رئیس خزانه داری ایران که یک شخصیت آمریکایی بود راجع به شهید مدرس می‌نویسد: «شهرت مدرس بیشتر در این است که برای پول اصلاً ارزشی قائل نیست. او در خانه‌ای ساده زندگی می‌کند که جز یک قالیچه، تعدادی کتاب و یک مسند چیز دیگری در آن وجود ندارد. لباس روحانیون را می‌پوشد، و مردیست فاضل. در ملاقات با او محال است که کسی تحت تأثیر سادگی و هوش و قدرت رهبری او قرار نگیرد.»
انقلاب مشروطه، سر فصل مهمی در تاریخ ایران به حساب می‌آید که زمینه تفسیرها و تحلیلها در مورد آن گسترده است. انقلاب مشروطه مانند همه انقلابهای بزرگ جهان، طیف وسیعی از عقاید و اهداف را در بر می‌گرفت. در واقع این انقلاب، اولین موج دموکراسی‌خواهی در تاریخ ایران به حساب می‌آید که در صدد مهار حکومت استبدادی و خودکامه بود و برای رسیدن به آن، حکومت مبتنی بر قانون و انتخابات را بنیان نهاد و تلاش داشت تا شرایط را برای توسعه اقتصادی و اجتماعی فراهم سازد، اما حوادث بعد از انقلاب مشروطه، نه تنها مملکت را به سوی آرامش نبرد، بلکه تا حدودی از دل آن زمینه هرج و مرج و حتی تجزیه کشور فراهم شد.
در چنین شرایطی بود که برخی افراد ظلم ستیز و استقلال طلب ظهور کردند و تلاشهای گسترده‌ای در راستای حفظ کشور و مبارزه با بیگانگان از جانب آنان صورت گرفت. سید حسن مدرس یکی از شخصیتهایی است که در برهه حساس تاریخی کشور ظهور کرد و به راستی در این راه کارنامه درخشانی از خود به جای گذاشت. وی زمانی که پس از مبارزه طولانی با ظلم و استبداد در اصفهان به تهران سفر کرد و وارد مجلس شد همان شیوه مبارزاتی خود را ادامه داد و حتی در زمانی که موج حمایت از دولت مطلقه رضا شاه شکل گرفته بود و کمتر کسی جرات مخالفت با سیاستهای وی را داشت، از اصول خود عقب ننشست و به مبارزه با سیاستهای رضا شاه ادامه داد.
تاریخچه مبارزاتی شهید مدرس
آغاز فعالیت سیاسی شهید مدرس هم زمان با نهضت مشروطه در ایران و عضویت در انجمن ایالتی اصفهان بود. در زمان مشروطه وی از حامیان آن جنبش بود و برای پیروزی آن تلاش کرد و در دوران استبداد صغیر در اصفهان جنبشی مخفی علیه مستبدان ایجاد و در کنار آن با مشروطه خواهان بختیاری نیز ارتباط برقرار کرد.
مدرس با همکاری بختیاریها و به رهبری صمصام‌السلطنه، توانستند اصفهان را فتح کنند و همزمان با تشکیل دوره دوم مجلس شورای ملی، مدرس از سوی آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی ــ مطابق اصل دوم متمم قانون اساسی ــ به‌عنوان یکی از مجتهدان طراز اول به مجلس شورای ملی معرفی گردید و از سوی مجلس نیز پذیرفته شد.
شاید یکی از مهمترین و نخستین اقدامات شهید مدرس برای مبارزه با بیگانگان مخالفت و ایستادگی در برابر اولتیماتوم دولت روسیه به ایران بود. درست در آن زمان روسیه قصد داشت با اولتیماتوم اشغال ایران و تحت فشار قراردادن دولت و مجلس امتیازاتی دریافت کند. بیشتر افراد مجلس در سکوت و ترس به سر می بردند که مدرس با نطقهای آتشین خود این سکوت را شکست و نمایندگان مجلس هم برای مخالفت با با اولتیماتوم جرات کافی به‌دست آوردند و در انتها سبب شد تا دولت روسیه به خواسته خود نرسد و عملا هم نتواند اقدامی انجام دهد.
به دلیل اقدامات وی، شهید مدرس به زودی از جایگاه بالایی در مجلس و حتی کشور برخوردار می‌شود. وی رهبری روحانیون مجلس را به دست می‌گیرد و به عنوان نایب رئیس اول مجلس انتخاب می‌شود. مدرس رهبری نمایندگان هیات علمیه را که توسط همین علما تشکیل شده بود، در مجلس سوم بر عهده داشت. هیات علمیه گروه نو ظهوری بودند که اعضای آن را یکپارچه علما تشکیل می‌دادند و این هیات شدیدا مخالف برنامه‌های غیر مذهبی دموکراتهای تندرو و سیاست دولت متمرکز بود و هدف خود را حفظ شریعت و قوانین اسلام و سازگار نمودن قانون با مقتضیات و مصالح کشور می‌دانستند، در سیاست داخلی آنها با تمرکز قدرت و اقتدار مطلق دولت موافق نبودند و درحوزه قضایی به اصلاح قانون عدلیه و قوانین جزا به این دلیل تمایل نشان دادند که در حیطه وظایف علما بود. این گروه در عرصه سیاسی بیشتر به اعتدالیون نزدیک بودند.
