گوش سپردن به حرف های خلاف واقعیت هستند.

این اصل به همان تقدم عمل و شرایط اجتماعی بر اندیشه برمی گردد. امیرالمؤمنین این گونه به مالک پند می دهد: «و تغاب عن کل ما لا یصح لک، و لا تعجلن الی تصدیق؛ و در هر چه از دیگران که برای تو ثابت نشده خود را به غفلت زن و در تصدیق و باور داشتن گفته های انسان بدگو و سم پاش شتاب منما» (فیض الاسلام، ١٣٥١: ٩٩٨). 
 

تکنیک بردباری و فرو خوردن خشم

امیرالمؤمنین بسیار کاربردی و در قالب اندرزهای جایگاهی، تکنیک های رسیدن به صلح در جوامع انسانی را بردباری، در اختیار گرفتن تیزی زبان، و دوری از شتاب زدگی در خشم بیان می کند. به عقیدۀ ایشان در غیر این صورت، صلح و امنیت از بین می رود و روابط انسانی جز خشونت و جنگ نتیجه ای نخواهد داشت. «املک حمیة أنفک، و سورة حدک، و سطوة یدک، و غرب لسانک، و احترس من کل ذلک بکف البادرة، و تأخیر السطوة، حتی یسکن غضبک فتملک الاختیار؛ خشم و شدت و غضب و سرکشی و قدرت و تیزی زبانت را در اختیار گیر و از تمام این امور به بازداشتن خود از شتاب در انتقام بپرداز و با به تأخیر انداختن حمله و سطوت خود را حفظ کن، تا خشمت آرام گردد و عنان اختیارت را به دست گیری (همان: ١٠٣١).  

تکنیک تواضع

علی (علیه السلام) در اندرز خود با استفاده از تکنیک قناعت، عرفان، و دوری از دنیا سعی می کند آرامش و صلح و حتی کنش آزادانۀ انسانی را در این  فضا ترسیم کند:  «لیکن أحب الذخائر إلیک ذخیرة العمل الصالح. فاملک هواک، و شح بنفسک عما لا یحل لک، فان الشح بالنفس؛ پس نیکوترین اندوختۀ تو باید اعمال صالح و درست باشد، هوای نفس را در اختیار گیر و از آنچه حلال نیست خویشتن داری کن (فیض الاسلام، ١٣٥١: ٩٩٢). زیرا دنبال دنیا دویدن و به مال دنیا حریص بودن و همۀ ارتباطات انسانی را به اقتصاد نسبت دادن باعث می شود انسان دیگر شبان هستی نباشد و از آرامش و صلح بی بهره گردد و به انسانی ستمگر تبدیل شود. 

امام با توجه به فهم عمیق خود از دنیا می داند که تلاش و دید ابزاری به دنیا و انسان ها صلح و آرامش را بر هم می زند. او همیشه زهد و سیاست را رو در روی هم می بیند و یکی از راه کارهای سعادت را زاهد و قانع بودن می داند. (همان: ١٠٢٢-١٠٢٣).
 

 نتیجه گیری

در این مقاله، نامۀ امام علی (علیه السلام) به کارگزار خود مالک اشتر، که با عنوان نامۀ ٥٣ در نهج البلاغه آمده و به «عهدنامۀ مالک اشتر» معروف است، از منظر پدیدارشناسی تکنیک های صلح از دید آن حضرت به اختصار مورد بررسی قرار گرفت.

علی ابن ابی طالب با استفاده از روایت سازی تفهمی و پدیداری جهت استقرار صلح می گوید: به متن وجود و هستی احترام بگذارید، از شتاب زدگی در خشم و ستیزه جویی خودداری کنید، نیت خوانی نکنید، بیش از تفکر و اعتقاد به تقدم آگاهی به کنش و عمل اجتماعی باور داشته باشید، بردباری را فراموش نکنید، و بیش از اندازه دنبال دنیا نباشید. 

---

منبع:
این مطلب خلاصه ای از مقاله "پدیدارشناسی تکنیک های امام علی (علیه السلام) برای صلح (مطالعۀ موردی عهدنامۀ مکتوب خطاب به مالک اشتر) نوشته روح الله اسلامی - وحید بهرامی عین القاصی در مجله جستارهای سیاسی معاصر، پاییز 1393، سال پنجم - شماره 3 است که به چاپ رسیده است.