مرمت و بهسازی بقاع متبرکه

مرمت و بهسازی بقاع متبرکه

نويسنده: علی مختاریان*

چکیده
میراث فرهنگی(2) به مثابه آنچه از پیشینیان برای آیندگان به ارث میرسد و دارای مفاهیم فرهنگی است، از ارزش والائی برخوردار می باشد. آنچه یک ملت را در میان سایر ملل برجسته می سازد، داشتن فرهنگ متعالی و کهن است.
ایران یکی از کشورهائی است که دارای فرهنگی غنی و مبتنی بر اسلام است. میراث فرهنگی موجود در این کشورِ پهناور و کهن، آنچنان گسترده و متعدد است که پس از گذشت قرنها، همچنان بر مواریث آن افزوده می گردد. وجود ابنیه تاریخی(3) با کاربردهای گوناگون مذهبی، فرهنگی، خدماتی ، آموزشی و ..... و همچنین آثار با ارزش، نشان دهندة وجود تمدنی عظیم در این سرزمین است.
ایران دارای بیش از 17000 بنای تاریخی است که بخش عظیمی از آن را بناهای مذهبی با ارزش مانند مساجد، حسینیه ها، تکایا، بقاع متبرکه و امامزادگان تشکیل می دهند. ( براساس آمارهای موجود، در ایران بیش از 8000 بقعه متبرکه منسوب به خاندان اهل بیت(ع) به ثبت رسیده که در استانهای مختلف کشور پراکنده اند) . این ابنیه (که به آرامگاه بزرگان دینی و یا امامزاده مشهور هستند )روزگاری منشأ تشکیل روستاها، محلات و شهرها بوده اند و اکنون مانند ستارگانی در آسمان میراث فرهنگی کشور می درخشند و نیازمند توجه ویژه، حفاظت و نگهداری می باشند. در این مقاله به جایگاه بقاع متبرکه از حیث معماری اسلامی و میراث عظیم فرهنگی موجود در ایران پرداخته و نهایتاً به ضرورت مرمت(4) و حفاظت از آنها تأکید شده است.
کلید واژه :
امام زادگان - بقاع متبرکه - میراث فرهنگی - معماری اسلامی - مرمت - حفاظت
موضوع بحث :
با ظهور اسلام در ایران، معماری و شهرسازی ایران دگرگون شد و در هم تنیدگی معناداری را بوجود آورد. پذیرش دین اسلام و ارتباط ایرانیان با امامان معصوم(ع) و امام زادگان و رفت و آمد و معاشرت و سکونت آنها در این سرزمین ، برکات بسیاری به همراه داشت. عموماً شکل گیری بسیاری از محلات و شهرها به واسطه وجود مکانهای مذهبی و از جمله بقاع متبرکه و امام زادگان بوده است. مردم ایران نسبت به آنها احترام ویژه ای قائل بوده و آنان را مظهر لطف خداوند می دانسته و بسیاری از حاجات خود را نیز از آنها می طلبیدند. به همین منظور و همچنین بزرگداشت آنان، بناهائی را بر روی مقابر آنها می ساختند و حتی در برخی موارد محل قدوم آنها را نیز بعنوان یادگار و تحت عنوان قدمگاه، مورد احترام قرار داده و بعنوان اماکن مقدس از آنها حفاظت و حراست و در این خصوص از کمال ذوق و هنر خود در تزئین این اماکن استفاده می کردند.
شهید مطهری (ره) در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، می گوید: "شاهکارهای صنعتی ایران در دورة اسلامی اعم از معماریها، نقاشی ها، خوشنویسی ها، تذهیب کاری ها، کاشی کاری ها و معرق سازیها و غیره بیشتر در زمینه های دینی، اسلامی بوده است". ایشان در ادامه می نویسد: "آنچه بر همه واضح است این است که شاهکارهای فوق، همه در مساجد و مشاهد و قرآنها و کتب ادعیه تجلی کرده است. معمارها هنر خود را در مساجد و مشاهد و مدارس اسلامی بروز داده اند، همچنین کاشی کاریها، خاتم کاریها و کتیبه نویسی ها".
اصولاً وجود بقاع متبرکه تأثیر بسزائی در ایجاد و تداوم نزدیکی انسان با خداوند دارد. اینکه مردم می دانند مکانی وجود دارد که می تواند آنها را به خداوند نزدیک نماید (هر چند به صورت نمادین) و برخی حاجات خود را از این طریق طلب نمایند، در روحیات آنها تأثیر مثبت خواهد داشت.
برخی از این بقاع و مواریث جاودانه بعلت ویژگی های خاص بنا و زیبائی های آن و معماری اسلامی و تعلق آنها به امام معصوم علیهم السلام، مورد توجه بیشتری بوده است، بطوریکه در برخی محلات و شهرها بعنوان قطب و مرکز شهر و محله محسوب می شوند. وجود امام زاده صالح(ع) در تجریش (تهران) ، حرم حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری، حرم حضرت معصومه(ع) در شهر مقدس قم، امامزاده شاهچراغ(ع) در شهر شیراز، و .... بعنوان یک قطب و مرکز مذهبی و دینی، روزانه هزاران نفر را به خود جلب کرده و موجب رونق و شور و اشتیاق در این محله ها می گردد، تا آنجا که بعضا شهرسازی و شهرنشینی را تحت تأثیر قرار داده و به آن هویت و اصالت بیشتری می دهد. حال که به اهمیت این بقاع در سطح شهرها پی برده و به اهمیت وجودی آنها بیشتر واقف شدیم، لزوم حفاظت، مرمت و نگهداری از آنها نیز توجه و اهمیت ویژه ای را می طلبد.