با دو قطبی شدن فضای سیاسی آن دوره کشور و شکاف میان طرفداران رضاخان و قوام‌السلطنه، شهید مدرس به این نتیجه رسید که از قوام‌السلطنه حمایت کند. در همین برهه بود که درباره قوام گفته بود: "قوام‌السلطنه مثل شمشیر برنده فولادی است که برای روز رزم باید در دست گرفت. امروز مملکت ما احتیاج به شمشیر برنده فولادی دارد."
شهید مدرس در طول فعالیتهای خود چهار بار مورد سو قصد و ترور قرار گرفت که دو دوره آخر در دوره رضاشاه اتفاق افتاد، یکی در اوایل قدرت گرفتن رضاشاه بود و دفعه چهارم زمانی بود که رضاشاه برای رسیدگی به املاک خود به مازندران رفته بود، مدرس در راه رفتن به مدرسه سپهسالار در همان ابتدای صبح و هوای تاریک، باز مورد حمله چند نفر قرار گرفت که همگی آنها ناکام
ماند. پس از آن بود که رضاشاه با دستگیری و تبعید وی به کاشمر سعی کرد تا از نفوذ این شخصیت روحانی در سیاست کشور جلوگیری کند و در آخر وی را به شهادت رساند.
آیت الله مدرس از قلم مرحوم ملک الشعرای بهار
مرحوم بهار از قول افراد مختلف از جمله فرزندان و بستگان مرحوم مدرس و دیگران نقل کرده است:انتخابات دوره هفتم مجلس شورای ملی تمام شد و مدرس از تهران حتی یک رأی هم در صندوق به نامش خوانده نشد و به قول خودش در سخنرانی مبسوطی که راجع به انتخابات دور هفتم نمود اظهار داشت: «اگر باور کنیم که هیچ یک از مردم تهران به من رأی ندادند، ولی من خودم شخصاً به پای صندوق انتخابات رفته یک رأی به خودم دادم، پس این یک رأی که به نام مدرس بود در صندوق چه شد»؟! این سخن، محافل سیاسی و گردانندگان انتخابات را به وحشت انداخت و دُم خروس به قدری نمایان شد که جای انکار نبود.در همین وقت یکی از نزدیکان شاه نزد مدرس آمده اظهار می دارد، که اعلیحضرت احوال پرسی نموده گفتند: چون شما از تهران انتخاب نشده‌اید، اجازه بدهید که کاندیدای یکی از شهرستان‌ها شوید و دستور دهم انتخاب گردید!!
مدرس با نهایت تندی و خشونت می گوید: «به سردارسپه بگو اگر مردی، مردم را آزاد بگذار تا ببینی من از چند شهر انتخاب می شوم، و گرنه مجلسی که به دستور تو، من نماینده‌اش گردم، باید درش را لجن گرفت». آن شخص هم مأیوسانه به عرض رضاخان می رساند که مدرس چنین گفت.
شاه، چاره را منحصر به این می‌بیند که به او تکلیف کند، از سیاست کناره جویی نماید و این پیغام نیز به مدرس رسانده می شود. جواب باز معلوم است، می‌گوید: «من وظیفه انسانی و شرعی خویش را دخالت در سیاست و مبارزه در راه آزادی می‌دانم و به هیچ عنوان دست از سیاست برنمی‌دارم و هر کجا هم باشم همین است و بس».
رضاخان از مدارا و سازش با ایشان ناامید گشته و دستور تبعید مدرس را به یکی از شهرستان‌ها به رئیس شهربانی وقت می دهد.
رئیس شهربانی هم به بهانه سازش مدرس با ایلات و عشایر و قصد انقلاب، در تاریخ دوشنبه 16 مهرماه 1307ش مطابق با 22 جمادی الثانی 1347ق، شخصاً با تعداد بسیاری پاسبان و نظامی، نیمه شب به خانه مدرس ریخته و او را توقیف و همان شب از تهران خارج می‌کند.
شرح این ماجرا، از زبان فرزندان مدرس که در همان شب ناظر صحنه بوده و همچنین خواهرزاده ایشان که بعد از خارج نمودن مدرس از خانه اش، از مدرسه سپهسالار به قصد منزل مدرس حرکت می‌کند، عیناً آورده می‌شود: عصر روز دوشنبه 16 مهرماه 1307ش بود که مدرس بر اساس عادت همیشگی خود، برای رسیدگی به اوضاع مدرسه سپهسالار و امتحان طلاب، به کتابخانه مدرسه آمده و به اتفاق عده ای دیگر به کار پرداختند. در این هنگام خواهرزاده خویش (آقای دکتر محمدحسین مدرسی که آن روزها در مدرسه سپهسالار حجره داشته و در ردیف طلاب علوم دینی بوده است) را احضار و به ایشان دستور می‌دهند که در حجره خویش، چای تهیه و بیاورد.
