تاریخچه قلعه رودخان
برای آنکه بیشتر با تاریخچه و اهمیت قلعه رودخان آشنا شویم باید نگاهی به تاریخ بیاندازیم و از وضعیت گیلان در زمان های دور مطلع شویم. گیلان در آن زمان به به دو منطقه ی بی یه پس یا گیلان غربی و بی یه پیش تقسیم و فومن تا سال ۹۵۱ شمسی به عنوان مرکز گیلان غربی شناخته می شد. عنوان مرکز گیلان غربی برای فومن کافی بود تا حکمرانان آن زمان به فکر احداث قلعه مستحکمی جهت دفاع از حوزه استحفاظی خود بیفتند تا هم محلی برای استقرار حکومتیان باشد و هم به عنوان پایگاهی نظامی مورد استفاده قرار گیرد.
قلعه رودخان، برای مدت ها تخت سلطنت و مرکز حکمرانی حکام گیلانی بیه پس بوده و در متون تاریخی و جغرافیایی گیلان تا قبل از قرن دهم هجری نامی از آن دیده نمی شود اما عبدالفتاح فومنی در صفحه ۱۸۳ کتاب تاریخ گیلان چنین داستانی را از قلعه رودخان ارائه می کند:
امیره شاهرخ و کامیاب، پسران امیره سالار و بنی اعمام حسین خان بودند که به دستور حسن خان کهدمی در کوه قلعه رودخان کشته شدند.
با این حال بسیاری از کارشناسان، بر اساس برخی شواهد تاریخی دیگر معتقدند که این قلعه در دوران ساسانیان و در زمان حمله ی اعراب به ایران ساخته شده و در دوره ی سلجوقیان مورد مرمت قرار گرفته است. نتایج سالیابی انجام شده توسط پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی، تاریخی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور نیز قدمت این قلعه را، دوره ی سلجوقی تخمین می زند.
سلاطین اسحاقوند از سال ۵۵۰ تا ۱۰۰۲ هجری قمری، حاکم قسمت اعظمی از این مناطق بوده اند و خود را منسوب به اشکانیان می دانستند. آنها قلعه رودخان با توجه به موقعیت دفاعی ممتاز و استراتژیک آن، به عنوان مقر فرمانروایی خود در نظر گرفتند و با تجدید بنا و مرمت آن تمام تلاش خود را در حفظ آن نمودند.
بر روی کتیبه سردر ورودی قلعه که در موزه گنجینه رشت قرار دارد، نوشته شده که این قلعه در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری برای سلطان حسام الدین تجدید بنا شده است. امیره حسام الدین دباج فومنی (مظفرالسلطان)، فرمانروای بیه پس بود که به عنوان اولین قدرت منطقهای که از دستورات صفویان سرپیچی کرد، از وی یاد می شود. او به بازسازی قلعه رودخان پرداخت تا در آنجا دست به مقاومت بزند اما موفق نشد و پس از گریختن به سمت دربند، دستگیر و در تبریز اعدام شد.
منوچهر ستوده به نقل از افراد محلی، سرنوشت این کتیبه را این گونه بیان می کند:
مردی هندی سنگ کتیبه را از جایش کنده و پایین انداخته و دیگران، آن را شکسته اند و پاره های آن را به دره مقابل درب ورودی انداخته اند.
هدایت خان، حاکم فومن، نیز در سال ۱۱۷۵ هجری قمری، در زمان قیامش علیه کریم خان زند، تمام تلاش خود را در راستای تعمیر قلعه به کار گرفت و آن را به توپ های جنگی تجهیز نمود تا برای دفاع آماده شود.
در طول تاریخ این قلعه، گروه های مبارزاتی مختلفی را به خود دیده که از جمله ی آنها می توان به اسماعیلیان اشاره نمود و یا بر اساس برخی احتمالات آن را پایگاهی برای میرزا کوچک خان جنگلی به مدت سه سال دانست.