آرامگاه حضرت عبدالظیم(ع) - ری

معماری آرامگاهی:

اصولاً توجه به آرامگاه و آرامگاه سازی در میان جوامع مختلف انسانی دارای سابقه طولانی است. در ایران نیز از همان ادوار پیش از تاریخ، توجه ویژه ای به ساخت آرامگاه شده است؛ به طوریکه در هزارة دوم قبل از میلاد، آرامگاه شاه عیلام در هفت تپه ساخته شده، که از نظر پیشرفت معماری و جنبه های تاریخی، حائز کمال اهمیت است. بعد از چند سدة اول اسلامی، شاهد گسترش معماری، بخصوص بناهای آرامگاهی در مناطق مختلف هستیم. از دلایل گسترش این معماری می توان به مهاجرت امامزادگان(ع) و سادات به ایران و شهادت و فوت آنان و شکل گیری دولت های محلی اشاره کرد. از این تاریخ به بعد، با تعداد زیادی بنای آرامگاهی روبرو هستیم که در دوره های مختلف بر مزار امامزادگان(ع)، علماء و بزرگان ساخته شده است.

اهمیت و ضرورت حفاظت از بقاع متبرکه:

بخشی از هویت تاریخی هر ملتی در آثار و ابنیه با ارزش آن نهفته است. از سوی دیگر ابنیه تاریخی دارای کاربریهای متفاوتی هستند. یکی از مهمترین کاربریهای ابنیه قدیمی ارزشمند در ایران، اماکن مذهبی می باشند. بناهای تاریخی - مذهبی نیز دارای انواع گوناگونی از قبیل حسینیه ها، مساجد، بقاع متبرکه و تکایا می باشند. تفاوت اساسی این ابنیه با سایر ابنیه تاریخی، آن است که امکان حذف و یا تغییر کاربری در آنها میسّرنبوده و خود عامل حفظ مجتمع های زیستی انسانی هستند. در سایر ابنیه تاریخی مانند خانه های تاریخی، مدارس قدیمی با ارزش و .... به منظور حفظ و احیاء آنها می توان در آنها تغییر کاربری ایجاد نموده و با تبدیل آنها به موزه و یا فضاهای دیگر، موجب بقاء آنها در محیط شهری گردید. اما ابنیه تاریخی – مذهبی و به ویژه بقاع متبرکه و امام زادگان (ع) را به هیچ روی نمی توان از کاربری اصلی و هویت واقعی آنها جدا ساخت.
اصولاً این ستارگان زمینی عامل جذب گردشگران مسلمان و غیر مسلمان بسیاری بوده و به نوعی موجب ترویج فرهنگ دینی و اسلام عزیز می باشند. بنابراین حفاظت و مرمت این مکانهای مقدس و نورانی امری است همگانی و لازم. در مواردی، با همت مردم برخی از بقاع متبرکه حفاظت و تعمیر و بازسازی شده و از هیچگونه بودجه دولتی استفاده نگردیده است. اما در این زمان که حکومت اسلامی زمام امور را در دست دارد، یکی از وظایف دولت اسلامی، حفظ و حراست از این مواریث اسلامی و مرمت وبهسازی آنها می باشد .

حفاظت و مرمت اماکن مذهبی و امام زادگان(ع) :

از آنجا که این اماکن، مأمن و پناهگاه مردم بوده و باعث ایجاد تقویت ایمان آنان می شوند و از سوی دیگر با زندگی آنها گره خورده و هویت فرهنگ خود را جدا از این ستارگان زمینی نمی دانند، لذا به منظور حفاظت و مرمت اماکن مذهبی و بقاع متبرکه باید نکات چندی را در نظر داشت :

1- حفظ اصالت و هویت مکان

با توجه به اهمیتی که به حفظ این اماکن متبرک داده می شود، در بسیاری موارد لازم است ضمن حفظ اصالت و مرکزیت این اماکن در اطراف آنها طرحهای توسعه ای اجراء شود. به گونه ای که بنای امامزاده، محور اصلی طرح بوده و همه چیز به آن معطوف باشد. در این صورت هویت بنا و اصالت آن محفوظ مانده و هیچگونه تزاحمی در طرح بوجود نخواهد آمد.
بعنوان مثال اگر قرار است در کنار بقعه و بارگاه امام زاده ای، حوزة علمیه تأسیس گردد، نباید این طرح کارکرد اصلی بنای امامزاده را تحت الشعاع خود قرار دهد.
همچنین به دلیل استقبال و مراجعه فراوان مردم و گردشگران خارجی، با اولویت قرار دادن کلیت و اصالت بنا، انجام محوطه سازی و در نظر گرفتن اماکن رفاهی در این اماکن مقدس لازم و ضروری است .

2- عدم تغییر در اجزاء و مصالح

از جمله اصول مهم مرمت ابنیه تاریخی، آن است که نباید چیزی به اصل بنا افزوده و یا از آن کاسته شود. بنایراین بایستی با مطالعه دقیق و بررسی اسناد و مدارک مربوطه، وضعیت ابتدائی بنا (پیش از مرمت) بررسی گردیده و سپس طرحهای مرمتی، ارائه و اجرا شوند. افزودن فضاهای اضافی و یا کاستن از آنها (بیش ازآنچه در مطالعات و اسناد مدارک وجود دارد) موجب از بین رفتن هویت بنا و معماری اصیل آن خواهد شد. همچنین مناسب است در هنگام مرمت بنا از مصالح بومی ، همساز ، همگون و مشابه آن استفاده گردد، تا با محیط اطراف خود (همچون گذشته) هماهنگی لازم را داشته باشد. استفاده از مصالح جدید (بویژه مصالح نوین) روح بنا را مخدوش و ممکن است فرم و شکل آنرا تغییر دهد.

3- 1نجام مرمت اصولی و صحیح

در مرمت ابنیه تاریخی مذهبی، بویژه بقاع و امامزادگان(ع)، با توجه به اینکه اینگونه ابنیه، میراثی جاودان و همیشگی تلقی می¬شوند؛ رعایت مرمت اصولی و صحیح و اصول مرمت مبتنی بر مطالعات، لازم و مهم است. بنابراین باید از هرگونه تعمیرات سطحی و زیباسازی های زودگذر، اجتناب نموده و در صورت نیاز، ظاهر و باطن بنا مورد مطالعة دقیق و مرمت صحیح قرار گیرد.مرمت های غیر اصولی و استفاده از افراد غیر کارشناس می تواند باعث خسارت ها و تخریب های ناخواسته بعدی باشد. بنابراین با حفظ وضع موجود بنا، باید نسبت به مرمت و بهسازی آن اقدام نمود.

4- حفاظت های مستمر از بقاع متبرکه

نظر به اینکه این مکان ها، عموماً بصورت دائم مورد مراجعه و استفاده مردم می باشند؛ نیاز به بهسازی، حفاظت و نگهداری مستمر هستند. این حفاظت ها شامل بخشهای سازه، معماری، تأسیسات، تزئینات بکاررفته و ... می شود. زیرا در اثر استفاده مکرر و رفت و آمد مراجعین، بخشهای مختلف بنا، تحت تأثیر عواملی مانند: فرسایش و بعضا تخریب قرار می گیرد. در برخی مراسم و ایام خاص، ازدحام جمعیت ممکن است به سازه، تزئینات معماری و تأسیسات صدمه وارد آورده و در صورت عدم نظارت ، کنترل و حفاظت آنها، فرسودگی وتخریب، به سرعت در آنها به وجود آمده و در طول زمان به تخریب های جدی منجر شود. بنابراین داشتن برنامه های مدون و منظم بازدید از بنا و رعایت اصول استحکام بخش در مرمت، لازم می¬باشد.

5- پرهیز از هرگونه تغییر و تصرف در سیمای(نما) بقاع متبرکه

به دلائل متعددی از قبیل زلزله، جنگ و ... ممکن است این بناهای ارزشمند دچار خسارتهای جدی شده؛ لذا لازم است در هنگام مرمت آنها دقیقاً سیمای قبلی و قدیمی بنا در نظر گرفته و ساخته یا بهسازی شود. مثلاً اگر بقعة امامزاده ای از نوع رُک بوده و تخریب شده است، به هنگام مرمت و تجدید بنای آن بایستی همان گنبد، با همان خصوصیات اجرا شود و از هرگونه تغییر در سیمای آن جداً خودداری گردد. بدیهی است، رعایت سایر خصوصیات بکاررفته در نما، از جمله وجود ستون های بلند، درگاه، پنجره ها ، تزئینات و ... نیز از این امر مستثنی نیستند.

6- حفاظت از تزئینات معماری بقاع متبرکه

تزئینات بکار رفته در ساختمان ها و به ویژه ابنیه تاریخی یکی از وجوه و شاخص های آن ها محسوب می شود.اصولا تزئینات در ساختمان به منزله روحی است در کالبد خشک آن. تزئینات ، بخشی لاینفک و فراموش نشدنی در معماری اسلامی و ایرانی است. یکی از اجزاء معماری در ایران ، تزئینات بکار رفته در بناها می باشد.بقاع متبرکه نیز از این امر مستثنی نبوده و بسیاری از این اماکن مقدس دارای انواع تزئینات زیبا و مثال زدنی می باشند که برخی از آنها در نوع خود بی نظیر هستند.آئینه کاری های موجود در حرم حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری ، گچبری های زیبا در امامزاده صالح(ع) در تهران، کاشی کاری های نفیس در حرم شاهچراغ(ع) در شیراز بخش کوچکی از تزئینات موجود در بقاع متبرکه می باشند.یکی از نکات در این خصوص ، حفاظت و نگهداری از این گونه تزئنیات می باشد، زیرا این متعلقات جزئی از هویت بنا و معماری اصیل ایرانی و اسلامی است که با حفاظت و در صورت لزوم مرمت آن ها می توان میراثی گرانقدر و جاودانه را به نسل های آینده منتقل نمود. بنابراین حفاظت از تزئینات بکار رفته در بقاع متبرکه باید به عنوان بخشی از معماری بنا در نظر گرفته شود.
نتیجه گیری :
با توجه به مطالب پیش گفته، ضرورت حفاظت، نگهداری، بهسازی و مرمت بقاع متبرکه و امام زادگان(ع) بعنوان میراثی جاودانه، دینی و ارزشی از اهمیت بسزائی برخوردار است. در همین راستا بایستی از تخریب هرگونه آثار و ابنیه تاریخی ارزشمند، بویژه بقاع متبرکه و امام زادگان(ع) جلوگیری نموده و به منظور حفاظت مستمر از این اماکن مقدس و مهم و با توجه به علاقه و مراجعات مکرر مردم، تلاشی مضاعف مبذول گردید. همچنین به منظور تبدیل بقاع متبرکه به قطب های فرهنگی در کشور، مرمت و بهسازی کالبدی آن ها با حفظ معماری اصیل نهفته در این ابنیه در اولویت بوده و بایستی مرمت استحکامی در کلیه این بقاع ( پیش از هر مرمت دیگری )صورت پذیرد. از سوی دیگر حفاظت از ارزش ها و موجودیت بنا و اصالت آن نیز بر هر اقدامی مقدم و اجرای هر گونه طرح های توسعه ای باید در راستای حفظ موجودیت بنا باشد.
امید است با مرمت ، بهسازی و حفاظت از بقاع متبرکه ،این اماکن به قطب های فرهنگی تبدیل شده و با استفاده مردم از آن ها، نیازهای روحی، روانی و حاجات مادی و معنوی آنان برآورده گردد.

پي نوشت ها :
 

* عضو هیئت علمی .
1- ( Cultural Heritage) .
2- (Historical Buildings) .
3-(Restoration)

منابع و مراجع :
1- هیلن براند،رابرت، ترجمه ایرج اعتصام، معماری اسلامی، شهرداری تهران،1377
2- مطهری،مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، انتشارات صدرا، 1368
3- مختاریان،علی، بناهای تاریخی در گذر زمان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر، 1386
4- عقابی، محمد مهدی، بناهای آرامگاهی، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، 1376
5- گدار،آندره،آثار ایران، آستان قدس رضوی، 1375
6- فلامکی، منصور، باز زنده سازی بناها و شهرهای تاریخی، دانشگاه تران، 1386
7- فصلنامه وقف میراث جاویدان ش73
 

بهترین راهکارهای احیاء وقف

هادی علیزاده

مقدمه

سنت ديرينه و نيکوي وقف از ارکان مهم اقتصاد، اجتماع، دين و فرهنگ ممالک اسلامي است. اين سنت در طول تاريخ خود در پيشبرد امور عام‏المنفعه، بهبود سطح زندگي مسلمانان و به ويژه در گسترش علم و فرهنگ و آموزش علوم و معارف اسلامي در ميان ملتهاي مسلمان نقش بسيار مهمي داشته است.

شکوفايي جهان اسلام در گذشته مرهون محققان پيشرو و فراهم بودن ابزار تحقيق و پيروي از اصول و روشهاي صحيح زمان خود بوده است. علي‏رغم کوششهاي شايان توجه محققين ايراني که از چند دهه قبل آغاز شده است امروزه بسياري از اين پژوهشگران به دليل شرايط نامساعد پژوهش از تمامي امکانات کمي و کيفي برخوردار نيستند. با توجه به پيشرفت سريع روشهاي تحقيق، اهميت مطالعه و بررسي هر چه بيشتر منابع دست اول به عنوان ابزار اوليه و اصلي تحقيق به وضوح احساس مي‏شود. در چنين شرايطي، و با در نظر گرفتن اين مسأله که توفيق محقق جز با توجه به عينيت حاصل نمي‏شود، نياز به شناخت و پخش گسترده‏تر آثار بازمانده از مسلمانان و لزوم برخورد صحيح علمي با اين آثار به کمک ابزار نوين روشن است.

سازمان اوقاف و امور خيريه با در دست داشتن گنجينه‏اي غني از ميراث جاويدان وقف مي‏تواند، در ادامه‏ي نيات خير پيشينيان، گامي بسيار مؤثر در ترويج اين سنت حسنه برداشته و به ويژه سهمي شايسته و درخور در بهبود کيفيت تحقيقات در حوزه‏ي تاريخ و فرهنگ ايران و جهان اسلام داشته باشد. ميراث وقف گنجينه‏ي تاريخي عظيمي مرکب از اسناد مکتبوب و غيرمکتوب از جمله ابنيه و آثار عام‏المنفعه و اموال منقول است. هر يک از اين آثار سندي از تاريخ و فرهنگ ايراني - اسلامي به شمار مي‏آيد. شناخت اين ميراث براي درک بهتر پيشينه‏ي جهان اسلام و کشف عناصري که در شکوفايي تمدن اسلامي مؤثر بوده ضروري است. بررسي عوامل گوناگوني که زمينه‏ي اين شکوفايي را پديد آورده مستلزم تحليل و مطالعه‏ي هر چه بيشتر اين آثار است. به اين دليل است که آثار محفوظ در بايگاني سازمان اوقاف ابزار علمي مهمي به شمار آمده و بايد در حفظ، مرمت، احيا و معرفي آنها نهايت کوشش به کار رود.

فضيلت و پاداش وقف

وقف فضيلت زیاد وپاداش فراواني دارد و به سند صحيح از ابي عبدالله (امام صادق(ع)) نقل شده است که فرموده اند:«شخص بعد از مرگش اجري پشت سر ندارد مگر سه خصلت: صدقه اي که در زمان زنده بودنش به راه انداخته است، که بعد از مرگش جاري باشد و روش هدايتي که او آن را سنت نموده باشد و بعد از مرگش مورد عمل باشد و فرزند صالحي که برايش دعا کند.»

تعریف وقف

الف . تعريف لغوي

*وقف عبارت است از حبس کردن مال، تصرف نکردن در آن و بخشيدن منفعت هاي حق استفاده از آن در راه خير. به عبارتي وقف به معني نگاه داشتن دايمي اصل مال و بهره برداري از منافع آن براي خيرات است اين عمل نيک، با 14 قرن سابقه در اسلام، ابتدا باتوجه به حديثي از پيامبر(ص) صدقه جاريه نام داشته است.

ب. تعريف اصطلاحي وقف

«*وقف عبارت است از اينکه عين مال حبس و منافع آن تسبيل شود». (ماده 55 قانون مدني).* جمع اين واژه اوقاف است. به مال و زمين وقف شده، موقوفه گفته مي شود* وقف از جمله عقود معيني است که در فقه اماميه از اعتبار خاصي برخوردار مي باشد. در ايران در تشکيلات اداري دوره سامانيان (261-389 هجري) از ديوان موقوفات و يا ديوان اوقاف نام برده شده که کار رسيدگي به امور مساجد و اراضي موقوفه بوده است.

*رهاکردن منفعت.

*لسان العرب , ج15 ,ص374

*معج لغه الفقهاء , محمد رواس قلعه جی , ص518

*مصباح المنیر,احمد قیومی , ج2 ,ص391

ج. وقف از ديدگاه فقهاي اماميه

فقهاي اماميه، تعريف مشابهي براي وقف کرده‏اند و مدرک تمامي آنها در تعريف وقف، حديث نبوي ذيل است که پيامبر فرمود: حبس الاصل و سبل الثمرة ؛ اصل را نگه‏دار و ثمره را جاري ساز.

*در درراللئالي، از قول پيامبر، حديث به اين مضمون نقل شده است: ان شئت حبست اصله و سبلت ثمرتها همچنين در حديث آمده: تحبيس الاصل و اطلاق المنفعه  ؛ وقف، نگه داشتن اصل و رها کردن منفعت است. صاحب جواهر در تعريف وقف مي‏نويسد: وقف، عقدي است که نتيجه‏ي آن، ايستايي اصل و رهايي منافع آن است  در توضيح اين تعريف اضافه مي‏کند که در کتب القواعد، التنقيح، ايضاح‏النافع و الکفايه نيز همين تعريف انتخاب شده است .

*در کتب لمعه و مبسوط هم همين تعريف انتخاب شده با اين تفاوت که کلمه‏ي «عقد» بيان شده است.

*در تعريف ديگري که براي وقف بيان شده، به عوض «اطلاق» تسبيل آمده است. در صحاح آمده است: سبلان فلان ضيعته  (يعني فلاني مال خود را در راه خدا قرار داد).

