کاروانسرای دیر گچین قم، یکی دیگر از آثار تاریخی ارزشمند ایران است که از قدمتی حدود ۱۵۷۰ سال برخوردار بوده و لقب مادر کاروانسراهای ایران را به خود اختصاص داده است. معماری، طراحی و ساخت این مجموعه در نوع خود قابل توجه بوده و نظر بسیاری از کارشناسان را به خود جلب کرده است. این اثر در تاریخ اول مهرماه ۱۳۸۲ با شماره‌ی ۱۰۴۰۸ به ثبت ملی رسید.
در گذشته، دورانی که هنوز خبری از خطوط راه‌آهن، حمل و نقل هوایی و وسایل نقلیه‌ی ماشینی نبود، بازرگانان برای داد و ستد و خرید و فروش اجناس مورد نیاز خود از حیواناتی همچون شتر و اسب استفاده می‌کردند. به ناچار روزها و مسیرهای طولانی را طی کرده و اغلب مجبور به اسکان در مکان‌های مخصوصی برای استراحت می‌شدند. بنابراین محلی برای استراحت کاروان‌ها، مسافران و زائران که به صورت گروهی یا انفرادی از شهری به شهر دیگر تردد می‌کردند، امری ضروری و اجتناب‌‌ناپذیر بوده است . میتوان کلمات دیگری همچون رباط و خان (خانه یا کاروانخانه) را نیز به عنوان هم‌معنی کاروانسرا در نظر گرفت. به نظر میرسد که از مهم‌ترین دلایل ایجاد و شکل‌گیری این اماکن ارزشمند، موقعیت جغرافیایی کشور ایران است. فلات ایران با شکل مثلثی میان دو فرورفتگی خلیج همیشه فارس در بخش جنوبی و دریای خزر در بخش شمالی، قرار گرفته است. همین امر سبب شده است که این فلات نقش مهم و ارزشمند راه ارتباطی بین آسیای غربی و میانی را ایفا کند. همچنین آسیای صغیر و قاره‌ی اروپا را به یکدیگر متصل کرده است.
بنابراین کشور ایران که در وسط راه‌های مهم و اصلی ارتباطی حضور دارد و جاده‌ی ابریشم که میتوان به یقین آن را ارزشمندترین، مهم‌ترین و اصلی‌ترین شاهراه اتصال جهان کهن دانست، نیازی مبرم و ضروری به توسعه و گسترش راه‌های ارتباطی داشته است. از طرفی خشکی آب و هوا، دوری شهرها و روستا‌ها از یکدیگر و اقلیم گرم و خشک این مناطق، ایجاد و احداث مکان‌هایی که به کاروانسرا شهرت یافت، برای اسکان موقت کاروانیان به امری اجتناب ناپذیر تبدیل ساخت. مورخان و باستان‌شناسان قرون ۳ تا ۷ میلادی، ۱۱ و ۱۲ میلادی و ۱۶ تا ۱۷ میلادی را که به ترتیب مربوط به دوران حکومت فرمانروایان ساسانی، سلجوقی و صفوی است، از پرکارترین زمان‌های ساخت و احداث این عمارات مهم می‌دانند. کاروانسرای دیر گچین استان قم نیز یکی از این مکان‌های ارزشمند و قابل توجه ایران کهن به شمار می‌آید که پیشینه‌ی آن به دوران حکومت ساسانیان و صفویان باز می‌گردد.
جغرافیای کاروانسرای دیر گچین قم
این مجموعه‌ی تاریخی در مرکز پارک ملی کویر، مسیر قدیم جاده‌ی قم به ورامین یا ساوه به ورامین و گرمسار و در ۸۰ کیلومتری از مرکز استان قم قرار گرفته است. برای حضور در این اثر به جای‌مانده از ایران کهن ابتدا باید به جاده‌ی آسفالت شده‌ی قم به روستای علی آباد وارد شد و سپس از جادهای خاکی به سمت دیر گچین حرکت کرد. همچنین میتوان از شهر ورامین پس از عبور از فاصله‌ای حدود ۲۰ کیلومتر مجموعه‌ی دیر گچین را مشاهده کرد.
