احساس، عاطفه، اشک (مصاحبه)

گفت و گوی تبیان با حمید رضا برقعی درباره شعر آیینی

از اولین اتفاقی که منجر به شعر گفتن می شود شروع کنیم. به نظر شما مهم ترین دلیل برای شاعر شدن چیست؟

یکی از هنرهای بی شمار خداوند آفریدن انسان ها با چهره های متفاوت، اخلاق های متفاوت و حتی اثر انگشت های متفاوت است؛ احساس من شاعر می گوید که خدا هم می خواهد اشرف مخلوقاتش را در هئیت های متنوع ببیند، پس به هرکدام علاوه بر صورتی متفاوت نگاهی دیگرگون از دیگری هدیه کرده است با جهان بینی های بی شمار و زمانی که این جهان بینی های گوناگون با دنیایی به نام شعر -  که عنصر اصلی آن تخیل است- می آمیزد مقوله ای غیرقابل تعریف را به وجود می آورد.

شما از چه زمانی به این جهان بینی رسیدید و شعر گفتن را به شکل جدی شروع کردید؟

من خودم شروع شعرم از هیئت بود. برای نوحه و سرود مداح ها شعر می گفتم. به همین بهانه بود كه بیشتر به شعر پرداختم. مطالعه ام بیشتر شد و در جلسات شعر متعددی شركت كردم. چون  شعر ارتباط مستقیم با احساس و عاطفه و اشک دارد و هیچ جایی در عالم به اندازه هیئت ها و حسینه ها لبریز از زیبایی ها نیست. مستمع ناگهان چشم وا می کند و خود را شاعر می بیند. یعنی در مجلس امام حسین (ع) همه چیز دست به دست هم داده است تا ما شاعر شویم.

باتوجه به اینکه شما به عنوان شاعر آیینی شناخته می شوید، تعریف تان از شعر آیینی چیست؟

 به نظر من شعر آیینی تعریف ندارد، چند گزینه دارد که باید در نظر گرفت و رعایت کرد تا شعر آیینی خوب گفته شود. شعر آیینی بخاطر خط قرمزها به مراتب از شعر عاشقانه گفتن سخت تر است. اصلی ترین مسأله در شعر آیینی خط قرمز هاست. الان متأسفانه باب شده شعر هیئتی می گوییم، یعنی شعر ضعیف.

شعر آیینی ابتدا باید شعر باشد، الان اگر بگویید شعر چیست خیلی گسترده می شود؛ منظور این است که نظم نباشد، دوم اینکه مستند باشد، زاده خیال شاعرانه شاعر نباشد. شاعر به موضوعی که اتفاق افتاده باید شاعرانه نگاه کند نه اینکه موضوعی که نیفتاده را خیال پردازی کند.

صِرف دینی بودن یک موضوع می شود گفت شعر آیینی گفته شده؟

بله. هر شعری که از مفاهیم ارزشی و انسانی صحبت کند شعر آیینی است. بحث های زیادی درباره شعر آیینی هست. من همچنان مُسر هستم که شعر آیینی خیلی خوب و قشنگ است، چون آیین من است. میگن فلان چیز هم آیین محسوب می شود. نه، من دارم درباره آیین خودم می گویم، زرتشتی هم درباره آیین خودش صحبت می کند. مسیحیان هم از آیین خودشان صحبت می کنند. وقتی من به عنوان بچه شیعه می گویم شعر آیینی، یعنی آیین های من، عذاداری برای امام حسین آیین من است.

 در تعریف شعر آیینی استادم آقای مجاهدی در «شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی» مفصل به این موضوع پرداختند. شعر آیینی یعنی هر شعری که در آن صحبت از ارزش های انسانی می شود؛ دفاع مقدس، مقاومت، پندیات و... اینها همه شعر آیینی محسوب می شود. زیر مجموعه اینها شعر عاشورایی، نبوی، رضوی و مهدوی را داریم. ضمن اینکه شعر آیینی واژه قشنگی است. آیینه گی را در خودش دارد.

فکر می کنم شعر آیینی بیشتر با شعر عاشورایی شناخته شده. 

بله، متاسفانه این اشتباه تلقی شده. ما الان داریم «کنگره شعر مستور» را برگزار می کنیم که اصلا خارج از تعریف شعر آیینی نیست. موضوع شعر مستور حجاب و عفاف است. اگر اشتباه نکنم آقای محمدرضا کاظمی در این باره می گوید ما یک موضوع آیینی داریم یک موضِع آیینی. موضوع آیینی یعنی چی؟ یعنی من در مورد امام حسین علیه السلام شعر بگویم در مورد اربعین شعر بگویم. اما وقتی من درباره حجاب و عفاف شعر می گویم موضِعم آیینی است، مذهبی است. پس زیر مجموعه شعر آیینی قرار می گیرد که اتفاقا موضوع مهمی است. خیلی ها می گویند چرا به این سمت برویم؟ اول اینکه این نگاه در گذشته هم فراوان بوده؛ فردوسی به حجاب پرداخته، بزرگ تر از فردوسی که نداریم. سعدی به حجاب پرداخته. موضوع ما فقط حجاب نیست، موضوع ما عفاف و حجاب است. یعنی منظور ما این نیست که در مورد چادر خانم ها شعر بگویید. در مورد عفاف آقایان هم می توانید شعر بگویید، یک موضوع اجتماعی است. اینکه تا می گوییم عفاف و حجاب همه به چادر می پردازند ضعف شعرا را نشان می دهد. شعرا باید نگاه شان به مسئله شاعرانه باشد. من اعتقادم این است که بخاطر کم کاری ما در سالهای گذشته از انقلاب مهجور شدیم. با زبان شعر صحبت نکردیم؛ چون در سی سال پیش نپرداختیم به شعر مستور و عفاف و حجاب الان با گشت ارشاد راهنمایی می کنیم.

رهبری فرمودند حجاب برتر چادر است، ما با عفاف کار داریم، برژسش هم می بینیم. هستند کسانی که چادر دارند اما عفاف نه. عفاف برای ما معیار است.

به کنگره شعر مستور اشاره کردید. شما در حال حاضر از برگزار کنندگان دو کنگره شعر هستید. کنگره عبرات و مستور؛ به نظر شما برگزاری کنگره های شعر صرفا مراسمی مناسبتی نیست که شعر را به سمت سفارشی شدن می برد؟

من زمانی فکر می کردم برگزاری کنگره و سفارش دادن شعر چه لزومی دارد؟ اینکه شاعر را ببریم به سمتی که با سفارش شعر بگوید، یعنی به نوعی جوشش بیشتر از کوشش نقش داشته باشد. اما وقتی محاسن و معایب را کنار هم گذاشتم دیدم محاسن بیشتری دارد، مخصوصا برای شاعرهایی که تازه وارد عرصه شعر شدند، شعر مقوله ای است که ارتباط مستقیم با مخاطب دارد و شاعر چون یک فرد عاطفی به نظر می آید تا مخاطب را با اشعارش درگیر نبیند باور نمی کند که باید بنویسد و فکر می کند فقط برای خودش شعر می گوید. از این منظر کنگره ها خیلی کمک می کند. چون شاعر به این نتیجه می رسد که شعرش دیده می شود. نمی خواهم بگویم جایزه تأثیر دارد ولی همین که رقابتی به وجود می آید، به نظر من شعر را دچار پویایی می کند. نکته بعد اینکه به هر حال ما بر این باور هستیم که شعر یک قابلیتی دارد و خیلی از مردم ما مسائل و مفاهیم مکتبی و ارزش های انسانی را بیشتر با زبان شعر باور می کنند تا زبان های دیگر؛ یعنی هنر آمیخته با زندگی مردم است. از گذشته هم شعرا شعرهای موضوعی مثل پندیات یا موضوعات مختلف دیگر داشتند. من برای موضوعاتی که دغدغه دارم حضور در کنگره را قبول می کنم. از جمله کنگره شعر عبرات و یا کنگره شعر مستور.

در مورد «کنگره عبرات» کمی توضیح دهید. هدف از برگزاری این کنگره چیست؟

در کنگره عبرات دو رویکرد داشتیم؛ یکی بحث تاریخی و خود اتفاق اربعین و موضوع دیگر اتفاقی که در حال حاضر می افتد؛ راهی شدن این اجتماع عظیم از عاشقان اباعبدالله به کربلا که می شود گفت معجزه امام حسین علیه السلام است و فکر نمی کنم نمونه ای در دنیا داشته باشد. موضوعات ما در این کنگره خیلی محدود نیست. برداشت شاعر از این اتفاق؛ چه در اربعین سال 61 هجری چه اربعین الان هیچ فرقی بینش نیست. این کنگره امسال دومین دوره ای است که برگزار می شود. قبلا یک دوره برگزار شده که من فقط داور بودم. در دوره قبل شعر کنار بخش های دیگر بود اما امسال مستقل است و استقبال خوبی هم شده.