*صاحب جواهر اين تعريف را بهتر مي‏داند؛ چرا که کلمه‏ي «تسبيل» که در مقابل «تحبيس» به کار رفته، علاوه بر اينکه معني «اطلاق» را که در تعاريف متأخرين آمده است، در بر دارد، اشاره به اين نکته نيز دارد که در وقف، قصد قربت شرط است. و اينکه وقف يکي از مصاديق صدقات است؛ همان‏طور که در مراسم آمده که وقف و صدقه يک چيز است هم از اين رو، در دروس، از وقف به «صدقه‏ي جاريه» تعبير شده است. در مسالک، تذکره، مهذب و تفقيح، اين تعبير به چشم مي‏خورد: قال العلماء: المراد بالصدقه الجاريه الوقف (علما گفته‏اند: منظور از صدقه‏ي جاريه، وقف است). وي در ادامه مي‏نويسد همان‏گونه که بارها گفته‏ام، مقصود از اين‏گونه تعاريف تعريف حقيقي و منطقي نيست که جامع افراد و مانع اغيار باشد. بنابراين سزاوار نيست که بگوييم در تعريفي که مصنف (صاحب شرايع) بيان کرده، سکني و رقبي و عمري نقض مي‏شود.

*میزان الحکمه , ج 10 , ص 613

*مچمع البحرین , ص5

*جواهر الاحکام , ج28,ص23

بهترین راهکارهای احیاء وقف

1.      کشف رقبات موقوفات با موقعیت عالی

2.    مشارکت در طرح های سرمایه گذاری

3.           ایجاد کتابخانه های تخصصی

4.           رونق دادن واحدهای انتشاراتی

5.           ایجاد پایگاههای اطلاعاتی

6.           به کارگیری نیروی انسانی متخصص و کارآمد

7.           ایجاد صندوق های وقفی

8.           استفاده از دانشگاهها و مراکز پژوهشی

9.    آمیخته شدن صنعت گردشگری با سنت حسه وقف

10.       تشکیل موزه وقف

1.کشف رقبات موقوفات با موقعیت عالی

برخي از رقبات موقوفات در شهرها از نظر موقعيت مکاني در جايي قرار گرفته‏اند که چنانچه برنامه‏ريزي و سرمايه‏گذاري مناسبي روي آنها صورت گيرد بهره‏وري آنها به ده‏ها و صدها برابر مي‏رسد. کافي است اين گونه رقبات توسط گروه بهره‏وري موقوفات استان که مي‏تواند از بين کارمندان و کارشناسان خبره تشکيل شود شناسايي و سپس روي آنها با توجه به کاربري‏هاي مربوط سرمايه‏گذاري لازم صورت گيرد. ذکر يک مثال از اين گونه رقبات موضوع را روشن‏تر مي‏سازد.

در پشت بازار يکي از شهرهاي بزرگ زمين موقوفه‏اي وجود داشت که به عنوان برف‏انداز مغازه‏هاي بازار بود و سال‏ها با درآمد بسيار ناچيز و تقريبا بدون استفاده رها شده بود البته اين زمين راهي به بازار نداشت. مدير اوقاف استان با تشخيص ويژگي ممتاز رقبه در يک حرکت اقتصادي مناسب ابتدا با خريدن چند باب مغازه بازار که مجاور زمين موقوفه بودند و الحاق آنها به زمين مذکور در واقع زمين موقوفه را وصل به بازار مي‏کند و سپس با شهرداري وارد مذاکره مي‏شود و براي کل زمين برف‏انداز که اکنون به بازار وصل شده بود جواز تجاري و پاساژ اخذ مي‏نمايد و پس از واگذاري مغازه‏هاي احداثي که هفتاد باب بودند حدود پانصد ميليون تومان براي موقوفه عايدي کسب و با اجراي نيت واقف يک مدرسه‏ي علميه را در آن شهر کاملا نوسازي و عمران نمود و از اين پس نيز با اخذ اجاره‏ي مغازه‏ها مدرسه به خوبي اداره مي‏شود.

از اين نمونه‏ها در سطح کشور زياد داريم که هر يک را مي‏توان به طريقي شناسايي کرد و با برنامه‏ريزي سرمايه‏گذاري به حداکثر بهره‏وري رساند. البته به شرطي که مديريت افزايش بهره‏وري را داشته باشيم و آن را جدي بگيريم.

2. مشارکت در طرحهاي سرمايه‏ گذاري

بانک در اين نوع مشارکت و سرمايه‏گذاري در طرحها، شيوه‏ي «مشارکت کاهشي» را به کار مي‏گيرد و اين مشارکت به طور خلاصه عبارت است از يک نوع شيوه جديد سرمايه‏گذاري اسلامي که به موجب آن بانک (سرمايه‏گذار) با طرف دوم (مؤسسه وقفي) در يک طرح مشخص سرمايه‏گذاري، مشارکت مي‏نمايد، به اين صورت که سود خالص به دست آمده از طرح بر طبق ميزان درصد مشارکت هر کدام در سرمايه‏گذاري ميان آنها تقسيم مي‏گردد. آنگاه دو طرف به امضاي قراردادي که به موجب آن قسمتي از سود خالص جهت پرداخت تدريجي سهم بانک اختصاص داده مي‏شود، به طوري که سهميه‏ي اصلي بانک بتدريج کاهش مي‏يابد و به دنبال آن سهميه‏ي طرف دوم افزايش مي‏يابد تا سرانجام مالکيت کلي طرح به طور کامل به مؤسسه‏ي وقفي بازمي‏گردد. در اينجا شايان ذکر است که اين شيوه و سبک مناسب سرمايه‏گذاري در طرحهاي وقفي است، چراکه پايان آن منجر به بازگشت مالکيت طرح به وقف است، و بدين ترتيب مقتضاي قاعده‏ي شرعي در عدم جواز انتقال مالکيت عين وقف به ديگري انجام مي‏پذيرد. 