تاریخچه ی کاروانسرای دیر گچین قم
طبق کاوش‌های صورت گرفته توسط باستان‌شناسان و اسناد باقی‌مانده از پیشینیان، قدمت احداث کاروانسرای دیر گچین، به دوران امپراطوری فرمانروایان ساسانی باز می‌گردد. مصالح کشف شده از این بنای قدیمی صحت ادعای کارشناسان تاریخی را ثابت می‌کند. البته نباید از این نکته غافل شد که در دورانی مانند حکومت سلجوقیان و پادشاهی صفویان به دلیل آسیب‌های وارد شده به برخی از قسمت‌های آن یا به دلیل دستور و صلاحدید مسئولان وقت، بازسازی و تعمیرات متعددی در این مجموعه صورت گرفته است. همچنین در دوران سلطنت پادشاهان قاجار نیز بخش‌هایی به آن اضافه شد.
این عمارت باشکوه ایرانی با توجه به اظهار نظر باستان‌شناسان و کارشناسان بناهای تاریخی از قدمت و پیشینه‌ای ۱۷۵۰ ساله برخوردار است که مقارن با حکومت اردشیر ساسانی خواهد بود. کاروانسرایی که در زمان خود، یکی از پررونق‌ترین عمارات و بناها محسوب می‌شد. با توجه به قرارگیری این مجموعه در مسیر تردد قم و ساوه به ورامین که در دوران سلجوقیان با رونق و گسترش بسیاری روبرو شد، اهمیت و ارزش آن تا حد بسیار زیادی افزایش یافت و سبب شد که مردم آن دوران به ساخت و احداث قلعه‌ها و کاروانسراهای دیگری از جمله قلعه‌ی سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در مجاورت این مجموعه بپردازند. پر واضح است که این امر به آبادی و گسترش رونق و شکوفا شدن هرچه بیشتر این منطقه کمک شایانی کرده است.
در کتاب‌ها و متون تاریخی میتوان نام‌های متعددی برای کاروانسرای دیر گچین قم یافت. در کتاب‌هایی همچون تاریخ قم، صوره‌الارض و کاروانسراهای ایران نام‌هایی مانند اردشیر، دیرالجص، دیر گچین و دیر کاج از جمله نام‌هایی است که به این عمارت تاریخی نسبت داده شده است. به نظر میرسد که نام اردشیر را از این رو بر این کاروانسرا نهادند که به دستور وی ساخته شده است. همچنین جص در زبان عربی به معنای گچ بوده و به دلیل استفاده از گچ به عنوان اصلی‌ترین مصالح برای احداث آن، به دیرالجص و دیر گچین نیز شهرت یافته است. طبق متون نوشته شده توسط مورخان، این اثر تاریخی را با کاربردهای مختلفی مورد استفاده قرار داده‌اند. به عنوان مثال به نظر میرسد که در گذشته این عمارت ایران کهن، به عنوان مقر نیروهای سلطنتی و نوعی ایستگاه بین راهی در نظر گرفته شده است.
معماری کاروانسرای دیر گچین قم
طبق برآورد کارشناسان معماری مجموعه آثار تاریخی و باستانی، مساحت کاروانسرای دیر گچین حدود ۱۲ هزار هکتار است که از وسعت و فضایی مطلوب و مناسب برای استقرار کاروانیان در دوران رونق خود برخوردار بوده است. سازندگان این مجموعه‌ی عظیم، بخش‌های مختلفی از جمله چندین برج، مسجد، حیاط خلوت، آسیاب سنگی، حمام شامل گرمخانه و خزینه، ورودی، هشتی، ایوان، اتاق، حجره، شترخوان، فضای اقامتی و دکان‌های خرید و فروش کالا را برای بنا در نظر گرفته‌اند. البته در خارج و در مجاورت بنا میتوان آتشکده، کوره‌ی آجرپزی، آب‌انبار و قبرستانی را مشاهده کرد که با در نظر گرفتن مساحت این بخش‌ها، وسعت کاروانسرا به ۱۹ هزار هکتار خواهد رسید. هنگامی که کاروانسرای دیر گچین را از فاصله‌ای نه چندان دور مشاهده کنید، تعداد چهار برج عریض را خواهید دید که بلندی آن‌ها ۲.۵ و ۶ متر برآورد شده است. در اطراف این مجموعه‌ی ارزشمند نیز دیواری به شکل هندسی مربع کشیده شده است که هر ضلع آن، از ارتفاعی بالغ بر ۵ متر، عرض ۱ متر و طول ۸۰ متر برخوردار است. این مسئله برای معماران و کارشناسان تاریخی بسیار جالب و قابل توجه بوده و هماهنگی و تناسب هندسی آن را امری کاملا هوشمندانه و بررسی شده توسط سازندگان یا معمار آن می‌پندارند.
هنگام ورود به این عمارت عظیم، وارد هشتی ورودی و پس از ورود به این مکان، وارد حیاط مرکزی می‌شدند. بخشی که میتوان آن را مناسب و بسیار امن برای رفع خستگی و زدودن غبار راه در نظر گرفت. در واقع محور ورودی کاروانسرای دیر گچین، از سمت جنوب غربی، شمال شرقی است که درب آن نیز در جهت جنوب غربی گشوده خواهد شد و از دید کارشناسان میراث فرهنگی کشور، این نوع چرخش، یکی از مطلوب‌ترین و بهترین نوع چرخش نسبت به دیگر سمت‌گیری‌ها در اینگونه اماکن است. چرا که آن‌ها معتقدند با این روش، جبهه‌ی شمال شرقی نسبت به جادهای که کاروانیان در آن تردد داشتند از موقعیت مطلوبی برخوردار بوده و همچنین درب ورودی کاروانسرا نیز با توجه به همین جاده، در جایگاه بسیار خوب و ایده‌آلی قرار گرفته است. در قسمت جنوب شرقی عمارت نیز میتوان مسجدی را مشاهده کرد که از مساحتی حدود ۳۰۰ متر مربع برخوردار است.
در بخش شمال شرقی نیز حیاط خلوتی احداث شده است که به نظر میرسد مکانی کاملا مناسب برای اسکان مسافران، میهمانان مخصوص و ماموران دولتی به شمار می‌آید. همچنین آسیابی ساخته شده از سنگ نیز در گوشه‌ی شمال غربی کاروانسرا توجه هر گردشگری را به خود جلب خواهد کرد. حضور حمامی عمومی برای رفاه حال مسافران و کاروانیان در این گونه عمارات یکی از ویژگی‌های مطلوب و قابل توجهی است که طراح و معمار این اثر تاریخی نیز نمونه‌ای از آن را برای کاروانسرای دیر گچین قم احداث کرده است. حمامی که در ضلع جنوب غربی بنا قرار گرفته و از بخش‌هایی همچون سربینه، خزینه، گرمخانه و سرویس بهداشتی نیز برخوردار است. در واقع حضور این امکانات بهداشتی و رفاهی، از مهم‌ترین دلایل نامگذاری و شهرت این مجموعه‌ی ایران کهن به مادر کاروانسراهای ایران به شمار می‌آید.
کاروانسرای دیر گچین قم یکی از مجموعه‌های چهار ایوانی است که از حیاطی گسترده، حمام عمومی، آسیاب، حوض‌خانه، مسجد، سرویس‌های بهداشتی، مغازه‌هایی برای داد و ستد کالا، آتشکده، کوره‌ی آجرپزی، آب‌انبار و قبرستان نیز برخوردار است. چرا که در دیگر کاروانسراها احداث و تعبیه‌ی اتاق، حجره، ایوان، شترخوان و مکان‌هایی برای استراحت افراد ویژه، جز اصلی‌ترین و در واقع تنها بخش‌های ساخته شده محسوب می‌شود. شاید از مهم‌ترین دلایل وسعت و گسترش قابل توجه مجموعه‌ی مذکور، اهمیت این منطقه، راه ارتباطی واقع در آن و از همه مهم‌تر توجه خاص و اهمیت دادن مسئولان و حکومت‌های محلی و مرکزی به این مکان بوده است.