دکتر مدرسی متوجه می‌شود که علاوه بر یک نفر بازرس (کارآگاه) که همیشه، حتی در هنگام حمام رفتن مدرس هم همراه ایشان بود، یک نفر پاسبان نیز اضافه شده و هنگامی که مدرس وارد حجره خواهرزاده خود می شود، آن دو نفر (بازرس و پاسبان) نیز همراه ایشان داخل حجره می شوند. مدرس در حالی که اول به آنان چای تعارف می‌نماید، پس از صرف یکی دو فنجان و لحظه ای استراحت برخاسته و در حالی که غروب آفتاب نزدیک بوده به سوی منزل حرکت می‌نماید. البته مأمورین هم طبق دستور، همراه ایشان می روند. ایشان پس از این که وارد منزل می شود، تا پاسی از شب گذشته، در اطاق مخصوص خویش که نسبتاً بزرگ و فرش آن عبارت از زیلوی کهنه ای بود که تا نیمی از کف اطاق را می پوشانیده و تمام محتویات آن اطاق، یک منقل گِلی، چند استکان و یک قوری همراه با یک قلیان و چند جلد کتاب بیش نبود، سرگرم مطالعه می گردند، که ناگاه صدای درِ منزل بلند می شود. خدمتکار آقا که مردی به نام عمواوغلی بود، در را باز می کند. به مجرد باز شدن در خانه، «سرتیپ محمد درگاهی»، (معروف به محمد چاقوکش)، رئیس کل شهربانی وقت تهران، که عداوتی خاص با مرحوم مدرس داشت و در پی فرصتی میگشت تا عقرب صفت، زهر خود را فرو ریزد، در شام دوشنبه شانزدهم مهر ماه 1307ش با عده بسیار زیادی پاسبان به درون منزل ریخته و صحن خانه پر از مأمورین مسلح می شود. فرزندان مدرس که در اطاق های مختلف بوده اند، از آن همه همهمه و سر و صدا بیرون ریخته و یکی پس از دیگری مورد خشم و توقیف مأمورین قرار می گیرند: آقاسیداسماعیل پسر بزرگ ایشان، پس از این که چند جای بدنش مجروح می شود در زیرزمین خانه محبوس می شود. آقای دکتر مدرس (سیدعبدالباقی)، فرزند دیگر مدرس را توقیف و به کلانتری محل برده و زندانی می کنند. دختر بزرگ مدرس به نام «خدیجه بیگم»، خود را به صحن حیاط رسانده و به دستور درگاهی، پاسبانان او را به زور به سوی یکی از اطاق ها می برند و چون مقاومت می‌نماید، در اطاق
را به شدت می‌بندند که در اثر ضربه ای که به بدن او وارد می‌شود، بیهوش می‌شود. دختر دیگر مدرس به نام «فاطمه بیگم» که فرزند کوچک بود، با فریاد و فغان از اطاقی به طرف اطاق دیگر می دود و با زاری و فریاد کمک می طلبد، که پاسبانان او را نیز در اطاقی تاریک زندانی می کنند. مدرس در حالی که کاملاً متوجه جریان شده، شدیداً به درگاهی اعتراض می‌نماید که به این ترتیب وارد خانه دیگران شدن و حقوق طبیعی و قانونی افراد را پایمال نمودن، خلاف اصول انسانی و قانون است. وقتی فریاد اعتراض مدرس بلند می‌شود، عده‌ای از پاسبانان، دست از بیداد برداشته و درگاهی وقتی که چنین می بیند، پاسبانی را به بیرون از خانه فرستاده و او پس از لحظه ای با عده زیادی پاسبان وارد منزل می شود و در حقیقت سربازان تازه نفسی را وارد میدان کارزار می کند. سپس نامه‌ای را که حکم تبعید بود، به دست مدرس می‌دهد و او را در حالی که نه عمامه بر سر داشته و نه عبا، بر دوش گرفته با ضرب و شتم فراوان و بدون این که بگذارد آن سیدجلیل حتی کفش به پای خود نماید، از خانه بیرون می برد.
مدرس را از میان صفوف بهت زده مأموران و تفنگ داران شهربانی که سراسر کوچه را پر کرده بودند به همان وضع به داخل ماشینی که در سر کوچه منتظر بود می کشانند و او را در حالی که از شدت درد به خود می پیچید و ضربه چکمه درگاهی، سینه او را در هم کوبیده و در اثر آن به قلب او آسیب رسیده بود، از تهران خارج می نمایند. البته این همه شتاب و عجله به خاطر آن بوده که مبادا مردم متوجه گردند و شهر، دچار انقلاب و شورش شود، و یا حداقل رسوایی بیشتری به بار آورد. حتی در آن شب، دستور داده شده بود که چراغ های خیابان ها و کوچه های اطراف خانۀ مدرس روشن نشود و به مغازه داران تکلیف شده بود که شب هنگام، مغازه های خود را ببندند؛ چون تبعید مدرس، کاری بزرگ بود، و البته می بایست رعایت همه گونه احتیاطی را نمود. در نهايت مدرس به شهر خواف نزديك مرز افغانستان تبعيد شد.
منابع:موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران/موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی
