بررسی کرامت انسان در قرآن با تأکید بر شبهات کتاب نقد قرآن

قرآن کریم در آیات متعدد خود شأن والای انسانها را مورد توجه قرار داده به گونه ای که با مطالعه ی آن آیات به این نتیجه میرسیم که خداوند علاوه بر آنکه انسانها را موجودی با کرامت میداند، دستوراتی نیز در راستای حفظ و رشد و کمال این ویژگی در آنها بیان مینماید

بسم الله الرحمن الرحیم

بررسی کرامت انسان در قرآن با تأکید بر شبهات دکتر سها در کتاب «نقد قرآن»

 

چکیده

قرآن کریم در آیات متعدد خود شأن والای انسانها را مورد توجه قرار داده به گونه ای که با مطالعه ی آن آیات به این نتیجه میرسیم که خداوند علاوه بر آنکه انسانها را موجودی با کرامت میداند، دستوراتی نیز در راستای حفظ و رشد و کمال این ویژگی در آنها بیان مینماید . آیاتی نیز که به ظاهر «منافی کرامت انسان ها »میباشند و دکتر سها در فصل «انسان درقرآن» کتاب «نقد قرآن»، مورد استتناد خویش قرار داده تا قرآن را به نشناختن انسانها متهم نماید با تقسیم صفات انسانی به دو دسته ی زیر قابل توضیح و درک خواهند بود.

1ـ صفاتی که با دخالت خود انسان و با اختیار او به وجود می‌آیند.

2ـ صفاتی که زمینه ی خلقت انسان ایجاب می‌کند که دارای آن صفات بوده باشد.

 قرآن نیز با بیان  متفاوت خود به این ویژگی ها اشاره داشته است . نکته ی مهم دیگری که مورد تاکید می باشد این است که باید بدانیم، هیچ گاه نگاه یک کتاب آسمانی به یک موضوع از توجه به یک آیه یا بخشی از یک آیه به دست نمی آید و برای دست یافتن به دیدگاه کرامت بخشی قرآن به انسان بایستی یک نگاه جامع به قرآن داشت و تلاش این نوشتار در این راستا بوده است تا با رعایت اختصار به این امر مهم بپردازد.

 

کلیدواژه‌ها:

انسان، کرامت، آیات منافی کرامت، نقد قرآن، سها

درآمد:

دکتر سها در فصل «انسان در قرآن» کتاب نقد قرآن، برخی از آیات را انتخاب نموده و بر اساس آنها به این نتیجه گیری دست یافته است که« قرآن تصویر ناقص و معوجی از انسان نشان داده و نتوانسته بسیاری از صفات و ویژگیهای برتر این موجود ارزشمند را نشان دهد.» (سها، نقد قرآن، ص472 ـ 482)

بایستی گفت انتخاب چند آیه و یا بخشهایی از آیات ، آن هم بدون توجه به بستر نزول آنها و سیاقشان ، نمیتواند بیانگر نوع نگاه قرآن کریم به جایگاه انسان باشد و دستیابی به نظر و اقعی قرآن از راه بررسی کلیه ی بیاناتی است که در آن وارد شده است.

 در تحقیق حاضر سعی شده است آیاتی از قرآن که به این موضوع پرداخته اند مورد فحص و جستجو قرار گرفته و سپس صفاتی که در قرآن به انسانها نسبت داده شده و به ظاهر منافی کرامت او محسوب میشوند، بررسی گردند. همان ویژگیهایی که دکتر سها در مبحث انسان در قرآن به آنها اشاره نموده و سوالات و شبهاتی را در ضمن آنها بیان نموده است .

1ـ بررسی جایگاه ارزشمند انسان در قرآن

قرآن کریم، انسان را موجودی دارای کرامت معرفی مینماید این دیدگاه الهی در برخی از آیات به وضوح بیان گردیده است مانند: «وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنىِ ءَادَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فىِ الْبرَّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلىَ‏ كَثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا»  (اسراء: 17/ 70) «و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم، و آنان را در خشكى و دريا [بر مركبها] برنشانديم، و از چيزهاى پاكيزه به ايشان روزى داديم، و آنها را بر بسيارى از آفريده‏هاى خود برترى آشكار داديم. » و در برخی دیگر از آیات، این دیدگاه از فحوا و سیاق کلام الهی بدست میآید. «كرامت»  بمعنى سخاوت، شرافت، نفاست و عزّت میباشد( قرشی، قاموس قرآن،6/103) و اصل ماده ی «كرم» ضدّ لئآمت و پستی است و کرامت، عزت داشتن و وجود برتری در نفس هر چیزی است.(مصطفوی، التحقيق، 10/46)                          مقصود از تكريم، اختصاص دادن به عنايت و شرافت دادن به خصوصيتى است كه در ديگران نباشد. باید متذکر شد انسان در ميان ساير موجودات عالم خصوصيتى دارد كه در ديگران نيست، و آن داشتن نعمت عقل است. (طباطبایی، الميزان، 13/ 215) و در همین آیه« فضّلنا»  اشاره به فضائلى دارد كه انسان به توفيق الهى، اكتساب مى‏كند. (مکارم، تفسير نمونه، 12/ 199) در ضمن میتوان بیان داشت، کرامت، ناظر به شرافت ذاتی شی ء است که ویژه اوست و مقایسه با غیر در آن لحاظ نمی شود؛ برخلاف تفضیل. (جوادی آملی، تفسیر انسان به انسان، 216)

یکی از دلایل مهم این کرامت ذاتی را میتوان شأن جانشینی و خلیفۀ اللهی انسان دانست.جانشین پروردگاری که کریم است، «كريم» خواهد بود: «إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً» ،  مادام که این خلیفه ی الهی در جایگاه «قائم‌ مقام و خلیفه» عمل میکند در کرامت است. زیرا که در آیات ابتدایی سوره علق، خدایتعالی خود را پروردگاری معرفی مینماید که در عین ربوبیت، معلم کرامت نیز میباشد. (اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ‏ . الَّذِى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ‏ . عَلَّمَ الْانسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ‏.) خدایی که خاتم پیامبرانش را نیز بر همین اصل مهم به رسالت برگزید.« انّما بُعثتُ لِأتَمّمَ مَکارِمَ الأخلاق» (مجلسی، بحار، 68 /382)  (تنها و تنها به جهت اتمام و کامل نمودن مکارم اخلاق مبعوث گردیدم) (جوادی آملی، عبدالله www.portal.esra.ir/Pages/Index.aspx)

2ـ بررسی مصادیق کرامت انسان  در آیات قرآن

آیات پرشماری در قرآن هستند که در سیاق و محتوای خود انسان را دارای شأنی کریمانه معرفی میکنندکه این نوشتار کوشیده است از لابلای آیات قرآن ، این مفاهیم عالیه را بدست آورد :

انسان  مختار وآزاد است

آیه شریفه « إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا»  (انسان 3) « ما راه را بدو نموديم يا سپاسگزار خواهد بود و يا ناسپاسگزار.» در فحوای خود پیامی را منتقل مینماید که آن همان اصل اختیار و آزادی انسانها در انتخاب خیر و شر ، نیکی و بدی و بندگی و کفر میباشد. انسانى كه به پذيرش باورى اجبار شود, كرامت وى سركوب شده است و شخصيت انسانى او مورد اهانت قرار گرفته است. خداوند به پیامبرش میفرماید: «فذكّر انّما انت مذكّر, لستَ عليهم بمُصَيطر» (غايشه/ 21 ـ 22) «پس تذكّر بده كه تو تنها تذكر دهنده اى, بر آنان چيره نيستى». و یا اینکه میفرماید : «ليس عليكَ هُداهم و لكنّ الله يهدى من يشاء»  (بقره/272) « هدايت آنان بر عهده تو نيست, بلكه خدا هر كه را بخواهد, هدايت مى كند.» عدم اجبار در دين در كنار تبيين راه درست و نادرست, چيزى جز حرمت گذارى به كرامت انسان نيست. (سلطانی محمد علی، آیینه پژوهش - شماره 102 ، صفحه 30 )

وجود پیمان نامه ها ی متعدد که پيامبر اكرم(ص) با  مشرکین و یهودیان و مسیحیان نگاشته اند، دلیل روشنی است بر مشی ایشان در راستای اهمیت به کرامت و اختیار انسانها.(حميدالله، نامه­ها و پيمان­هاي سياسي حضرت محمد(ص)، ص229)

انسان دارای موهبت فهم و تعقل است

درک و بینش انسان ها نزد خدایتعالی دارای ارزش و اعتبار است.  خدایتعالی انسانها را به استماع هر نوع کلام، اندیشه ویا طرز فکری دعوت میکند وتشخیص را بر عهده ی خود فرد گذاشته و به پیروی از بهترین آراء فرا میخواند، مهمترین پیامی که از این نگاه بدست میآید، اعتبار بالای قوه ی تمییز و تشخیص انسانی است که بدون هیچ گونه اجباری از بیرون و یا قوای قهریه ای از درون مذهب ، خود، راه را می یابد و راهی که یافته است در درجه ای از اعتبار است که  تبعیت و پیروی از آن دارای اعتبار و ارزش میباشد.«وَ الَّذِينَ اجْتَنَبُواْ الطَّغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا وَ أَنَابُواْ إِلىَ اللَّهِ لهَُمُ الْبُشْرَى‏  فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ  أُوْلَئكَ الَّذِينَ هَدَئهُمُ اللَّهُ  وَ أُوْلَئكَ هُمْ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ» (زمر 17و 18)  « و [لى‏] آنان كه خود را از طاغوت به دور مى‏دارند تا مبادا او را بپرستند و به سوى خدا بازگشته‏اند آنان را مژده باد، پس بشارت ده به آن بندگان من كه: به سخن گوش فرامى‏دهند و بهترين آن را پيروى مى‏كنند اينانند كه خدايشان راه نموده و اينانند همان خردمندان. »

نکته ی قابل تأمل در این آیه، تاکیدی است بر عدم اطاعت از طواغیت، که گویا مقدمه و شرطی بر آزاد اندیشی و بهره بردن از نتیجه ی آن است . چرا که اطاعت ازطواغیت میتواند به بندگی ایشان و محو شدن در طریق آنها بینجامد که در این حالت عقل از آزاد اندیشی دور افتاده و از کارآیی اش ساقط میشود. (  الميزان، 17/380،  نمونه، ‏19/ 413)  قرآن کریم بیش از سیصد مورد آدمیان را به تفکر، تذکر و یا تعقل دعوت‌ کرده‌ است‌.

انسان امانتدار خداوند است                                                                                                                                                

خدایتعالی میفرماید: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلىَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ فَأَبَينْ‏ أَن يحْمِلْنهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنهْا وَ حَمَلَهَا الْانسَنُ  إِنَّهُ كاَنَ ظَلُومًا جَهُولا» (احزاب: 33/ 72) «  ما آن امانت را بر آسمانها و زمين و كوه‏ها عرضه كرديم، پس آنها از تحمل آن امتناع كردند، و ترسيدند، و انسان آن را حمل كرد، چون انسان ستم پيشه و جاهل بود.»

 با توجه به اینکه این اهداء امانت  به صورت تشریعی و احکام قرار دادی نبوده ، پس میتوان نتیجه گرفت که منظور از «عرضه»، نهادن در خمیر مایه و فطرت انسان بوده است. این امرکه مایه ی امتیاز انسان از دیگر موجودات میباشد به دلیل وجود عقل و اختیار و اراده  است؛ زیرا اگر انسان توان این پذیرش را نداشت، مانند دیگر موجودات میتوانست سر باز زده و نپذیرد؛ جالب این است که این انسان مانند آسمان و زمین و کوه نیست که طوعاً و کرهاً تسلیم هستند (وَ لَهُ أَسْلَمَ مَن فىِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعًا وَ كَرْهًا ) (آل عمران 83) «  تمامى ساكنان آسمانها و زمين چه به طوع و چه به كره تسليم اويند.» حتی انسان هم که صلاحيت و استعداد حمل این امانت را دارد ، میتواند راه فساد و خونریزی را پیش بگیرد، در اینصورت است که «ظلوم» و « جهول» نامیده میشود. به دیگر بیان، میتوان گفت كسی متصف به ظلم و جهل مى‏شود كه شأن اتصاف به عدل و علم را نیز دارا باشد، و گر نه چرا به كوه، ظالم و جاهل نمى‏گويند، چون متصف به عدالت و علم نمى‏شوند، به خلاف انسان كه چون شأن و استعداد علم و عدالت را دارد، ظلوم و جهول نيز هست. (طباطبایی، الميزان، ‏16/527)

در حقیقت این بیان الهی( در ذیل آیه ی امانت) اشاره به توانایی اختیار و اراده در انسان دارد وگرنه برای او نیز مانند زمین و آسمان لفظ «طوعا و کرها» می آمد و یا مانند ملائکه به توصیف « لَّا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُون» (تحریم 6) «  از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمى‏كنند و آنچه را كه مأمورند انجام مى‏دهند.» توصیف میشد. بنابر این داشتن استعداد و پذیرش امانت الهی و بیان آن در قرآن کریم، اشاره به یکی از مبانی کرامت  انسانی میباشد. (ایازی، کرامت وآزادی انسان، پرتال علوم انسانی)

ادامه دارد

کرامت انسان در فرآیند دعوت انبیاء محترم شمرده میشود

پیامبران که از طرف خداوند به جهت ایفای مسؤولیت پیامبری مبعوث گشتند، از جانب پروردگار ملزم به رعایت  اصولی در راستای فرآیند دعوت انسانها شده اند، که این اصول همگی حکایت از اهمیت کرامت انسانها حتی در محضر بزرگترین انسانهای عالمِ آفرینش یعنی پیامبران دارد. برخی از اصول لازم الاجرای ایشان به شرح ذیل است:

یک : رعایت احترام به انسانها و خیرخواهی برای آنها

یکی از مهمترین اصولی که بایستی پیامبران به آن ملزم باشند رعایت احترام به انسانهاست. بسیار دور از ذهن بشر امروزی است که با انسان ظالمی چون فرعون  که خود را خدا نامیده و در حفظ این جایگاه خودساخته از هر فریب و جنایتی حتی کشتار وحشیانه ی نوزادان بیگناه کوتاهی ننموده به غیر از زبان زور و جنگ بتوان راهی از پیش برد. اما موسی (علیه السلام) از طرف خداوند اینگونه امر میشود که : « اذْهَبَا إِلىَ‏ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يخَشى» (طه: 20/ 43 ـ 44)  «  به سوى فرعون برويد كه او به سركشى برخاسته، و با او سخنى نرم گوييد، شايد كه پند پذيرد يا بترسد.»  نکته ی قابل توجه دیگر در این پیام الهی این است که علم خدایتعالی بر ایمان نیاوردن و عدم پذیرش فرعون ، مجوزی نه برای خدا و نه پیامبرش برای عدم دعوت با گفتاری نرم و شیوا نمی باشد.

تعبیر به «برادر قوم» در شأن انبیاء الهی، بیان رسایی دیگر در همین راستاست. خدایتعالی حتی نوح (ع) را  که شیخ المرسلین است با همین تعبیر یاد میکند. گوییا تعمدی دارد تا همه ی دعوت کنندگان به خدا و دین خدا بدانند که معبودشان آنها را «برادر ملت خود» میداند تا مبادا شرط برادری که اولینش احترام و لطف و دلسوزی است، در راه هدایت انسانها نادیده گرفته شود.

«إِذْ قَالَ لهَمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَ لَا تَتَّقُونَ أِنىّ‏ لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ وَ مَا أَسَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ  إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلىَ‏ رَبِّ الْعَالَمِينَ فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُون» (شعراء 106-110) «  چون برادرشان نوح به آنان گفت: «آيا پروا نداريد؟ من براى شما فرستاده‏اى درخور اعتمادم از خدا پروا كنيد و فرمانم ببريد، و بر اين [رسالت‏] اجرى از شما طلب نمى‏كنم. اجر من جز بر عهده پروردگار جهانيان نيست. ،پس از خدا پروا كنيد و فرمانم ببريد.» همین بیان برای پیامبر دیگر چون هود(ع) (شعرا 124)و صالح (شعرا 142) و لوط (شعرا 164) (علیهم السلام) و نیز حضرت شعیب  ( ع)  در سوره ی اعراف بیان گردیده است.

دو : عدم در خواست دستمزد در راستای دعوت

در بسیاری از آیات قرآن  بر اجر و مزد  نخواستن پیامبران در قبال دعوت و امور پیامبری تاکید شده است. این امر پیامهای متفاوتی را القا مینماید که یکی از آنها، محترم بودن و کرامت داشتن انسانهای مورد دعوت است تا مبادا مصلحی که برای اصلاح و یا هدایت انسانها آمده از جایگاه خود سوء استفاده کند و به بهانه ی بار رسالت و هدایت بشری، موجبات زحمت آنها را فراهم نموده و خود، باری بر آنها گردد. بطور مثال از زبان حضرت نوح بیان میدارد: « فَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَمَا سَأَلْتُكمُ مِّنْ أَجْرٍ  إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلىَ اللَّهِ  وَ أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِين (یونس 72) « و اگر روى گردانيديد، من مُزدى از شما نمى‏طلبم. پاداش من جز بر عهده خدا نيست، و مأمورم كه از گردن‏نهندگان باشم.»

سه : مهربانی و شفقت با انسانها

امر دعوت به خوبیها مگر از راهی به غیر از طریق خیر و خوبی و مهربانی امکان دارد؟ و مگر ممکنست پیامبری، دعوت کننده به خیر و هدایت ( داعیا الی الله) باشد و از طریقی به غیر از رحمت و دلسوزی موفق گردد؟« نحّْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ وَ مَا أَنتَ عَلَيهْم بجَبَّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرْءَانِ مَن يخَافُ وَعِيدِ» (ق 45) «  ما به آنچه مى‏گويند داناييم و تو نمى‏توانى مردم را به آنچه مى‏خواهى مجبور كنى پس تنها با قرآن كسانى را تذكر بده كه از تهديد خدا بيمناكند.»

رحمت و مهربانی داشتن پیامبر نه تنها از وظایف اوست ، بلکه مرحمت و لطفی از جانب خدایتعالی برای پیامبر اسلام بیان میگردد: « رحمت خدا تو را با خلق، مهربان و خوش خوى گردانيد، و اگر تند خو و سخت دل بودى مردم از پيرامون تو متفرق مى‏شدند، پس چون امت به نادانى در باره تو بد كنند از آنان درگذر و از خدا بر آنها طلب آمرزش كن و براى دلجويى آنان در كار جنگ مشورت نما ليكن آنچه را كه خود تصميم گرفتى با توكل به خدا انجام ده كه خدا آنان را كه بر او اعتماد كنند دوست دارد و يارى مى‏كند.» ( آل عمران 159)  در سوره ی شعرا آیه 215  نیز به پیامبر امر میشود : « براى آن مؤمنانى كه تو را پيروى كرده‏اند، بال(تواضع) خود را فرو گستر».

خدای متعال، تنها راه موجود در برابر تهمتهایی که بر پیامبران وارد می شده را صبر و استقامت و کلام نیکو میداند؛  «قَالَ يَاقَوْمِ لَيْسَ بىِ ضَلَالَةٌ وَ لَكِنىّ‏ رَسُولٌ مِّن رَّبِّ الْعَلَمِينَ اُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبىِّ وَ أَنصَحُ لَكمُ‏ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُون‏» (اعراف 61 و 62) «  گفت: «اى قوم من، هيچ گونه گمراهى در من نيست، بلكه من فرستاده‏اى از جانب پروردگار جهانيانم. پيامهاى پروردگارم را به شما مى‏رسانم و اندرزتان مى‏دهم و چيزهايى از خدا مى‏دانم كه [شما] نمى‏دانيد.» پاسخ به توهین نیز از این روش مستثنی نیست: «قَالَ يَاقَوْمِ لَيْسَ بىِ سَفَاهَةٌ وَ لَكِنىّ‏ رَسُولٌ مِّن رَّبّ‏ الْعَلَمِين‏» (اعراف 67) «گفت: اى قوم من، در من سفاهتى نيست، ولى من فرستاده‏اى از جانب پروردگار جهانيانم‏.»

در همه ی موارد فوق، دستور الهی در راستای بهترین نوع تعامل پیامبران با مردم و حتی توهین کنندگان و ناسزاگویان بیان گردیده است و این نیست جز تأکید خداوند بر حفظ کرامت انسانها، کرامت توهین کنندگان با برخورد کریمانه ی انبیا حفظ میشود و کرامت انبیاء نیز با رعایت این اصول حفظ شده و ارتقا می یابد.

 چهار: بر انگیختن قوه تفکر و بینش در انسانها

پیامبران در راه هدایت انسانها از ابزار مختلفی بهره میبرند که یکی از آنها برانگیختن قوه ی بینش و تفکر در انسانهاست. این پیام آوران الهی گاه با بیان نعمتهای خداوند بر مردم و یاد آوری قدرت و رحمت او در آفرینش آنها و عالم خلقت ، به تحریک قوای عقلانی انسانها پرداخته تا خود راه حق را بیابند، گاه نیز آنها را متذکر اعمال خلافی که به آنها مبتلا بوده اند مینمودند تا خود را پاک کرده و آماده ی هدایت شوند. (سوره انعام 77 الی 80) و گاه  برای آنها مثالهایی  میزدند تا تفکر آنها را فعال کنند. مثلا در سوره ی حج آیه ی 73 به یک مورد از این پیامها اشاره شده است: «  دقت کنید انانی را كه جز خدا مى‏خوانيد هرگز نمیتوانند حتی یک مگس بیافرینند ، هر چند براى آفريدنش اجتماع كنند، و اگر آن مگس چيزى از آنان بربايد نمى‏توانند آن را بازپس گيرند. دقت کنید که تا چه حد طالب و مطلوب هر دو ناتوانند.»

نمونه ی دیگر در این راستا نوع مواجهه حضرت لوط با کار زشت قومش میباشد که وجدان های آنها را مورد خطاب قرار داده و متذکر روح انسانی آنها شده و در راستای روشنگری عقل و بینش آنها استلال مینماید.( نمل  55)

انسان تسخیر کننده عالم است

از نشانه های کرامت انسانی توانایی تسخیر موجودات دیگر است از گیاهان گرفته تا جانوران ، از دریاها و اقیانوسها تا ذرات بسیار ریز ملکولها ، عناصر و حتی هسته ی اتمها ، از تغییرات بزرگ در عالم فضا و امواج رادیویی و نورانی و انرژیها ی مختلف گرفته تا شبیه سازی و ایجاد تغییرات در سلولهای بشری و حیوانی، گیاهی و بدست آوردن محصولات جدید. انسان با بدست آوردن قوانین جاری در تک تک عوالم حیات و جماد در حقیقت توانسته عالم را مسخر علم و اراده ی خود کند و این نبوده جز انجام خواست و اراده ی الهی در این راستا. اراده ای بر ایجاد نظم و قوانین مشخص حاکم بر عالم و اعطاء توان کشف آنها جهت تسلط و بهره مندی از آنها به انسان . همانگونه که در آیه 20سوره ی لقمان و آیاتی شبیه به آن به این موضوع اشاره مینماید. «آيا ندانسته‏ايد كه خدا آنچه را كه در آسمانها و آنچه را كه در زمين است، مسخّر شما ساخته و نعمتهاى ظاهر و باطن خود را بر شما تمام كرده است؟ و برخى از مردم در باره خدا بى [آنكه‏] دانش و رهنمود و كتابى روشن [داشته باشند] به مجادله برمى‏خيزند.»                             

انسان مجاز به تقلید کور کورانه نیست

قرآن، مسيحيان و يهوديان را به دليل اينكه  راهبان و دانشمندان خود را از حد و اندازه خودشان بالاتر برده و در دام نيرنگ آنان گرفتار شده اند، و به بهانه دين دارى به تحميق آنان گردن نهادند، توبيخ مى كند و مى فرماید:

« اتخَّذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَ رُهْبَنَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَ مَا أُمِرُواْ إِلَّا لِيَعْبُدُواْ إِلَهًا وَاحِدًا  لَّا إِلَاهَ إِلَّا هُوَ  سُبْحَنَهُ عَمَّا يُشْرِكُون‏»  (توبه/31) «اينان دانشمندان و راهبان خود مسيح پسر مريم را به جاى خدا به الوهيّت گرفتند, با آنكه مأمور نبودند, جز اينكه خدايى يگانه را بپرستند كه هيچ معبودى جز او نيست. منزه است او از آنچه [باوى] شريك مى گردانند»

اينكه توده مردم راهبان و احبار را به عنوان ارباب خود بگيرند, به سادگى انجام نگرفته است, بلكه نخست اينان از انديشه ورزى و نقد شخصيت ها و سخنان،  دور شده و به سوى تقليد كوركورانه رفته اند و سپس آمادگى ذهنى براى پذيرش آنان به عنوان ارباب پيدا كرده اند. اين كار نوعى تحميق و ناآگاهى سازى است. اینکه قرآن رفتار راهبان و احبار را با توده مردم گزارش مى كند و در نهايت آنان را به عذابى دردناك بشارت مى دهد, گوياى اين حقيقت است كه قرآن تقلید کور کورانه ودر پی آن تحميق انسانها با نام دین و یا هر نامی دیگر را به دور از كرامت شخصيت انسان مى داند.(سلطانی محمد علی، آیینه پژوهش - شماره 102 ، صفحه..)

هر گونه نگرش طبقاتی در جامعه اسلامی ممنوع است

قرآن براى حفظ كرامت انسان, نگرش طبقاتى را نفى مى كند و آن را با كرامت انسان ناسازگار مى داند و همواره توصيه مى كند كه انسان از اين نگرش دست بشويد و در معاملات اجتماعی از آن بر حذر باشد. در این رابطه  قرآن میفرماید: « يَأَيهُّا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكمُ مِّن ذَكَرٍ وَ أُنثىَ‏ وَ جَعَلْنَاكمُ‏ شُعُوبًا وَ قَبَائلَ لِتَعَارَفُواْ  إِنَّ أَكْرَمَكمُ‏ عِندَ اللَّهِ أَتْقَئكُمْ  إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِير» (حجرات 13) «اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفريديم، و شما را ملّت ملّت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد. در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست. بى‏ترديد، خداوند داناى آگاه است.»

قرآن مجید با آیاتی از این دست به بیان حقیقت یگانه ی انسانها پرداخته و کارآیی مناسبات اجتماعی مانند شعوب و قبیله را برای شناخت انسانها از یکدیگر میداند و نه موجبات تفاخرو برتری جویی آنها با یکدیگر ، سپس به سراغ معيار واقعى ارزشى رفته مى‏افزايد:" گرامى‏ترين شما نزد خداوند با تقواترين شما است" (إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ).  به اين ترتيب خط بطلانی بر تمام امتيازات ظاهرى و مادى می کشد، و اصالت و واقعيت را به مساله تقوا و پرهيزكارى و خدا ترسى مى‏دهد. ( مکارم ، نمونه، ‏22/ 198)

در این راستا حتی آنها که در حال انجام عبادات الهی ، به گونه ای عمل میکردند تا ارزشهای ظاهری برای خود بخرند و برای خود جایگاهی قائل شوند مورد نهی الهی واقع میشوند مانند برخی از اشراف که در انجام عبادت حج در عرفات از منطقه اى كه توده مردم حركت مى كردند, حركت نکرده و اين را بر خلاف شأن خود مى دانستند. قرآن به آنان تذكر مى دهد تا اين بينش هاى طبقاتى را كنار بگذارند: « ثم افيضوا من حيث افاض الناس و استغفروا الله إن الله غفور رحيم » (بقره/ 199) «  پس از همان جايى كه [انبوه] مردم روانه مى شوند, شما نيز روانه شويد و از خداوند آمرزش خواهيد كه خدا آمرزنده مهربان است»

در جامعه طبقاتى, توده هاى انسانى به عنوان افراد پست به شمار مى آيند و يكى از عوامل گريز اشراف از پذيرش دين الهى نیز روی آوردن این افراد به دین بوده است.( سوره شعرا 17)  اهمیت این موضوع تا به آنجاست که حتی پیامبر اسلام نیز از داشتن چنین نگاهی که میتوانسته بر اثر فشار مستکبران جامعه بر او وارد گردد، حذر داده میشود: «با كسانى باش كه پروردگار خود را صبح و عصر مى‏خوانند، و تنها رضاى او را مى‏طلبند! و هرگز بخاطر زيورهاى دنيا، چشمان خود را از آنها برمگير! و از كسانى كه ]به عقوبت اعمالشان[ قلبشان را از ياد خود غافل ساختيم، اطاعت مكن! همانها كه از هواى نفس پيروى كردند، و كارشان از حد گذشته است.» (کهف 28)

امتهای دیگر هم از روى نخوت و غرور انتظار داشتند كه پيغمبرانشان اغنيا را دور خود جمع كرده، فقرا را، علیرغم اعتقاد صمیانه شان، از خود دور سازند، که آنها نیز از این کار نهی شده اند. (ترجمه المیزان ج7 ص142)    این نوع نگاه به جامعه ی اسلامی و القاء رفتارهای عادلانه در تعالیم انبیاء، به تنهایی دلیل آشکاری است بر کرامت انسانها در نزد خداوند و فرستادگان او از هر طبقه و قومی که باشند .

ادامه دارد

انسان به رفتارهای کریمانه دعوت شده است

اینگونه نیست که انسان دارای جایگاه کرامت در نزد خداوند حکیم نباشد، اما به رفتارهای کریمانه دعوت شود. مگر رفتار و منش کریمانه از ذات بی بهره از کرامت منبعث میشود؟  محال است انسان از دیدگاه الهی موجودی ارزشمند نباشد ودعوت به تعامل کریمانه در زمینه ی مسائل فردی و  اجتماعی گردد.  مسائل متعددی در این حیطه وجود دارند که انسانها به رعایتشان و پایبندی به آنها فرا خوانده شده اند.

ساده ترین امری که در این راستا در قرآن می یابیم دعوت به استفاده از «طیبات» هست در خوراک. در دیدگاه الهی وجود انسان شریفتر از آن است که برای تأمین غذای خود به هر خوراکی دست یابد و آنرا به مصرف برساند. قرآن در این زمینه بیان میفرماید: « يَأَيُّهَا النَّاسُ كلُواْ مِمَّا فىِ الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا» (بقره 168) «اى مردم، از آنچه در زمين است حلال و پاكيزه را بخوريد» و در ادامه در همین سوره به توضیح حلال پرداخته بیان میدارد «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ» (بقره: 2/ 17) «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، از نعمتهاى پاكيزه‏اى كه روزى شما كرده‏ايم بخورید»

خداوند بزرگ به دلیل شأن و جایگاهی که برای انسان قائل است ، ساده ترین امور جسمانی او که خوردن و آشامیدن میباشد را نیز از نظر دور نداشته و انسانها را از ناپاکی های ظاهری و معنوی برحذر میدارد، مانند: مردار و خون و گوشت خوك و آنچه را كه [هنگام سر بريدن‏] نام غير خدا بر آن برده شده است.( بقره آیه ی173 )حرمت شراب و قمار هم در همین راستا بیان شده است. ( مائده 90-91)  دعوت بندگان الهی به طهارت وضو و غسل نیز در همین راستا صورت گرفته تا انسان به طهارت جسمی و معنوی  خود بها دهد.

در همین راستاست دعوت پیامبران به بندگی خدا و پرهیز و اجتناب از طاغوت(قدرت فریبگر).  « وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فىِ كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ اجْتَنِبُواْ الطَّغُوتَ» (نحل 36)  و همچنین دعوت انسانها به پرهیز از گناهان( ظاهری و باطنی) ؛زیرا که اگر این وجود با کرامت با آلودگیها ی معاصی در هم آمیزد پاکی و کرامتش آسیب میبیند.در همین راستاست که میفرماید:« ان الله یحب  التوابین و یحب المتطهرین»

 دعوت به پرهیز از تعرض به اموال یتامی ، غیبت و بدگویی ، تجسس در امور شخصی دیگران، القاب بد بر یکدیگر نهادن و تمسخر دیگران (حجرات آیات 11و 12)  و پرهیز از تهمت ( نورآیه 4) دروغ ، تکبر و فخر فروشی( لقمان 18 )، تعرض به حریم شخصی دیگران بی اذن آنها (  نور آیه 27) و دستبرد به اموال دیگران، ومنت نهادن بعد از لطف و تصدق (بقره 26) و بسیاری دیگر از امور اخلاقی در همین راستاست.

قرآن براى گسترش كرامت منشى و پاسدارى از كرامت, انسان ها را به بيهوده گريزى نیز تشويق مى كند. كارهاى پست و بيهوده, شخصيت و كرامت انسان را مورد تهديد قرار مى دهد. لذت هاى زودگذر, خوشى هاى غير خردمندانه, اشتغالات كاذب و امثال آن حتى اگر حرام هم نباشند, زيبنده شأن انسانى نيستند. » (سلطانی کرامت انسان در نگاه قرآن)  این نوع نگاه به امر و نهی های الهی علاوه بر تبیین جایگاه پر کرامت انسان در نظام دستورات الهی؛ به پذیرش این دستورات کریمانه کمک شایانی مینماید.

جان  انسانها دارای اهمیت است

جان انسانها در نزد خدایتعالی چنان عزیز و محترم است که در دیدگاه پروردگار، نجات جان یک انسان برابر است با نجات یک ملت و نابودی یک انسان مساوی است با نابودی بقیه ی انسانها. این نگاه عجیب، حکایت از ارزش و اهمیت شخصیت انسانی در بارگاه الهی دارد : « أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَميعاً وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَميعاً وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَيِّناتِ ثُمَّ إِنَّ كَثيراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ» ( 32 مائده) كه هر كس فردی را- جز به قصاص قتل، يا [به كيفر] فسادى در زمين- بكشد، چنان است كه گويى همه مردم را كشته باشد. و هر كس فردی را زنده بدارد، چنان است كه گويى تمام مردم را زنده داشته است. و قطعاً پيامبران ما دلايل آشكار براى آنان آوردند، [با اين همه‏] پس از آن بسيارى از ايشان در زمين زياده‏روى مى‏كنند.»

«قتل دو گونه است: 1 - قتل از طريق گرفتن جان. 2- قتل از طريق ربودن روح انسانيّت با بدى تربيت و جهت دادن و راهنمایی به شر، و همچنین با از بین بردن عقل و اراده در انسان. از دیگر سو خدایتعالی  آلودگی به گناه زنا را  که در آن آبروی انسان و شخصیت او آسیب میبیند، آنقدر زشت و قبیح میشمارد که بعد از گناه قتل (بزرگترین گناه انسانی) ذکر مینماید. با این بیان قرآنی به رابطه‏اى ميان قتل نفس از يك سو و زنا از سوى ديگر پی میبریم،  هر دو آنها نوعى تجاوز و تعدّى به كرامت انسان تلقّی مى‏شوند».(  تفسير هدايت، ج‏8، ص: 485)

همچنین تبیین قوانین قصاص و پرداخت دیه در مقابل آسیب های جسمی و روحی ، نیز در راستای اهمیت و ارزش وجود انسان ها در دیدگاه الهی میباشد.

یکی از مسائلی که در جامعه ی امروز بشری دیده میشود و بر سر آن اختلاف نظر وجود دارد، مسأله ی کشتن بیماران صعب العلاج، فقیر و بی پناه وآنانی که خود رضایت به مرگشان میدهند (euthanasia)، میباشد. طرفداران این ایده چنین استدلال می کنند که هرچند این عمل غیر عقلانی است ولی برای فرد درمانده و فقیر، فرد داری زندگی نباتی یا مریضهای صعب العلاج لازم بوده و برای خانواده و جامعه ی آنها مفید میباشد.این قانون در هلند، بلژیک، سوئیس و ایالت ارگون امریکا به تصویب رسیده است. مخالفان اتانازی معتقدند که زندگی موهبتی است الهی  و این عمل زیر پا گذاشتن ارزش های انسانی است،زیرا احتمال برگشت همیشه هست.

اسلام، اتانازی را ( که گویا گونه ای خود کشی و یا کمک به آن است ) به هر شکل حرام می داند. (من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 95؛ الکافی، ج 7، ص 45 ) از این رو نمی توان فرد را رها ساخت تا بمیرد زیرا چه بسا ممکن است با حفظ او،  شرایط درمانی جدیدی برایش فراهم شود.( حمیده مظفری ، سیّده فریبا امامی ،  مجموعه مقالات قرآن و طب، ج 3، ص: 82)

آبروی انسانها محترم است

تأکید بسیار مهم دیگر قرآن، بعد از حفظ جان انسانها ، پافشاری و اصرار بر حفظ آبرو میباشد.با نگاهی به بیان تعزیرات لازم برای مجازات کسانی که آبرو و حیثیت انسانها را نادیده گرفته اند به اهمیت این امر در قرآن کریم پی میبریم، بطوری که برای اثبات زنا، لزوم وجود چهار شاهد مقرّر شده است،‌ در حالی که برای اثبات حقوق و جُرم، وجود دو شاهدِ عادل کافی است؛ حتی در اثبات قتل نفس.  این الزام وجود چهار شاهد، خود دلیلی است بر اهمیت آبروی انسان ها؛ تا جایی که  اگر سه شاهد بر این امر گواهی دهند، هر سه تازیانه  می‌خورند. (نور4)

همچنین دستورات الهی در راستای پرهیز از تمسخر ، تجسس و غیبت و گذاردن القاب نامناسب بر انسانها ، همگی در راستای حفظ شأن و آبرو و کرامت انسانی است. نهی از «تجسس»، نیز نشانه ای است بر حفظ حریم انسانهاست. هیچ کس حق ندارد حتی به بهانه های مقدس سر از حریم خصوصی افراد درآورد چرا که این امر با هر هدفی گناه بزرگی محسوب میشود (حجرات 12)

«عیبجویی» نیز که  خراشیدن روح و شخصیت انسانی است به شدت  مورد نهی الهی واقع شده است. برشمردن عیوب آدمیان،  علاوه بر تأثیرات منفی در روابط اجتماعی، موجبات از دست رفتن اعتماد به نفس در انسانها میشود. و این تحریم، جز در راستای حفظ کرامت و شخصیت تک تک افراد جامعه  نمیباشد. راه برطرف کردن نواقص و عیوب ، اعلان آشکار نیست، بلکه اطلاع رسانی صمیمانه ، محترمانه و آن هم در شرایط مناسب و در فضای گفتگوی امن میباشد. پیامبر اسلام فرمودند:« هرکس در دنیا عیب برادر خود را بپوشاند خداوند در قیامت بر او عیب پوشی نماید.»(ری شهری ، 8/327)

هر نوع رفتاری که در ضمن آنها،  تحقیری برای انسانها  اتفاق بیفتد، مورد نهی الهی واقع شده است. هیچ انسانی ، مسلمان اخلاق مداری نیست اگر که به تکبر از مردم رو برتابد چنانچه میفرماید: «وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُور»« و از مردم [به نِخوت‏] رُخ برمتاب، و در زمين خرامان راه مرو كه خدا خودپسندِ لافزن را دوست نمى‏دارد.» در همین رابطه پیامبر اسلام به ابوذر فرموده اند: هرکس دوست بدارد مردم در نزد او بایستند (در حالی که او نشسته است) جایگاه خود را در آتش دوزخ قرار داده است.(مجلسی ، بحار الانوار، ج77 ص90) )  در حدیثی از امام رضا( علیه السلام ) نیز وارد شده  است: «‌ هر كس با مسلمانی فقیر روبه رو شود و به او سلامی متفاوت با سلامی كند كه به ثروتمند می كند،‌ روز قیامت خدای عزّو جلّ را دیدار نماید در حالی كه خدا از او در خشم است.» (ری شهری، میزان الحكمه / جلد 10 / صفحه 4675)

 همچنین هیچ کس حق ندارد فقیر مراجعه کننده را به بدخویی و اهانت براند.:  «فَأَمَّا الْيَتيمَ فَلا تَقْهَرْ ، وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ» (ضحی 9-10)«  پس هيچ يتيمى را از روى قهر خوار مشمار و هيچ سائلى را مرنجان‏»   و یا اگر به او کمک نمود، بر او منت نهد و او را رهین مرحمت خود داند « وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِر» ( مدثر6) «  و در برابر احسانت نه منت بگذار و نه آن را بسيار و بزرگ بدان» منت نهادن در ازای نیکی آنقدر تقبیح شده تا جایی که خود،  باطل کننده صدقات محسوب میشود. (بقره264)

دارایی انسانها محترم است

تأکید دیگر قرآن براهمیت دستاوردهای انسانها و حرمت مال و دارایی آنها میباشد . نادیده انگاشتن زحمات انسانها وحاصل دسترنجشان و عیب گذاردن بر دستاورد های آنان مورد نهی الهی واقع گردیده است. زیرا این شیوه ی برخورد،  میتواند موجبات تحقیر شخصیت و کرامت انسانها را فراهم آورد،  که  این امر از نظر خدای تعالی مردود و غیر قابل قبول است : «وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدينَ » (هود: 11/ 85) «بر اشياء مردم عيب مگذاريد و از حق آنان نكاهيد و در زمين فساد مكنيد .»

نکته ی دیگر توجه به رعایت عدل و انصاف در مبادلات کالایی و خرید و فروش  هاست . زیرا که اساس اجتماع مدنى برمبادله و دادوستد است، آنگاه که يك انسان  برای بدست آوردن مایحتاج زندگی خود برنامه ریزی مینماید و  کالای مورد نیاز را تهیه مینماید، اگر در این مبادله رعایت انصاف انجام نشود فرد مورد نظر علاوه بر آنکه از نظر مالی متضرر میشود از نظر محاسبه و تدیبر معیشت خود نیز به مشکل بر میخورد زیرا آنچه  که برنامه ریزی نموده با طمع ورزی دیگران بر هم خورده و موجبات نگرانی این فرد و افراد دیگر جامعه ی انسانی فراهم شده و آرامش روانی  و امنیت عمومی و اعتماد، از این جامعه رخت بر می بندد و این مصیبت دامنگیر کل جامعه میشود که از آن در قرآن به فساد تعبیر شده است. (طباطبایی، الميزان، ج‏10، ص: 544) و لذا خداى تعالى به رعایت پیمانه و عدم کم فروشی توصیه فرموده، که یکی از آن موارد در سوره ی اسراء آیه ی 35 است که میفرماید: «هنگامی که جنسی را پیمانه میکنید، پیمانه را کامل بدهید.و اجناس قابل وزن را با ترازوی درست و صحیح وزن کنید، این برای شما بهتر و فرجامش نکوتر است.» در سوره ی مطففین نیز خداوند« کم فروشان» و اعمالشان  را تقبیح مینماید که با این شیوه ی خود علاوه بر ناچیز انگاشتن مال و تلاش انسانها ، با ایجاد حس غبن وزیان در افراد، موجبات تحقیر روحی و روانی آنها را فراهم مینمایند.

اهمیت این امر تا به آنجاست که شعیب نبی(ع) مردم قوم خود را که به این آفت مبتلا بودند از این عمل بر حذر داشته و اجرای این شیوه را یکی از علائم ایمان آنها برشمرد (اعراف 85) (قرطبی10/86) وعدم انجام آن را مساوی با افساد  بر روی زمین دانست.(شعراء177) و این امور به تمامه بیانگر میزان ارزش دستاوردهای انسانها در نظامات الهی میباشد.

3ـ بررسی آیاتی که دلالت بر عدم کرامت انسان دارند

آیاتی در قرآن کریم هستندکه  میتوانند در نگاه نخستین و گزینشی، بر «عدم کرامت انسانها» اشاره نمایند . اما این آیات بعد از بررسی، دلالت واقعی شان آشکار میشود.

 علامه محمد تقی جعفری (ره) بیان نموده اند این اوصاف منفی، هیچ‌یک، بیان‌کننده ماهیت انسانی نیست، بلکه بیان یک رشته پدیده‌ها است که با نظر به عواملی در انسان ایجاد می‌گردد. (جعفری، انسان در اسلاملإ ص 37) بر اساس نظر ایشان میتوان کلیة اوصافی که دلالت بر عدم کرامت دارند را به دو قسم عمده تقسیم نماییم:

1ـ صفاتی که با دخالت خود انسان و با اختیار او به وجود می‌آید.

2ـ صفاتی که زمینة خلقت انسان ایجاب می‌کند که انسان دارای آن صفات بوده باشد.

3ـ صفاتی که با دخالت خود انسان و با اختیار او به وجود می‌آیند:

دسته ای از آیات، به بیان اوصاف پست انسانی میپردازند، همان خصوصیاتی که منافات با کرامت انسانی دارند ؛  این دسته از صفات ، ارتباطی به ذات و طبیعت انسانی نداشته بلکه این خود انسان است که در اکتساب آنها نقش مؤثردارد. و لذا قرآن نیز در ذیل بیان این ویژگیهای منفی، هم آن ویژگیها را مورد نکوهش قرار داده؛ هم استثناها را بیان نموده است ؛ یعنی وصف کسانی را نموده  که به این صفات آلوده نشدند. در حقیقت باید گفت اگرقرآن کریم آن صفات منفی را جزو ذات انسانها می دانست، دیگر نه نکوهش آنها صحیح بود و نه استثنایی برای آنها پیدا میشد. این صفات که  جزو این دسته میباشند عبارتند از : کفر ، جدال ، عجله ،خصومت ، طغیان ، بخل

دکتر سها این صفات را و آیاتی که به آنها اشاره نموده اند، بیان نموده و آنها را تصویر انسان از قرآن دانسته است. (سها، نقد قرآن، ص 472 ـ 482)

بررسی «کفر» در آیات قرآنی:

آیاتی که به ویژگی کفر در انسان اشاره دارند و مورد استناد کتاب نقد قرآن واقع شده اند عبارتند از : « قتِلَ الْانسَانُ مَا أَكْفَرَهُ . مِنْ أَىّ‏ شىَ‏ءٍ خَلَقَه» (عبس 17و 18)  «كشته باد انسان، چه ناسپاس است. ‏او را از چه چيز آفريده است‏»                                                                                                                   و آیه ی « إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ وَ إِنَّهُ عَلى‏ ذلِكَ لَشَهيدٌ» (عاديات 6 ـ 7) ««كه انسان نسبت به پروردگارش سخت ناسپاس است، و او خود بر اي اين [امر]، نيك گواه است‏» و آیه «إِنَّ الْإِنْسانَ لَكَفُورٌ مُبين‏» (زخرف 15) «به راستى كه انسان بس ناسپاس آشكار است.» میباشد.  ایشان از بیان آنها نتیجه میگیرد: «در اﻳﻦ آﻳﺎت  دﺷﻤﻨﻲ و ﻛﻔﺮ ﺧﺪا ﻳﻚ ﺻﻔﺖ ﻋﺎم اﻧﺴﺎن ﺷﻤﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ . ﺑﺎﻟﻌﻜﺲ ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻧﺴﺎن ﻃﺎﻟﺐ ﺧﺪا و ﻋﺎﺷﻖ ﺧﺪا ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ . ﺑﻬﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻓﺪاﻛﺎرﻳﻬﺎي ﻣﺎﻟﻲ و ﺟﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي ﺧﺪاي ﻣﻮرد ﻗﺒﻮﻟﺶ اﻧجام داده و زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﻫﻨﺮﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﭙﺎي ﺧﺪاﻳﺎﻧﺶ رﻳﺨﺘﻪاست.»  (سها، نقد قرآن ص473)

قابل ذکر است که قرآن کریم در آیات متعدد ویژگی های کفار را بیان نموده و ضمن معرفی آن ها به مذمت آنها نیز پرداخته است، شیوه ی بیان قرآن از این صفت مذموم کاملا بیانگر پذیرش ارادی آن از جانب انسانها است و بیان این مجموعه از صفات اهل کفر جنبه ی ایجاد هشیاری و بیداری برای انسانها را دارد؛ زیرا چه بسا انسانهایی هستند که به دلیل غفلت در مسیری که منجر به کفر و بی دینی میشود قرارمیگیرند، اما با تنبهی که از جانب آیات قرآن داده میشود آگاه شده و بازگشت به مسیر حق برایشان میسر میشود . از جمله ویژگیهایی که برای کفر و کافران در قرآن به آنها اشاره  شده و مورد تحقیق این نوشتار واقع شده میتوان به موارد ذیل اشاره نمود: 

*  اهل کفر به نشانه های الهی در عالم خلقت بی توجه اند و حتی بعد از تنبه نیز به آنها ایمان نمی آورند. (بقره 28) *در واقع ایشان کسانی اند که حق بر آنها آشکار شده است «قَد تَّبَينَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَى‏» (بقره 256)  و در انکار  تا جایی پیش رفته اند که حتی بعد از رؤیت آیات و نشانه های روشن الهی بر کفرو انکار اصرار میورزند (انعام 7).  *اینان هم به خود دروغ می گویند و با حق باوری خویش ستیزه میکنند. (انعام 24)  و هم بر خدای خود دروغ می بندند  ، زیرا که اهل تفکر و تعقل نیستند. (مائده 103)  و آیات روشن الهی را با سخنانی باطل وبیهوده در هم می آمیزند. ( ال عمران 70 و 71) *دیگر از ويژگيهايشان بعد از كفر، مبارزه با حق جويان و داد گستران الهی است (آل عمران 21)  و از راههای مبارزه ی آنها توهین و تحقیرو دروغ انگاشتن انبیاء الهی میباشد.( اعراف 66) اینان، در ادامه ی راهی که در پیش گرفته اند ، ارزشى براى مومنان قائل نبوده  (هود 27) و ایشان را تمسخر و استهزا میکنند. (بقره 212)  با اینکه خود به معتقدات اهل ایمان باور و اعتقادی ندارند اما با پیشنهاداتشان باورهای مؤمنان را به بازی می گیرند. (توبه 37 )

* اهل اطعام و کمک به فقرا نیستند (یس 47) اما اهل انفاق مال برای بستن راههای الهی (ایجاد مانع در مسیر حق) هستند تا که مردم را از راه حق منحرف نمایند. (انفال 36) جالبتر از همه آنکه خود بر کفر و راه باطل خود آگاه اند و بر پیمودن این راه و ماندن در طریق ضلال، اصرار میورزند. (عادیات7) به دلیل اصرار بر طریق باطل، قوه ی تشخیص درونی و نیروی وجدانشان از بین رفته و گوییا بر دلهایشان پرده ای کشیده شده و هر آنچه از معجزات الهی را که ببینند باور نکرده و با پیامبران الهی به جدال بر می خیزند. (انعام165) اعمال باطلشان برایشان تزیین یافته و همه ی کارهای خود را خوب می بینند. (رعد 33)

بابررسی ویژگیهایی که برای کفر در قرآن ذکر شده است، کاملا مشخص میگردد پذیرش آن، کاملا اختیاری و ارادی  بوده و اینطور نیست که قرآن «کفر» را از صفات ذاتی انسانی یا به قول دکتر سها از صفات عام انسانی بداند؛ در ضمن اگر انسانها مبتلا به کفر نگردند خواهند توانست رابطه ی عاشقانه با خدای خود پیدا کنند و آنگونه که دکتر سها میگوید به پای او عاشقانه بذل مال و جان نمایند .

بررسی ویژگی «جدل» در آیات قرآنی

* «لَقَدْ صرَّفْنَا فىِ هَاذَا الْقُرْءَانِ لِلنَّاسِ مِن كُلّ‏ مَثَلٍ  وَ كاَنَ الْانسَنُ أَكْثرَ شىَ‏ءٍ جَدَلًا» (کهف54) «و به راستى در اين قرآن، براى مردم از هر گونه مَثَلى آورديم، و [لى‏] انسان بيش از هر چيز سَرِ جدال دارد. »

* «وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلينَ إِلاَّ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ وَ يُجادِلُ الَّذينَ كَفَرُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَ اتَّخَذُوا آياتي‏ وَ ما أُنْذِرُوا هُزُوا» (کهف 56)«و پيامبران [خود] را جز بشارت‏دهنده و بيم‏رسان گسيل نمى‏داريم، و كسانى كه كافر شده‏اند، به باطل مجادله مى‏كنند تا به وسيله آن، حق را پايمال گردانند، و نشانه‏هاى من و آنچه را [بدان‏] بيم داده شده‏اند به ريشخند گرفتند.»  

 یکی دیگر از صفاتی که مورد اشاره ی کتاب نقد قرآن واقع شده صفت «جدل » است که در این رابطه میگوید: «در ﻗﺮآن از ﺟﺪل در ﻣﻮرد ﻗﺮآن و آﻳﺎت آن ﺑﻌﻨﻮان ﺻﻔﺘﻲ ﻣﺬﻣﻮم ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ . اﮔﺮ اﺻﻞ ﺟﺪل را ﻗﺪرت ﻧﻘﺎدي ﺑﺸﺮ ﺑﺪاﻧﻴﻢ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗﺮﻳﻦ ﺻﻔﺎت اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻤﺪن اﺳﺖ .نقد ﻣﺴﺘﻤﺮي ﻛﻪ در ﺟﻮاﻣﻊ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ و در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺪرن وﺟﻮد دارد ﻛﻠﻴﺪ رﺷﺪ و ﺗﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ . ﻧﻘﺪ، ﻫﻴﭻ ﺧﻂ قرﻣﺰي ﻧﺪارد و ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺬاﻫﺐ را از داﻳﺮه ي ﻧﻘﺪ ﺑﺸﺮي ﺧﺎرج ﻛﻨﻴﻢ . ﻣﺬاﻫﺐ ﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ درﺳﺖ و هم ﻧﺎدرﺳﺖ دارﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻜﺎت ﻣﺜﺒﺖ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ آﻧﺎن ﭘﻲ ﺑﺮد. (سها، نقد قرآن، ص479)

  معنای لغوی و اصطلاحی لغت «جدل» ، برخلاف دیدگاه نویسنده کتاب نقد قرآن، ، «نقادی» نیست. بلکه در لغت به معنای پافشاری و استحکام است،  چه در کلام و چه در غیر آن، چه از راه حق و چه از راه باطل، حتی میتواند از راه مخاصمه نیز باشد. (مصطفوی، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ‏2/64) نا گفته نماند اكثر استعمال اين صيغه در قرآن در منازعه و مخاصمه ی نا حق است. (قرشی، قاموس قرآن، 2/23 ) پس به هیچ وجه معنای این لغت، اشاره ای به ویژگیهای خوب انسانی نیست. در اصطلاح نیز« جدل» به معنى گفتگويى است كه بر اساس نزاع و تسلط بر ديگرى صورت گيرد، و در " مجادله" دو نفر در برابر هم به جر و بحث و مشاجره برمی خيزند، اين كلمه در اصل- بطورى كه راغب مى‏گويد- از" جدلت الخيل" (طناب را محكم تابيدم) گرفته شده است، گويى كسى كه چنين سخنانى مى‏گويد مى‏خواهد طرف مقابل را به زور از افكارش بپيچاند. (راغب، المفردات، ص 189) بعضى نيز آنرا به معنى كشتى گرفتن و ديگرى را بر زمين افكندن دانسته اند كه در مشاجرات لفظى نيز به كار مى‏رود، به هر حال منظور از انسان در آیه ی مذکور، انسانهاى تربيت نايافته است، که این ویژگی منفی را با خود دارند.

ادامه دارد

بررسی صفت «عجله» در آیات قرآنی

ِ وَ كانَ الْإِنْسانُ عَجُولاً (اسراء11)« و آدمى شتابزده است»  کتاب نقد قرآن با اشاره به این آیه بیان میدارد:  «ﻗﺮآن ﻋﺠﻮل ﺑﻮدن را ﺻﻔﺘﻲ ﻋﺎم ﺑﺮاي ﻛﻞ ﺑﺸﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ درﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺮاد ﻋﺠﻮﻟﻨﺪ ﻧﻪ ﻫﻤﻪ.» (سها، نقد قرآن، ص 475). «شتابزدگی» که کیفیتی خاص برای حرکت از یک مبدأ به یک مقصد است، جزئی از ماهیت انسان و از ویژگیهای فردی او نمی باشد،  کما اینکه  در آیه ی ذیل میفرماید: « فلا تستعجلون» و به نهی از این امر می پردازد: «خُلِقَ الْانسَنُ مِنْ عَجَلٍ  سَأُوْرِيكُمْ ءَايَتىِ فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ» (انبیاء: 21/ 37) « انسان از شتاب آفريده شده است. به زودى آياتم را به شما نشان مى‏دهم. پس [عذاب را] به شتاب از من نخواهيد.»

روشن است اگر صفتی از ماهیت وجودی انسان باشد، قابل رها کردن نیست و نمیتواند مورد نهی قرار گیرد. همانطور که در بسیاری دیگر از آیات قرآن، انسان را به صبر وشکیبایی در برابر رویدادهای ناگوار امر نموده و به بیان فضایل آن میپردازد. (جعفری، انسان در اسلام، ص 40)

پس این آیات علاوه بر اشاره به واقعیتی از زندگی انسانها،  تذکری را به انسانها میدهند تا با کسب صبر و حوصله و افزودن میزان تحمل خود، هر چه بیشترخود را از آفات این صفت رهایی ببخشند. انسان ها به دلیل حفاظت از خویشتن و رسانیدن خود به مراتب متصور از کمالات، گاهی با « صفت عجله » همراه شده اند. همانطور که در آیه ی ذیل به این امر اشاره شده است:  «وَ يَدْعُ الْانسَانُ بِالشرِّ دُعَاءَهُ بِالخْيرْ  وَ كاَنَ الْانسَانُ عجَولًا» (اسراء11) «و انسان [همان گونه كه‏] خير را فرا مى‏خواند، [پيشامد] بد را مى‏خواند و انسان همواره شتابزده است.» آنها که نتوانسته اند به صفت طمأنینه و صبر و تحمل، خود را بیارایند، چه بسا آنچه را که بسیار در طلبش میکوشند و تلاش میکنند جز زیان و آفت برای آنها نمی باشد.

 «دعا» در اينجا معنى وسيعى دارد كه هر گونه طلب و خواستن را شامل مى‏شود، اعم از اينكه با زبان بخواهد، و يا عملا براى بدست آوردن چيزى بپا خيزد و تلاش كند و عجول بودن انسان براى كسب منافع بيشتر سبب مى‏شود، كه  نتواند خير واقعى خود را تشخيص دهد و در حالی که از خدا تقاضاى نيكى مى‏كند، بر اثر سوء تشخيص خود، بديها را از او تقاضا مى‏نماید،.( تفسير نمونه، ‏12/ 40) امام صادق علیه السلام در این رابطه میفرمایند: «راه نجات و هلاك خود را درست بشناس مبادا از خدا چيزى بطلبى كه نابودى تو در آن است، در حالى كه گمان مى‏برى، نجات تو در آن است.»  (حویزی، نور الثقلين جلد 3 صفحه 141.)

جالب است بدانیم خدایتعالی حتی پیامبر مکرم خود را از اینکه در مواجهه با وحی الهی و بیان آن به مردم عجله نماید پرهیز داده است: « در خواندن قرآن پيش از آنكه وحى آن بر تو پايان يابد، شتاب مكن، و بگو: «پروردگارا، بر دانشم بيفزاى.»  ( طه 114)

بررسی ویژگی «خصومت انسان» در قرآن

تنها در  دو آیه از قرآن به نوعی خصومت و دشمنی انسان با خدای خود اشاره مینماید .مسلما این بیان هیچ دلالتی بر خصومت همه ی انسانها ندارد، آنگونه که کتاب نقد قرآن به آن اشاره نموده است. (سها، نقد قرآن، ص 473) و گواه این بیان ما، آیات پر شماری میباشد که در وصف عباد صالح و محب و دوستدار خدا که حاضر به ایثار و بذل جان در راه اوشده اند. چگونه است که ایشان  مفهوم دو آیه را به دیدگاه قرآن در رابطه با انسانها تعمیم داده، و حجم عظیمی از آیاتی که به رابطه ی عشق و انس انسانها با پروردگارشان اشاره دارد ، از نظر دور میدارد: « وَالَّذِینَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلّهِ» (بقره: 2/ 165)« كسانى كه ايمان آورده‏اند، به خدا محبت بيشترى دارند »

 آیاتی که با کلیدواژه «ابتغاء» به معنای طلب و خواست شدید و موکد (مصطفوی، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ‏1/ 310) و همچنین به معنای کوشش فراوان در راه طلب (راغب، المفردات فی غریب القرآن،ص 138) مورد جستجو واقع میگردند،  به بیان ویژگیهای انسانهایی پرداخته که «ابتغاء مرضات الله » و « ابتغاء وجه رب» را وجهه ی همت و آرزوی خود قرار داده و تا پای جان برای آن کوشیده اند.

گاه  رابطه ی عشق انسانها با خدا تا بدانجاست که حاضرند در این راه جان خود را فدا نمایند: «وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ  وَ اللَّهُ رَءُوفُ  بِالْعِبَاد» (بقره 207) «و از ميان مردم كسى است كه جان خود را براى طلب خشنودى خدا مى‏فروشد، و خدا نسبت به [اين‏] بندگان مهربان است.» و چه معاشقه ای از این نیکوتر که آنها حاضرند جان بدهند و پروردگارشان به بالاترین بها خریدار جان آنها میشود (توبه111)  وگاه رابطه ی دوستی شان با معبود ، آنها را به انفاق های خالصانه وا میدارد:  مَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِيتًا مِّنْ أَنفُسِهِم…( بقره‏265) «  و مَثَل [صدقات‏] كسانى كه اموال خويش را براى طلب خشنودى خدا و استوارى روحشان انفاق مى‏كنند…» و گاه این رابطه ی حب الهی موجب میشود، صبرخود را به پای معشوق بریزند: «وَ الَّذِينَ صَبرُواْ ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبهِّمْ وَ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ أَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَ عَلَانِيَةً وَ يَدْرَءُونَ بِالحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُوْلَئكَ لهُمْ عُقْبىَ الدَّار») رعد 22) «  و كسانى كه براى طلب خشنودى پروردگارشان شكيبايى كردند و نماز برپا داشتند و از آنچه روزيشان داديم، نهان و آشكارا انفاق كردند، و بدى را با نيكى مى‏زدايند، ايشان راست فرجام خوش سراى باقى.»              و اما اشارت های الهی در مورد خصومت و دشمنی انسان با خداوند، که در ذیل آیات 4 از سوره ی نحل : «خَلَقَ الْانسَنَ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِين»‏ «  انسان را از نطفه‏اى آفريده است، آن گاه ستيزه‏جويى آشكار است‏.» و آیه ی 77 سوره ی یس: «أ وَ لَمْ يَرَ الْانسَنُ أَنَّا خَلَقْنَهُ مِن نُّطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِين‏» «  مگر آدمى ندانسته است كه ما او را از نطفه‏اى آفريده‏ايم، پس بناگاه وى ستيزه‏جويى آشكار شده است.» وارد شده است، در حقیقت برای تنبه و آگاهی بخشی به انسانهایی است که راه دشمنی با خدایتعالی را در پیش گرفته، و مبدأ آفرینش خود را فراموش نموده اند.

بررسی صفت «یأس انسانها» در قرآن

«وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَئُوسٌ کَفُورٌ  وَ لَئنِ‏ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيَّاتُ عَنىّ‏  إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ إلَّا الَّذِينَ صَبرُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُوْلَئكَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِير ( هود 9-11) « و اگر ازجانب خود رحمتی به انسان بچشانیم، سپس آن را از وی سلب کنیم، قطعاً نومید و ناسپاس خواهد بود. و اگر- پس از محنتى كه به او رسيده- نعمتى به او بچشانيم حتماً خواهد گفت: «گرفتاريها از من دور شد!» بى‏گمان، او شادمان و فخرفروش است.  مگر كسانى كه شكيبايى ورزيده و كارهاى شايسته كرده‏اند [كه‏] براى آنان آمرزش و پاداشى بزرگ خواهد بود.»

