تخت جمشید را بهتر بشناسیم ، کاخ هدیش

در مجموعه مقالات تخت جمشید را بهتر بشناسیم، قسمت‌های مختلف این یادگار پرشکوه باستانی ایران را زیر ذره‌بین قرار می‌دهیم. در این مقاله با کاخ هدیش، کاخ اختصاصی خشایارشاه، پادشاه بزرگ هخامنشیان آشنا می‌شویم، با ما همراه باشید.

کاخ اختصاصی خشایارشا یا کاخ هدیش در شرق کاخ و در کوشک شاهی تخت‌جمشید آرام گرفته است. به گواهی سنگ نبشته‌های کاخ هدیش، این بنا به دستور خشایارشا ساخته شده‌ است. او در یک کتیبه این بنا را هدیش خوانده، اما در نبشته‌ای دیگر با نام تچر از آن یاد کرده است. کاخ هدیش بر سینه سنگ و در جنوب صفه ساخته شده و کف آن نسبت به سطح دشت نزدیک به ۱۸ متر بلندتر است. محور طولی کاخ، غربی–شرقی بوده و مساحت آن تقریبا ۲۵۵۰ متر مربع (۴۰ در ۵۵ متر) است. پلکانی دو طرفه در سمت غرب و یکی دیگر در سمت شمال‌شرقی، آن را به ترتیب به حیاط کاخ تچر و حیاط کاخ دروازه ملل پیوند داده است.

در سرتاسر جنوب کاخ، بالاخانه یا ایوانی با لبه کنگره‌دار وجود دارد که از دو سوی شرق و غرب از طریق پلکان‌های باریکی به درون قسمت غربی حرمسرا راه داشته‌ است. پلکان غربی هنوز پا برجاست، اما پلکان شرقی که آجری بوده، از میان رفته است. علیرضا شاپور شهبازی، باستان‌شناس ایرانی، این پلکان را در سال ۱۳۵۷ خورشیدی به حالت اولیه‌اش بازسازی کرد. قسمت اعظم کاخ را یک تالار مرکزی مربع شکل، شامل شش ردیف ستون ۶ تایی تشکیل می‌داده‌ است. در شمال این تالار ایوانی ۱۲ ستونی (دو ردیف ۶ تایی) وجود داشته که از طریق دو درگاه بزرگ به تالار راه می‌یافته و یک درب دیگر، تالار را به بالا خانه باریک جنوبی  پیوند می‌داده است. در دو جانب شرقی و غربی تالار، دو دستگاه ساختمان، مرکب از اتاق نگهبانان، اتاق چهار ستونی، کفش‌کن و برج محافظ وجود داشته و پلکان شمال‌شرقی را به کفش‌کن شرقی هدایت می‌کرده‌ است. بر درگاه‌های بزرگ، نقش خشایارشا، با تاج صاف و بی‌کنگره دیده می‌شود. روایت است که اسکندر مقدونی به تلافی از خشایار شاه که معبدی در شهر آتن را به آتش کشیده بود، آتش زدن تخت جمشید را از این کاخ شروع کرده است.

دو نکته مهم در مورد این کاخ باید ذکر شود، نخست  آنکه جبهه درونی پنجره‌های این کاخ را حجاری و بر آن‌ها اشخاصی را نقر کرده‌اند که بز کوهی و حیواناتی مثل آن یا ظروفی را می‌آورند که این‌گونه نقوش تازگی و تنوعی دارد. دوم اینکه سنگ‌های این کاخ زیاد استوار نبوده و آتش‌سوزی شدید اسکندری، شیرازه جرزها، در و پنجره‌ها را از هم گسیخته و بدان گزند بسیار رسانیده است، به‌طوری که محافظت همین مقدار سنگ پوسیده‌ای که مانده نیز بسیار دشوار است.

کاخ هدیش بنایی خصوصی بوده و از طریق پلکان‌های آن می‌توانستند به اطاق‌های پایینی بروند که هفت متر پایین‌تر از سطح کاخ بوده است یا حتی به کاخ‌های روی دشت راه یابند. از درون ایوان جنوبی کاخ، منظره دلنوازی از مرودشت پیداست و این امر احتمالا در تعیین موقعیت این کاخ اختصاصی بی‌تأثیر نبوده است.

بر پیشانی دو جرز دو طرف ایوان شمالی کاخ هدیش کتیبه خشایارشاه به سه زبان نوشته شده‌است که چنین ترجمه می‌شود :

خدای بزرگی است اهورامزدا که این زمین را آفرید. آن آسمان را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی را برای مردم آفرید، که خشایارشا را شاه کرد؛ یگانه شاهی از شاهان، یگانه فرمانداری از فرمانداران بسیار. منم خشایارشا، شاه بزرگ، شاه کشورهایی که دارای ملل گوناگون است، شاه این زمین بزرگ و پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی. به خواست اهورامزدا این بنا، هدیش را من ساختم. اهورمزدا با خدایان، مرا و پادشاهی‌ام را و آنچه ساخته‌ام نگاه دارد.