معمار و طراح اصلی کاروانسرای دیر گچین، تعداد ۳۶ اتاق را برای این عمارت کهن در نظر گرفته است که در هر طرف میتوان تعداد ۸ تا ۱۰ اتاق را مشاهده کرد. اتاق‌هایی با شکل هندسی مربع و یک طبقه که تنها یک درب ورودی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است. با حضور در این مجموعه آن‌ها را همراه حجره‌های احداث شده، در داخل حیاط اصلی و پیرامون آن مشاهده خواهید کرد. همچنین با طراحی و ساخت هنرمندانه‌ی طاقچه‌هایی که از تورفتگی و قوس‌هایی زیبا برخوردارند، تعبیه‌ی اجاق و همچنین ساخت سقفی چهار ترک، میتوان ذوق و هنر استادکاران آن دوران را به خوبی درک کرد. مسئله‌ای که در بدو ورود به این مکان، بازدیدکننگان و هنردوستان را معطوف خود خواهد ساخت.
نکته‌ی جالب و قابل توجه دیگری که میتوان در مورد اتاق‌های این کاروانسرا بیان کرد، آرایش و نحوه‌ی چیدمان آن‌ها است؛ به گونه‌ای که نشات گرفته از ترکیب و اسلوب شترخوان‌ها و موقعیت ورودی آن‌ها است. مسئله‌ای که در سایر کاروانسراها به گونه‌ای دیگر بوده و تاثیر مستقیمی روی مساحت و ابعاد تشکیل‌دهنده‌ی کاروانسراها می‌گذاشت. معمار عمارت دیرگچین، ایوان‌هایی را جلوی اتاق‌ها و به صورتی که نسبت به سطح حیاط از ارتفاع بیشتری برخوردارند، برای این مجموعه طراحی کرده است. اما نمی‌توان هیچ پله یا راه ارتباطی به اتاق‌ها مشاهده کرد. در انتهای ایوان ورودی که در بخش شمال شرقی کاروانسرا تعبیه شده است، اتاقی وجود دارد که به نظر میرسد شاه‌نشین بوده و مسافران و میهمانان ویژه‌ای از آن‌ها برای استراحت بهره می‌بردند. در بخش شمال شرقی کاروانسرا نیز میتوان محدوده‌ی حیاط را که به صورت هشت‌ضلعی ساخته شده است، مشاهده کرد. در این فضا مجموعه‌ای از چندین اتاق وجود دارد که اقامتگاه و محل پذیرایی میهمانان ویژه‌ای بوده است. به نظر میرسد این قمست از بنای کاروانسرا، در دوران حکومت پادشاهان قاجار، در محل پیوند دو شترخوان شرقی و شمالی ساخته شده باشد. حیاطی روباز نیز در این محل تعبیه شده که از حوضی در مرکز، پلانی هشت‌ضلعی و اتاق‌هایی با سه در، در چهار جبهه‌ی اصلی برخوردار است.