این آیات اشاره دارند به وجود صفت کوتاه بینی در برخی از انسانها که منجر به ديد تنگ نظرانه در آنها میشود، این افراد  تنها وضع حاضررا مى‏بينند،و از آينده دورتر خود غافل مى‏شوند، اگر نعمت از دستشان برود، ديگر بازگشتى براى آن نمى‏بينند و به نا امیدی می افتند، به ياد نمى‏آورند كه آنچه داشته اند از خداى سبحان بوده، و اگر او بخواهد مى‏تواند دوباره آن را برگرداند،و اگر (نعمتى به آنها برسد و يا) نعمت از دست رفته‏ی آنها دوباره برگردد، خيال مى‏كنند مالك آن نعمت هستند، برای همین  مسرور و فخور ‏شده و خدا را در اين سرنوشت خود هيچكاره میدانند، غفلت آن ها مقدمه ی تفاخر و فخر فروشی میگردد. (طبا طباییلإ الميزان، ‏10/ 235  )      

با دقت در آیه ی فوق که استثنایی را برای این بخش از انسانها ذکر نموده  است ، کاملا آشکار میشود این ویژگیهای ذکر شده ، عام نمی باشند و بسیاری از انسانها نیز هستند که به واسطه نوع نگرش و بینش و اعمالشان از این آفات بدور میباشند.آیات دیگری نیز هستند که به این مضمون ذکر شده با عباراتی دیگر اشاره مینمایند. {(اسراء83)  و (روم 36) و (فصلت 49)}

بررسی ویژگی «طغیان انسانها» در قرآن

 «کَلاَّ إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَى ‏* أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى‏»(علق 6و7)؛  «حقاً که انسان سرکشی می‌کند، همین‌که خود را بی‌نیاز می‌پندارد.» در مورد این آیه دکتر سها بیان میدارد: «اﻳﻦ ﺻﻔﺖ (طغیانگری) ﺑﻄﻮر ﺟﺰﺋﻲ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻛلی. ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﺻﻔﺖ ذاﺗﻲ ﺑﺸﺮي ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲ ﺷﻮد . ﻧﻤﻮﻧﻪ اش ﻏﻨﺎي ﻋﻈﻴﻢ ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﺎﻟﻲ و ﺻﻨﻌﺘﻲ و رﻓﺎﻫﻲ ﺑﺸﺮ در دﻧﻴﺎي اﻣﺮوز اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺸﺮ را ﻛﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﺟﻮاﻣﻊ دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴﻚ و ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ را ﺑﻬﻤﺮاه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.» (سها، نقد قرآن، ص 476)

مطالعه در حال انسانها گواه صادق اين واقعيت است كه وقتى دنيا به آنها روى مى‏آورد و مسير حوادث بر وفق مراد آنها است، ديگر خدا را بنده نيستند و به سرعت از او فاصله مى‏گيرند، و فاصله گرفتن از خداوند همراه میباشد با نزدیک شدن به بدیها. (مكارم و همكاران، تفسير نمونه، ج‏20، ص:433) در حقیقت دلیل بر این طغیان، احساس بی نیازی به پروردگاری است که آنها را غرق نعم خود نموده و دل بستن به اسباب دنیوی است که منجر به کفر نیز میشود. (طباطبایی، المیزان، ج 20، ص551)

با توجه به شیوه ی حکومتهای استکباری و استعماری در تاربخ گذشته و حال ایشان، و مشاهده ی خوی ستیزه جویانه و طمع  کارانه ی آنها  در قبال دیگر کشورها میتوانیم به درک بهتری از این بیان قرآنی دست یابیم. چگونه است که دکتر سها نظامهای دموکراتیک را که بر اثر بهره بردن از عقلانیت به این دموکراسی رسیده اند را می بیند ولی به این نکته اشاره نمی نماید که آنها دموکراسی و پیشرفت را فقط برای کشورهای خود میخواهند و گرنه دلیل این  جنگهای طولانی که در کشورهای دیگر به واسطه ی حضور مستقیم و یا غیر مستقیم خود به راه انداخته اند چیست؟ مگر میشود از این همه خوی طغیانگری آنها چشم پوشید. در ضمن دموکراسی نیز در آن کشورها تحت تأثیر رنگ پوست و سیاهی و سفیدی آن متغیر و نامتوازن است .به دکتر سها مشاهده ی رفتار پلیس آمریکا و سیاه پوستان را متذکر میشویم .

بررسی صفت «بخل» در قرآن

در آیه ی  «قُلْ لَوْ أَنتُمْ تَمْلِکُونَ خَزَائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَةَ الْإِنفَاقِ وَکَانَ الْإِنْسَانُ قَتُوراً» (اسراء100) «  بگو: اگر شما مالک گنجینه‌های رحمت پروردگارم بودید، باز هم از بیم خرج کردن، قطعاً امساک می‌ورزیدید و انسان، همواره بخیل است.»   به ویژگی بخل در انسان اشاره مینماید. با بررسی دیگر آیاتی که به همین موضوع اشاره مینمایند، در می یابیم که این صفت در ذات انسانها نیست؛ برخلاف ادعای دکتر سها و بیان ایشان در ذیل این آیه در کتاب نقد قرآن (سها، نقد قرآن ،ص 476) زیرا در آیات دیگر ابتلا به این صفت را خاص برخی از انسانها میداند و نه همه. و از سویی دیگر، انسانها را به پرهیز از بخل دعوت میکند، و میدانیم پرهیز دادن از هر صفتی نشانه ای است بر ذاتی نبودن و اکتسابی بودن آن صفت . این پرهیز در بیانی متفاوت در سوره ی آل عمران ذیل آیه 180 ذکر شده است. در سوره ی نسآء نیز این توصیه در ضمن یک مجموعه سفارشات اخلاقی اجتماعی و خانوادگی آمده است که  بعد از دعوت به ایمان به پروردگار،و نیکی نمودن به پدر و مادر و خويشاوندان و يتيمان و مستمندان و همسايگان و  همراهان و در راه ‏ماندگان؛  بیان میفرماید: «خدا كسى را كه متكبّر و فخرفروش است دوست نمى‏دارد همان كسانى كه بخل مى‏ورزند، و مردم را به بخل وامى‏دارند، و آنچه را خداوند از فضل خويش بدانها ارزانى داشته پوشيده مى‏دارند.» (نساء 36 و37) جالب است که هرکس به صفتی مبتلاست دیگران را نیز به آن فرا میخواند تا بر همراهان خود و شاید هم ایجاد حقانیت در راهی که در پیش گرفته بیفزاید: «الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ  وَ مَن يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنىِّ الحْمِيد» (حدید 24) «همانان كه بخل مى‏ورزند و مردم را به بخل ورزيدن وامى‏دارند. و هر كه روى گرداند قطعاً خدا بى‏نياز ستوده است.»

 با بررسی این آیاتی که به ویژگی بخل در انسانها پرداخته اند، در می یابیم نتیجه ای که نویسنده ی کتاب نقد قرآن با اشاره به تنها یک آیه به آن دست یافته است ،غیر قابل پذیرش و غیر علمی میباشد.

1. صفاتی که زمینة خلقت انسان ایجاب می‌کند که انسان دارای آن ویژگی ها بوده باشد،

گاه قرآن به بیان ویژگیهایی در انسان می پردازد که مربوط به زمینة خلقت انسان میباشد، این زمینه، مورد ملامت و توبیخ قرار نمی‌گیرد، بلکه اکتفا نمودن انسان به این زمینه است که مورد مذمت واقع شده و تقبیح میشود.(غفار زاده ، علی، کرامت انسان در افق قرآن )

بررسی صفت «هلوع بودن» و « دوستی مال» در انسان

«إِنَّ الْانسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعا و إِذَا مَسَّهُ الخَيرُ مَنُوعًا إِلَّا الْمُصَلِّينَ  الَّذِينَ هُمْ عَلىَ‏ صَلَاتهِمْ دَائمُونَ  و الَّذِينَ فىِ أَمْوَالهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ  للسَّائلِ وَ الْمَحْرُوم» (معارج 19 -25)

مهمترین علت هلوع بودن انسانها ، وجود اصل صیانت از ذات در انسانهاست. اما گاه آدمی به جهت گم کردن منطق این نیرو، حریص و ناتوان میشود. بدست آوردن یک دسته خصایل نیک اخلاقی چون انفاق و ایثار و کرامت طبع و بذل خیرات و اتصال به درگاه الهی از طریق نماز و عبادات، میتواند این ویژگی را در مسیر صحیح خود قرار دهد .

همانطور که در ادامه ی آیه 19 از سوره ی معارج به این امر اشاره داشته و بیان میفرماید کسانی که اهل نماز هستند و  در اموالشان سهمی برای  محرومین وفقیران  قرار میدهند و به فکر قیامت خود بوده و در پاکدامنی کوشا هستند و اهل حفظ امانات و پیمانهایشان هستند؛ ایشان به حقیقت از «هلوع» بودن به دور شده اند. (جعفری، انسان در اسلام ص42)  دکتر سها در ذیل این آیه به چند سوال پرداخته و بیان نموده است:

«1- آﻳﺎ واﻗﻌﺎ ﻫﻤﻪ ي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎرﻳﺦ داراي اﻳﻦ ﻋﻴﻮﺑﻨﺪ! آﻳﺎ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻛﻔﺎر ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪاﻧﺸﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ؟ 2- آﻳﺎ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺗﻬﻴﺪﺳﺖ در دﻧﻴﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤ ﺎن در ﺟﻬﺎن ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻬﺘﺮ از دﻧﻴﺎي اﺳﻼم ﻧﻴﺴﺖ؟ آﻳﺎ ﻋﺪاﻟﺖ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺣﻘﻮﻗﻲ در ﺑﻴﻦ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻣﺮوز ﺑﻬﺘﺮ از دﻧﻴﺎي اﺳﻼم ﻧﻴﺴﺖ؟ ﭘﺲ اﻳﻦ ادﻋﺎي ﻗﺮآن ادﻋﺎي ﻏﻠﻄﻲ اﺳﺖ  3- از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ آﻳﺎ ﻛﻠﻴﻪ ي ﻛﺴﺎﻧﻴﻜﻪ ﻫﺮ روز ﻧﻤﺎز ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ آزﻣﻨﺪ و ﺑﺨﻴﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؟ اﻳﻨﻬﻢ ادﻋﺎي ﻏﻠﻄﻲ ا ﺳﺖ.4- اﻳﻦ  عیوب در ﻛﻞ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﻲ اﺳﺖ . ﺑﻌﻀﻲ از ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آزﻣﻨﺪ و ﺑﺨﻴﻠﻨﺪ و ﺣﻜﻢ ﻛﻠﻲ در ﻣﻮرد ﻫﻴﭽﻜﺪام ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺻﺎدر ﻛﺮد.  5- اﺷﻜﺎل دﻳﮕﺮي ﻫﻢ در آﻳﺎت ﻓﻮق وﺟﻮد دارد .آﻳات دﻻﻟﺖ دارند ﻛﻪ  اﻧﺴﺎن ﺑﻄﻮرﻛﻠﻲ آزﻣﻨﺪ است،   اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ آزﻣﻨﺪ و  بخیل اﻧﺪ ﭼﻮن ﺟﺰو ذات آﻧﺎن است. ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﺪت آن در اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ پس اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻛﺮدن ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻏﻠﻂ است.) (سها، نقد قرآنلإ ص 478) 

قبل از پرداختن به پاسخ سوالات ایشان دیدگاه عمیق و قابل توجه علامه طباطبایی در این زمینه را متذکر میشویم، ایشان اشاره میدارند که : « هلع یا «حرص» كه از حب ذات است به خودى خود از رذائل اخلاقى نيست، زيرا وسيله‏اى است كه انسان را دعوت مى‏كند تا خود را به سعادت و كمال وجودش برساند، وقتى بد مى‏شود كه انسان آن را درست تدبير نكند ودر هر جا پيش آمد به کار گیرد و اين انحراف در ساير صفات انسانى نيز ميتواند پیش آید. هر صفت نفسانى اگر در حد اعتدال نگاه داشته شود فضيلت است، و اگر به طرف افراط و يا تفريط منحرف گردد، رذيله و مذموم مى‏شود.