بانک با به کارگيري اين روش از مشارکت، اقدام به سرمايه‏گذاري در تعدادي از طرحهاي وقفي نمود که به ذکر دو نمونه از آنها مي‏پردازيم:

3.ایجاد کتابخانه های  تخصصي وقف

*اسناد و مدارک زیادی در اقسا نقاط کشور وجود دارد که در دست واقفین, متولیان و ورثه آنها یا در بایگانی و زیرزمین های ادارات اوقاف شهرستانها همچنان خاک میخورد .

ایجاد کتابخانه های تخصصی وقف در هر استان یکی از بهترین روشه هایی است که بتوان این اسناد را در یک نقطه متمرکز کرد.

این مدارک شامل :

کتابهای چاپی و سنگی واقفان , نسخه های خطی ,وقفنامه ها , لوح های سنگی و حکاکی شده , نشریات , نقشه ها و اطلس ها , عکس ها , منابع تصویری و رایانه ای و ...

با جمع آوری این منابع و بازسازی آنها و نمایش برای عموم مردم بصورت یک مجتمع تخصصی وقف میتواند بعنوان یکی از عوامل احیاء و تبلیغ فرهنگ وقف در نظر گرفت . کتابخانه های تخصصی وقف میتواند جایگاهی برای خود در میان کتابخانه های اصلی و مهم کشور باز کند

4.رونق دادن واحد های انتشاراتی

با توسعه‏ي واحد انتشارات نتايج تحقيقاتي که با کوشش و پيگيريهاي مستمر سازمان اوقاف وامورخیریه در زمينه‏هاي اسلام‏شناسي و ايران‏شناسي به طور عام، وقف به طور خاص، صورت مي‏گيرد در اختيار محققان و علاقه‏مندان در ايران و يا در خارج از ايران قرار خواهد گرفت. مجله‏ي وقف ميراث جاويدان که جاي خود را در ميان انتشارات داخلي به خوبي باز کرده و مورد توجه قرار گرفته، شاهد خوبي از علاقه و کنجکاوي علمي به مسايل وقف است. لزوم برخورد هر چه علمي‏تر با مسايل وقف و فراهم آوردن امکانات بيشتر براي انتشار نتايج تحقيقات وقف، اهميت گسترش واحد انتشارات سازمان اوقاف را دو چندان مي‏کند. ايجاد بخش ترجمه در اين واحد امکان دسترسي محققين ايراني را به آخرين دستاوردهاي علمي منتشر شده به زبان‏هاي غيرفارسي فراهم مي‏آورد.

*لاله, هایده , مجله میراث جاویدان , شماره 33-34

5.ايجاد پايگاه های اطلاع رسانی

تهيه‏ي بانک‏هاي اطلاعاتي در دو بخش اسناد و اماکن متبرکه و آثار عام‏المنفعه به سازمان اوقاف و امور خیریه اين امکان را خواهد داد تا با ايجاد يک سايت اطلاع رساني وقف در سطح ملي و بين‏المللي، نه تنها در امر پژوهش وقف، بلکه به ويژه در احياي اين سنت نيکو در ممالک اسلامي مؤثر افتد.

هدف اصلي، گسترش هر چه بيشتر فعاليتهاي علمي اين سازمان براي شناخت بيشتر و بهتر سنت حسنه‏ي وقف و اشاعه و گسترش آن است. شک نيست که تحقق اين اهداف با پيگيري فعاليتهاي متخصصانه و مستمر و منظم، و در درازمدت ميسر مي‏شود. نخستين گام در اين راه بررسي وضعيت فعلي مجموعه‏ها و داده‏ها در هر يک از بخشهاي سازمان است. تنها پس از شناخت وضعيت موجود مي‏توان، با توجه به ماهيت و کيفيت اسناد و آثار و اهداف مورد نظر، به بررسي امکانات و روشهاي روزآمد پرداخته و با استفاده از نتايج تجربيات ديگران در زمينه‏هاي مشابه، بهترين و کارآمدترين راه‏حل‏ها را براي نيل به هدف يافت.

سازمان اوقاف به عنوان وارث آثار اين سنت ديرينه با ايجاد تشکيلات منظم و منسجم علمي در بخشهاي مختلف حفظ و احيا، پژوهش، انتشارات، و معرفي و آموزش به يکي از مراکز مهم علمي - فرهنگي تخصصي کشور تبديل خواهد شد و بدين ترتيب در بازشناسي هر چه بيشتر و بهتر سنت نيکوي وقف و اشاعه‏ي آن و نيز گسترش سطح علم و فرهنگ ايران اسلامي و جهان اسلام نقش به سزايي ايفا خواهد کرد.

*لاله, هایده , مجله میراث جاویدان , شماره 33-34

6.به کارگیری نیروهای انسانی متخصص و کارآمد

به منظور سامان دادن به موقوفات موجود و نيز شناسايي موقوفات ناشناخته‏اي که در اقصي نقاط کشور پراکنده‏اند، لازم است واحدهاي استاني و شهرستاني که هسته‏هاي اوليه‏ي سازمان اوقاف ر ا تشکيل مي‏دهند تقويت شوند تا بتوانند به وظايف خود به نحو مؤثري عمل نمايند.

متأسفانه در حال حاضر واحدهاي مزبور در موقعيت مناسبي به سر نمي‏برند و از امکانات و تسهيلات لازم و نيز نيروي انساني متخصص در امور اوقافي محرومند، بنابراين به علت فقدان منابع مزبور اکثرا از کارايي و عملکرد مطلوب برخوردار نيستند و عمدتا به امور جاري و مسائل مربوط به اداره‏ي اماکن مذهبي مي‏پردازند.

به هر صورت حل اين مسأله در گرو مشخص شدن جايگاه واقعي سازمان اوقاف وامور خيريه در نظام جمهوري اسلامي ايران است. سازمان اوقاف در صورت داشتن تشکيلاتي مستقل و قوي و بهره‏مندي از نيروي انساني متخصص و کافي، تحرک لازم را در انجام دادن امور جاري موقوفات موجود و نيز شناسايي موقوفات ناشناخته به دست خواهد آورد که در نتيجه قطعا افزايش درآمد موقوفات را به دنبال خواهد داشت؛ ضمن اينکه سازمان مي‏تواند کم‏کم به سوي خودکفايي پيش برود.

