وی از خاندان بزرگ و معروف «نوبختی» است که از قرن دوم تا پنجم هجری شهرت و اعتبار فراوان داشتند. بسیاری از افراد این خاندان، دانشمند و دولتمرد و دیندار بودند، به ویژه چند نفر از آنان از بزرگان شیعه‌ی امامیه بودند. اینان فرزندان نوبخت زردشتی ـ منجم ایرانی ـ بودند که در عصر منصور دوانیقی می‌زیست و به همراه ماشاءالله یهودی محل ساختمان شهر بغداد را مسّاحی کرد و منصور از روی ساعتی که نوبخت تعیین کرده بود، به ساخت شهر بغداد فرمان داد.
نوبخت زردشتی در زمان منصور مسلمان شد و ظاهراً مذهب سنی داشت، اما فرزندانش به تشیع گرویدند و از بزرگان این مذهب شدند. به نظر می‌رسد که تشیع این خاندان از دوران ابوسهل بن نوبخت و یا فرزندانش آغاز شده باشد و این احتمال با خبری که رضی‌الدین علی بن طاووس نقل کرده، تقویت می‌شود. فرزندان ابوسهل پس از مکاتبه‌ای که با یکی از ائمهی معصوم داشتند، با اجازه‌ی ایشان همچنان اشتغال به نجوم را ادامه دادند. با این اخبار به نظر می‌رسد که حسن بن سهل نیز همانند نوبختیان بعدی، دارای مذهب شیعه بوده است.
حسن بن سهل از معاصران خلیفه واثق بالله هارون بن معتصم، و خلیفه متوکل علی الله جعفر بن معتصم بوده و کتاب «الانواء» را که نوعی جغرافیای اولیه‌ی عربی است، در همین علم نوشت. «انواء» جمع «نوء»، از مبانی مقدماتی و اولیه‌ی علم جفرافیا در اعراب جاهلی و صدر اسلام است و عبارت است از منازل قمر که از 28 قسمت متساوی منطقه‌البروج تشکیل می‌شود و ماه در حرکت ماهانه‌ی خود تقریباً هر شبانه‌روز از مقابل یکی از آن‌ها می‌گذرد. این علم حاصل دقت و ملاحظه‌ی اعراب بدوی در پدیده‌های طبیعی اطراف و سفرها و راهپیمایی‌های شبانه روزی مکرر و راهجویی به کمک ستارگان و سیارگان و پیش‌بینی وضع هوا و تعیین زمان مناسب برای زراعت بود و پس از آن، خود به علمی محدود در شناخت جغرافیای نجومی تبدیل شد.
این علم در میان اعراب، مقبولیت داشته و در قرون اولیه‌ی اسلامی چندین کتاب با عنوان «الانواء» تألیف شده و کسانی همچون ابوحنیفه‌ی دینوری مورخ معروف، و محمد بن یزید اَزدی معروف به مبرّد، از نحویان سرشناس بصره، و ابوغالب مفضل بن سلمه از لغت‌شناسان معروف کوفه، تألیفاتی در این باب داشته‌اند و ابن ندیم در «الفهرست» خود در یک جا، پانزده کتاب «انواء» را برشمرده است.
درباره‌ی زندگی حسن بن سهل آگاهی‌های اندکی وجود دارد، با این حال از چنان شهرتی برخوردار است که چهار قرن بعد، ابن عبری در «تاریخ مختصر الدول» از او یاد کرده و او را از این بابت که ظاهراً در تعلم و دانش‌اندوزی از سایر نوبختیان پیروی نکرده، سرزنش کرده است. از کتاب «الانواء» حسن بن سهل اثری باقی نمانده، اما ابوسعید بن منصور بن علی بندار دامغانی در کتابی که سال 507 هجری در احکام نجوم تألیف کرده، از کتب حسن بن سهل استفاده کرده است.
گردآوری و تنظیم: بهترین ها