اشعار ارسال شده به کنگره تنها از جهت شرکت در مسابقه مورد استفاده قرار می گیرد یا در مراسم اربعین جنبه کاربردی هم دارد؟

اصلا دغدغه اصلی برای برگزاری کنگره قبل از اربعین همین بود؛ اینکه آثار را کاربردی کنیم. بخش های ویژه مان سرود، نوحه و ترانه بود تا بتوانیم از اینها استفاده کینم و به گروه های تواشیح، مداح ها و خواننده ها بدهیم. متأسفانه از آنجایی که برنامه ریزی در کشور ما به شکلی که می خواهیم اتفاق نمی افتد، نشد. علاوه بر اینکه عرفه امسال حج نبود، و تمام ذهن و فکر ستاد کمیته فرهنگی اربعین متمرکز برای کربلا بود و این باعث شد کار ما مقداری عقب بیفتد. «کنگره عبرات» با حمایت و برنامه ریزی کمیته فرهنگی اربعین، آقای دکتر احمدی و همکاران شان برگزار می شود. برنامه ریزی اصلی ما این است که این کارها را به صورت کاربردی استفاده کنیم منتهی اگر زمان اجازه دهد.

به نظر شما برگزاری کنگره ها در مناسبت های مختلف تهدیدی برای شعر نیست؟ اینکه با هر مناسبتی برنامه ای داشته باشیم که شعرا بخواهند مناسبتی شعر بگویند.

این به مدیریت برگزار کننده ها برمی گردد. وقتی از چهره های تکراری استفاده کنند بله، ولی وقتی از آدم های متفاوت بخواهیم که شعر بگویند و برای هر برنامه ای اتاق فکر داشته باشیم نه. شاعرهایی دعوت کنیم که شعر جدید گفتند، شعر خوب گفتند.

اصلش اتفاق بدی نیست.

به هیچ وجه، چون ما الان برای شعر مخاطب داریم. وقتی مخاطب داریم وظیفه ما این است که مطلب خوب ارائه کنیم و اینکه شما می گویید به هر مناسبت یک برنامه داشته باشیم این به نظرم واقعا جمله تأمل برانگیزی است و این به برگزار کننده ها برمی گردد نه دوستان شاعر.

استقبال از «کنگره مستور» چه اندازه بوده؟

خیلی. «کنگره مستور» یکی از مهمترین کارهای من در فضای کار فرهنگی است. من الان کنگره های دیگر و هم زمان چندتا شب شعر هم برگزار می کنم اما یکی از مهمترین کارهای من شعر مستور است. به عینه خروجی و تاثیرش را دیدم. خیلی از شعر های ما در سال اول مورد استفاده قرار گرفت. تعدادی در برنامه های مشاعره ی تلویزیونی، یکی دو مورد در حال ساخت موسیقی است، در بیلبوردها استفاده شد و... الان هم شعرهای زیادی آمده و شاعران حرفه ای شرکت کردند.

اشعار ارسالی به «کنگره مستور» هم مثل «کنگره عبرات» قابلیت استفاده کاربردی دارد؟

پارسال موضوع ما کوتاه نوشت بود؛ دو بیتی، تک بیتی، رباعی و هایکو که بلافاصله استفاده شود. اما امسال موضوع ویژه ما سرود و نوحه است که در فضای بیرون کنگره برای خواندن ترانه، مداحی قابل استفاده باشد. برای همین امسال میثم مطیعی را در شورای سیاست گذاری آوردیم.

فکر می کنید اثرگذاری دارد؟

در فضای خودشان بله. همانطور که میثم مطیعی از قبل هم در این عرصه کار کرده.

اختتامیه این دو کنگره چه زمانی است؟

اختتامیه عبرات هنوز مشخص نیست اما اختتامیه «کنگره مستور» احتمالا ایام کشف حجاب است. فکر می کنم دی ماه باشد.

آثار ارسال شده بیشتر در چه سبکی است؟

کلاسیک، نیمایی، ترانه و سرود. در همه گروه ها کار رسیده ولی یک بخش دانشجویی داشتیم که متأسفانه خیلی استقبال نشده. اما در همه گروه ها استقبال خیلی خوبی شده و راضی هستیم.

به عنوان کسی که در برگزاری کنگره های مختلف به خصوص مستور و عبرات حضور دارید چه جمع بندی از روند این برنامه ها دارید؟

همچنان که ما اشعار را به سمت موضوعی بردیم مهم ترین مساله برای ما شعریت است. جمع بندی همه صحبت های من در این فضا این است که هر کاری می کنیم مجوزی برای این نداریم که شعرمان نظم باشد و از عناصر تصویر و عاطفه و خیال برخوردار نباشد؛ شعر کنگره ای باشد، برای هیئت شعر موضوعی بگوییم، برای استفاده در شبکه های اجتماعی باشد، یا حتی می خواهیم پیام بدهیم به نامزد مان. ما هیچ توجیهی برای اینکه شعر مان شاعرانه نباشد نداریم.

اگر من شعری گفتم و فکر نکردم چون مهلت کنگره تمام می شود، بعد شعرم ایراد وزنی داشته باشد مقصر خودم هستم. شعر هیچ توجیهی را برای خالی بودن از عناصر شاعرانه نمی پذیرد.

منبع: http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=341489