7.ایجاد صندوق های وقفی

*یکی از راههای رونق دادن به احیاء موقوفات ایجاد صندوق های قرض الحسنه وقفی است که باعث افزایش درآمد موقوفات و گرایش مردم به سوی صندوق ها میباشد که با اعطا وام با سودهای پائین میباشد.

اهداف عمده اين نهاد را مي توان به شرح زير برشمرد:

1-جمع آوري ثروت و کمک بهينه به افراد محروم

*محمود احمد مهدی, مجله میراث جاویدان , شماره 27

2-اطمينان از توزيع مجدد کارآمد و بهينه وجوه جمع آوري شده به گروههاي خاص محروم و نيازمند بر اساس شرايط واقفان

3-بالابردن سطح رفاه افراد نيازمند

4-تقويت ارزشهاي اجتماعي و فرهنگي و گسترش برنامه هاي آموزشي

5-بالا بردن سطح سلامت افراد محروم جامعه

6-فراهم ساختن تسهيلات براي فعاليتهاي مذهبي

7-تشويق افراد نيکوکار به امور خيريه مثل وقف

8-با فعاليت صحيح اين صندوقها به بخشهاي نيازمند جامعه که کمک به آنها هدف افراد نيکوکار و موسسات خيريه است کمک بيشتري نسبت به زماني که انگيزه خيرخواهي روش سنتي خود را طي کند خواهد شد.

9-فعاليت اين صندوقها سبب کاهش بيکاري در سطح جامعه مي شود.

10-تشويق به بکارگيري ابزارهاي مالي اسلامي و ابزارهاي توسعه آن

11- يکي ديگر از نتايج اين صندوقها مي تواند کم شدن فاصله طبقاتي باشد.

8.استفاده از دانشگاه ها و مراکز پژوهشی

با توجه به اهميت علم در احياي تمدن اسلامي و از آنجا که مکان و کانون جنبش هاي علمي و نرم افزاري و نهضت هاي توليد علم در مراکز علمي و تخقيقاتي است، بايد توجه ويژه اي به اين مراکز و کانون هاي حساس داشته باشيم. در حقيقت دانشگاه ها، حوزه هاي علميه و مراکز تخقيقاتي هستند که محفل توليد علم و گسترش علم و شکستن مرزهاي دانش مي شوند. اما اين مراکز با مشکلاتي مواجه هستند. که اين مشکلات را پيشتر بيان کرديم. يکي از راه هاي کمک به اين مراکز مالي تامين پشتوانه هايي مانند وقف است. به طور کلي وقف از نظر درآمد و بهره مستمر از بهترين و بيشترين منابع درآمد براي تعاليم اسلامي بوده است و پايداري و استمرار تعليم در اسلام طي قرن هاي طولاني و نظم و ترتيب فعاليت هاي علمي در دانشگاه ها و دانشکده هاي اسلامي به اين منبع مالي وابستگي داشته است. اما فوايدي که وقف مي تواند براي جنبش نرم افزاري و در نهايت احياي تمدن اسلامي داشته باشد عبارتست از:

1- تامين مالي مستمر و پايدار آموزش عالي و پژوهش هاي علمي

2- احياي سنت آزاد انديشي علمي به واسطه رهايي از جريانات دولتي

3- استقلال آموزش و پژوهش از نهادهاي دولتي و خصوصي

4- توجه بيشتر تحقيقات به نيازهاي مردم و تمدن سازي بر اساس آن

5- ايجاد تقاضا براي علومي که به واسطه عدم تقاضا انجام نشده باقي مانده بودند، مانند علوم انساني اسلامي

6- درگير شدن عامه مردم با آموزش و پژوهش

7- منطبق شدن تحقيقات با نيازهاي مردم به واسطه جهت داشتن وقف

9.آمیخته شدن صنعت گردشگری با وقف

*صنعت سفر از آغاز با سنت حسنه قف در تعاملي مثبت قرار داشته است. سفر و حرکت به عنوان موضوعي فرهنگ‌ساز و داراي ارزش از ديدگاه مذهبي، مورد حمايت شارع مقدس قرار داشته و علاوه بر احکام اوليه تسهيل کننده شرايط مسافران، ابزارهاي حمايتي همچون مشارکت در سرمايه گذاري هاي وقفي در توسعه آن نقشي مؤثر بر عهده داشته‌اند.

در عصر حاضر اما تعامل ميان سنت وقف و صنعت سفر در برخي جوامع اسلامي و از جمله در ايران، کمرنگ‌تر از پيش شده است، اين رخداد نه زائيده کاسته شدن از اهميت سفر و حرکت نزد مؤمنين و نه حاصل تضعيف نهاد وقف در جامعه اسلامي است، بلکه بنظر مي‌رسد که تعامل سازنده ميان سفر و وقف به نوعي با غفلت فرهنگي در طول زمان مواجه شده است. نتيجه آن که براي جان بخشيدن دوباره به اين تعامل، فرهنگ سازي قدم نخستيني است که بايد برداشته شود. روشن شدن سابقه تاريخي نقش وقف در توسعه صنعت سفر و ذکر اين تجارب به همراه يادآوري قداست امر سفر در اين ميان حائز اهميت است.

از سوي ديگر احياي موقوفاتي که در گذشته تمام يا بخشي از منافع آنها در امر ترويج سفر و تسهيل نيازهاي گردشگران به کار برده مي‌شده است، سياستي است که به مورد اجرا گذاردن آن برعهده متوليان وقف و خاصه سازمان اوقاف و ا مور خيريه است. بديهي است در اين خصوص، نگاه کارشناسي به نحوه توزيع منافع و راهکارهاي اجرايي باز زنده‌سازي اين موقوفات و همچنين تجديد نظر در نحوه بهره برداري کالبدي آنها، واجد اهميت بسياري است. موضوعي که هم مي‌بايد از سمت تخصصي گردشگري و هم از زاويه عالمانه و تطابق شريعتي وقف بصورت مشترک بدان نگريسته شود.