انسان در بدو پيدايش خود در حالى كه طفل است، خير و يا شر خود را با غرائز عاطفى  می سنجد و برای بدست آوردن آنچه که دوست دارد هر چه بیشتر حرص میورزد و هنگامی که به مشکلی بر مى‏خورد دچار جزع و ناآرامی مى‏شود، كودك هم چنان بر اين حال هست تا به حد رشد و عقل برسد و حق و باطل و خير و شر را تشخيص دهد. در اين هنگام است كه بسيارى ازحق و باطلها در نظرش تغییر می یابد، و میفهمد اصرار بر حق و باطلهاى دوران كودكيش كه منشأ همه آنها هواى نفس بود، مساوی است با تعرض به حقوق دیگران ؛ و او با عنايت الهى به خير واقعى حرص میورزد و از شر اخروى میهراسد، در نتيجه چنين كسى از كار خير(همان مسابقه به سوی مغفرت پروردگار)  سير نمى‏شود و پيرامون گناه نمى‏گردد. چنین فردی  حرص خود در هنگام برخورد با گناه، و همچنین در برابر اطاعت پروردگار، حرص خود به جمع مال و اشتغال به دنيا را نیز با فضيلت صبر كنترل مى‏كند، و همچنين هنگام برخورد با مصيبت، جزع خود را با فضيلت صبر حفظ مى‏نماید. مسلما این انسان دارای یک مجموعه صفات برتر هست که قرآن کریم به انها اشاره داشته و یکی از آنها  اهل تعبد و بندگی و نماز بودن ایشان میباشد و صفات دیگر او رعایت و پاسداشت امانت و پیمان ها و اقامه ی شهادت راست و حفظ دامن از آلودگی هاست.(طباطبایی ،الميزان، ج‏20، ص: 20)

بعد از این توضیح مفصل از جناب علامه (ره) در پاسخ به سوال اول دکتر سها متذکر میشویم که  همانطور که ذکر شد اولا قرآن این ویژگی را از عیوب انسانها نشمرده است بلکه  حرص را خصلتی ذاتی میداند که در نهاد او قرار داده شده و خود خداوند صلاح دانسته است به انسانها این ویژگی را ارزانی دارد تا در کسب آنچه که خیر آنهاست کوشا باشند. دوم آنکه این آیات در حال تذکر به انسانها هستند تا از به انحراف افتادن این صفت ارزنده جلوگیری نمایند. این امر میسر و مقدور نمی باشد مگر به تأدیب نفس و تربیت آن . قرآن کریم بیان میدارد آنها که اهل نماز اند و خود را به پرداخت حقوق الهی به نیاز مندان جامعه ترغیب نموده اند از کسانی اند که از انحراف این صفت وا رهیده اند و همه ی ادیان الهی در این امر یکسانند، چگونه است که دکتر سها برداشت کردند فقط مسلمین مد نظراین آیه اند و معتقدین پاک طینت و پاک طریق از یهودیان و مسیحیان و ...مشمول بیان این آیه نمیشوند؟در جایی دیگر خدایتعالی در مورد خوبان از دینداران دیگر بیان میدارد: «همه اهل کتاب یکسان نیستند، طایفه‏اى از آنها معتدل و به راه راست‏اند، در دل شب به تلاوت آیات خدا و نماز و طاعت حق مشغول اند.* ایمان به خدا و روز قیامت مى‏آورند و امر به نیکویى و نهى از بدکارى مى‏کنند و در نکوکارى مى‏شتابند و آنها خود مردمى نیکوکارند.* و هر کار خیرى انجام دهند از ثواب آن محروم نخواهند شد و خدا دانا به حال پرهیزکاران است» ( آل عمران 113- 115)

در پاسخ به سوال دوم ایشان بیان میداریم، پاسخ به سوال شما نیاز به یک کار آماری و علمی دارد و با ادعا و یک نگاه ظاهری نمیتوان  به جواب رسید.تنها در این راستا نکته ای مهم وجود دارد که به آن متذکر میشویم و آن اینکه در بین ملل مسلمان فرهنگ نذر ، وقف ،صدقه ، هبه ، خیرات اموات و ادای کفاراتِ روزه و قسم و ... و ادای زکات و خمس و اهدای مال در مراسم های مذهبی از افطار رمضان گرفته تا اعیاد فطرو قربان (و مراسم اطعام عزاداران حسینی در بین شیعیان) وجود دارد که مومنین به آنها پایبندند و درمساجد و حسینیه ها چه بسیار به امور خیریه پرداخته میشود که همه ی این اعمال را همان مومنین پایبند انجام میدهند و میدانیم در بسیاری از کشورها در راستای رفع فقر از سطح جامعه بودجه های دولتی به کار گرفته میشود و اگر چهره ی برخی از کشورها از این آفات پاک تر مینمایند دلیل قطعی بر ویژگی ایثار و بذل مال در بین انسانهای آن دیار نیست؛ و البته که فرهنگ انفاق در بین انسانها ی پاک طینت، امری است فطری که دین به تایید و بسط آن کمک نموده است.

در ادامه متذکر میشویم نکته ای که در سوال سوم به آن اشاره داشته اند میتواند صحیح باشد ؛ زیرا چه بسیارند افرادی که به ظواهر عبادات پایبند مانده اند و نتوانسته اند از آنها همانگونه که خداوند اراده نموده است در راستای تهذیب وپاکی خود و نهادینه کردن ویژگیهای ارزنده ی الهی بهره گیرند، اما نتیجه ای که از سخن خود گرفته اند علمی نیست. و در نهایت اینکه پاسخ سوال چهارم و پنجم ایشان در ذیل مطالب بالا داده شده است .

دو: بررسی صفت «ضعف» در انسانها

«يُرِيدُ اللَّهُ أَن يخَُفِّفَ عَنكُمْ  وَ خُلِقَ الْانسَنُ ضَعِيفًا»(نساء 28)

ویژگی دیگری از انسان که به زمینه ی خلقت او بر میگردد و بیان آن از جانب خدایتعالی، تحقیر انسان نبوده، بلکه تلنگری است بر روح تلاشگر او تا خود را به کمالات علمی و اخلاقی مزین سازد، همان ویژگی «ضعف» وجودی اوست. خلقت طبیعی انسان، از همه جوانب وابسته به زنجیر و اقعیات درونی و بیرونی است،  کمترین خللی در یکی از حلقه های این زنجیرها آشفتگی های جسمی و یا روحی را برای انسان به همراه دارد. بیان این واقعیت برای انسان ها، تذکری سودمند است در راستای شناخت بهتر خود وبه فعلیت رساندن استعداد های وجودی در کنار ضعفهای موجود. ضعفهایی که گاه در نوع و تفاوت استعداد های آنها وجود دارد و گاه در کمیت آنها و مهم تر از همه در علم و دانش و بینش انسانهاست به بسیار ی از قوانین مادی و معنوی عالم؛ و بیان وجود این ضعف و محدودیت تلنگری است در جهت کسب علم و دانش واخلاق.

نتیجه

بعد از مطالعه و بررسی آیاتی که دلالت بر کمالات وجودی انسان ها دارند و همچنین بررسی مقاصد آیاتی که به ظاهر دالّ بر عدم کرامت انسان میباشند بهتر میتوانیم نگاه قرآن را به این موجود ارزشمند عالم خلقت دریابیم، نگاهی منصفانه ، واقع بین و کمال گرا ، دور از تحقیر و توهین.  نگاهی شوق انگیز در راستای شدن و گردیدن ، انسان شدن و خدایی گردیدن؛  زیرا که کمال واقعی اوست و انسان هر آنچه ویژگیهای او را در خود بیشتر پیاده نماید ، به کمال حقیقی نزدیکتر خواهد شد.

با فحص آیات الهی  در می یابیم که انسان، کرامت ذاتی و تکوینی دارد، ولی لئامت ذاتی ندارد. در صورتی که آزادی و اختیار خود را در مسیر عقل و وجدان و وحی قرار ندهد به سوی لئامت حرکت خواهد کرد و آنگاه است که تقبیح و توبیخ او، جنبة منطقی پیدا خواهد کرد.

منابع:

1ـ قرآن کریم.

2ـ راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن‏، دارالعلم، بيروت 1412 ق.

3ـ جعفری، محمد تقی، انسان در اسلام،  گردآوری محمد رضا جوادی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران 1379 ش.

4ـ جوادی آملی، عبدالله، انسان از آغاز تا انجام ؛ تحقیق سید مصطفی موسوی تبار، نشر اسرا،قم ، تابستان 89 چاپ دوم

5ـ جوادی آملی، عبدالله، تفسیر انسان به انسانْ، تحقیق و تنظیم محمد حسین الهی زاده، قم، نشر اسراء، 1384 ش.

6ـ جوادی آملی ، کرامت در قرآن نشر فرهنگی رجاء، تهرانف  1369 ش.  

7ـ حميدالله، محمد، نامه­ها و پيمان­هاي سياسي حضرت محمد (ص)، ترجمه محمد حسيني، تهران، سروش، 1377 ش.

8ـ سلطانی محمد علی، کرامت انسان از نگاه قرآن، آینه پژوهش  بهمن و اسفند 1385 - شماره 102.

9ـ سها، نقد قرآن. 1393 ش، ویرایش دوم.

10ـ عروسى حويزى عبد على بن جمعه‏،تفسیر نور الثقلین، ناشر: انتشارات اسماعيليان‏، قم‏، سال  1415 ق‏.

11ـ غفار زاده ، علی، کرامت انسان در افق قرآن، http://www.ensani.ir/fa/content/66730/default.aspx

12ـ قرشی سید علی اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیه، تهران 1371 ش.

13ـ مدرسی ، محمد تقی، تفسیر هدایت، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، مشهد ،1377 ش.

14ـ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، داراحیاء التراث العربی، بیروت لبنان، ۱۹۸۳، چاپ سوم

15ـ محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمۀ، ترجمه حمید رضا شیخی، موسسه دار الحدیث، قم 1389 ش.

16ـ مصطفوى حسن؛التحقيق في كلمات القرآن الكريم‏ بنگاه ترجمه و نشر كتاب ، تهران ،1360 ش.

17ـ مظفری حمیده ، سیّده فریبا امامی ، اتانازی از دیدگاه قرآن، مجموعه مقالات قرآن و طب،

18ـ مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه ، تهران ، 1374 ش.