مسجد در بخش سمت راست ورودی قرار دارد و گفته می‌شود که با بررسی محراب این مسجد، قدمت آن به دوران حکومت سلجوقیان بازمی‌گردد. اما با درنظر گرفتن دیواره‌های مجاور محراب و بدنه‌ی آن که از قسمت‌های بسیار کهن و آغازین عمارت زمان پادشاهان ساسانی است، میتوان به این نتیجه رسید که ابتدا در سده‌های ابتدایی اسلام در این قسمت از کاروانسرا، مسجد را احداث و در دوران سلجوقیان محراب و دیگر بخش‌های مربوط به آن را اضافه کرده‌اند. به نظر میرسد در بخش جنوب غربی کاروانسرا که گویا قرینه‌ی قسمت جنوب شرقی عمارت است، پس از فرو ریختن سقف، محیط را تغییر کاربری داده و آن را به حمام، حوض‌خانه، سکوی نماز تابستانه و مجموعه‌ای از سرویس‌های بهداشتی تبدیل کرده‌اند. همچنین میتوان به سرویس‌های عمومی اشاره کرد که به دو محدوده (فضا) تقسیم‌بندی شده‌اند. در بخش غرب آن نیز سکویی قرار دارد که با ارتفاعی بالغ بر ۱ متر ساخته شده و بوسیله‌ی چندین پله، میتوان به پشت بام راه یافت. دو چاه فاضلاب و آب نیز در کاروانسرا وجود دارد که وظیفه‌ی تامین آب سرد حمام را به عهده داشته است. در قسمت مربوط به توالت‌ها نیز تعداد ۶ چشمه را میتوان یافت که سازندگان، آن را توسط یک دیوار از حمام جدا کرده‌اند. برای رفتن به پشت بام کاروانسرا میتوان از چهارگوشه‌ی این عمارت کهن و همچنین از کنج‌های درونی کاروانسرا استفاده کرد. برای راهیابی مردم به شترخوان‌ها، ورودی را از دو طرف اضلاع درونی که در بخش حیاط ایجاد شده است، برای این کار در نظر گرفته‌اند. همچنین درون برج‌ها نیز راهروهایی تنگ و باریک ساخته شده که عرضی برابر با ۱ متر و ارتفاعی حدود قد یک انسان برای آن در نظر گرفته شده که توسط سقف‌های ضربی ساخته شده‌اند.
اطراف کاروانسرای دیر گچین میتوان مجموعه‌ای از عمارات خشتی را مشاهده کرد که پیشینه‌ی آن‌ها به دوران حکومت پادشاهان قاجار میرسد. این عمارات به صورت مستطیل و از ابعادی برابر با ۲۰۰ و ۳۰۰ متر تشکیل شده‌اند. آن‌ها از برج‌هایی در چهار طرف (گوشه) و در هر یک از اضلاع، دو برج که به صورت نیمه مدور ساخته شده، تشکیل شده‌اند و به ترتیب و به شکل کاملا منظم و هماهنگ پیرامون دیوار خشتی عمارت قرار دارند. همچنین دیوار آن‌ها از آجرهای خشتی با ضخامتی حدود ۱ متر و ۵۰ سانتیمتر ساخته شده است .
در مرکز هر کدام از این عمارات، حیاطی قرار دارد که در چهار طرف آن میتوان اتاق‌ها، محل آبخوری حیوانات (آبشخور) و اصطبل‌های نگهداری حیوانات را مشاهده کرد. همچنین آن‌ها از حیاط و ایوان‌هایی برخوردارند که به سمت حیاط گشوده می‌شوند. جالب است بدانید که در هیچ کدام از این بناها نمی‌توان پلانی مشابه و یکسان یافت و کاملا از معماری روستایی بهره‌مند شده‌اند. تاریخ‌شناسان و معماران بناهای کهن معتقدند که این نوع ساخت و ساز که در این هفت مجموعه مشاهده می‌شود، به دلیل ایجاد محوطه‌هایی کاملا جدا و بهره‌مند از حصار و حائل است که با کاربری همانند هتل، برای افراد خاص در نظر گرفته شده‌اند. افرادی که با همراه و اسب سفر کرده یا برای شکار در این منطقه حضور می‌یافتند.
متاسفانه به دلیل کم‌کاری که در سال‌های دور در رابطه با حفظ و نگهداری این اثر تاریخی صورت گرفته است، مدت زمانی از آن به عنوان محل استقرار شترها و حیوانات عشایر محلی استفاده می‌شد. اما خوشبختانه پس از ثبت این عمارات تاریخی به عنوان اثر ملی، مسئولان به مرمت و بازسازی مجدد آن پرداخته که علی‌رغم تلاش و همت آن‌ها به دلیل کمبود اعتبارات و بودجه‌ی لازم، این پروژه با سرعت کمی رو به پیشروی است. اما همین نیز غنیمتی است مطلوب که باعث خوشحالی و مسرت تاریخ‌دوستان و علاقه‌مندان به حفظ آثار تاریخی و کهن ایران زمین است.