سرانجام اينکه چون وقف به هر تقدير، يکي از شيوه‌هاي تأمين مالي ارائه خدمات اجتماعي است، از اين منظر شيوه‌هاي محرک گسترش فعاليت‌هاي مرتبط با وقف، چه از منظر حجم منابع و چه از لحاظ حيطه ها و دامنه هاي کاري، نيازمند توجه ويژه هستند.

*گسترش بيش از پيش حسنه وقف نه فقط در گرو توسعه فرهنگ معنوي و تهييج خصلت هاي نيکوکارانه مؤمنان است، بلکه از طريق کاربست مشوق هاي مالي، همچون توسعه معا فيت‌هاي مالياتي هم، فرهنگ وقف قابل اشاعه است. اين زمينه نيز محدوده‌اي است که بايد بصورت مشترک از سوي متخصصان حوزه مسائل مالي، بخصوص حوزه اقتصاد بخش عمومي و کارشناسان حوزه وقف، بدان بيش از پيش پرداخته شود.

وقف بنا به ماهيت، حسنه اي جاريه است. از اين رو استمرار منابع مالي حاصل از آن در طول زمان ويژگي برجسته اي است که در حمايت اين حسنه از هر نوع فعاليت اقتصادي، بالاخص صنعت گردشگري در امتداد زمان مي بايست مورد توجه خاص قرار گيرد. 

لذا، انجام سرمايه گذاري هاي وقفي توسط واقفين در فضا هايي نظير محيط دانشگا ه ها، يا توسعه امکانات مساجد براي ارائه خدمات اقامت به گردشگردان و مبلغين مذهبي و حتي ديگر اقشار جامعه، يکي از راهبردهاي مشارکت امور اوقاف در توسعه صنعت گردشگري بشمار مي آيد.  بدين ترتيب، امکان احياي نقش وقف در تأمين مالي صنعت گردشگري، صنعتي که به دليل برخورداري از ارتباطات قوي بين بخشي در اقتصاد، به عنوان موتور محرکه رشد و توسعه تلقي مي شود، فراهم مي آيد و از اين طريق توسعه و ترقي جوامع اسلامي در عصر حاضر شتاب خواهد گرفت و خاطره تاريخچه درخشان اين شيوه مترقي تامين مالي اسلامي در پيشتازترين کسب و کار عصر حاضر باز زنده خواهد شد.

*نوربخش , 1370 ,ص61

*ناصر خسرو,1382,ص42

*احمد ابن سلمان ,1351,ص27

10.تشکیل موزه‏ وقف

*«موزه‏ي تاريخ وقف ايران» مي‏تواند، از طريق نمايش گزيده‏ي اسناد و آثار و اموال منقول متعلق به بايگاني اسناد و يا بانک اطلاعاتي ابنيه و آثار در سازمان اوقاف، تاريخ اين سنت را به صورت ملموس منعکس کرده و جايگاه مهمي در ميان موزه‏هاي اصلي کشور براي خود باز کند. جاي شک نيست که رعايت موازين علمي و جديد موزه‏داري فرصت خواهد داد تا مجموعه‏ي آثار منتخب علاوه بر ارزش تاريخي بازگوي روند تحولات فرهنگي - اجتماعي سنت وقف نيز باشد.

آثار ارزشمندي از ميراث وقف هم‏اکنون در شرايط بسيار نامناسبي در بعضي از ابنيه و بقاع متبرکه قرار دارد و خطرات جدي گوناگوني آنها را تهديد مي‏کند. از اين ميان سرقت و دستبرد از جدي‏ترين خطراتي است که اين آثار را تهديد مي‏کند. گردآوري و تمرکز آثار ارزشمند وقف در يک موزه‏ي علمي که آنها را در چهارچوب اجتماعي - فرهنگي اوليه‏شان معرفي خواهد کرد، امکان مي‏دهد تا اين آثار از يک طرف از گزند سودجويان در امان باشد و از طرف ديگر مرمت و بازسازي شده و در شرايط مناسب حفاظتي قرار گيرد. جمع‏آوري و نمايش آثار درچنين مرکزي و تهيه‏ي کاتالوگ تحليلي جامعي از آنها، بررسي و تحقيق درباره‏ي آنها را بسيار تسهيل خواهد کرد. بدين ترتيب اين آثار ارزش مادي و معنوي خود را به عنوان ابزار علمي فرهنگي در پاسخ به سؤالات تاريخي باز مي‏يابد.

نقل و انتقال اموال از اماکن متبرکه و جابه‏جايي آنها که احتمالا حساسيت اهالي مناطق و هيأت امناي اين اماکن را برخواهد انگيخت، مستلزم برخوردي انساني و انتخاب راه‏حلهاي مقتضي براي تشويق مردم به مشارکت در

اين امر فرهنگي آن را در طول تاريخ اسلامي اين سرزمين بررسي کنيم. جاي شک نيست که انجام مراحل مختلف اين طرح که به صورتي بنيادي برنامه‏ريزي شده است جز با پيگيري و فعاليتهاي مستمر و منظم، و جز در درازمدت، ميسر نيست.

منابع و مآخذ :

1.  میزان الحکمه , ج 10

2. مجمع البحرین  , ج 2

3.  الشرح الکبیر , ج 4

4. جواهر الاکلام , ج28

5. ملکوتی فر , ولی الله, میراث جاویدان , شماره 33و 34

6. لاله , هایده , میراث جاویدان , شماره 33 و 34

7.  سعادت فر , جواد, مجموعه مقالات وقف, 1384

8.  حائری , محمد حسین,مجموعه مقالات وقف 1384

9. سیاح ,سجاد , مجموعه مقالات کنفرانس بین المللی مالی اسلامی

10.کسایی, سید علی , فصلنامه وقف میراث جاویدان , شماره 51

11. رضایی, مجید , وقف و امور خیریه در بازار سرمایه , مجموعه مقالات وقف 1384

12.  جوادی آملی , همایش وقف , پیامک ارسالی از سازمان اوقاف و امور خیریه , 27/10/89

13. نرم افزار وقف , چشمه همیشه جاری