در دامنه‌های شرقی کوه‌های سر برافراشته تالش، ماسوله؛ زیباترین روستای پلکانی ایران، همچون نگین انگشتری بی‌نظیر شمال ایران خودنمایی می‌کند. طبیعت بی‌مثال مناطق اطراف ماسوله، همراه با معماری سازگار با طبیعت این روستا، که زمستان‌های پربرف و تابستان‌های خنک و خوش آب‌های این منطقه را هریک به شیوه‌ای از سر می‌گذراند، باعث شده تا هرساله ده‌ها هزار گردشگر داخلی و خارجی، خاطره سفر به این روستا را در ذهن خود به یادگار بسپارند.
موقعیت جغرافیایی
ماسوله در جنوب غربی استان گیلان و در ۶۵ کیلومتری شهر رشت قرار دارد. این روستای پلکانی ، در ضلع شرقی رشته‌کوه‌های تالش قرارگرفته است. این محل كه به سبب نوع معماری خانه‌هایش شهرتی جهانی یافته است ، درشیب كوه واقع‌شده و نمای خانه‌های پله‌ای آن در دامنه سرسبز و سر برافراشته کوه‌ها و رودخانه‌ی خروشان "ماسوله رودخان" كه از خط القعر دره می‌گذرد ، از دل‌انگیزترین و دیدنی‌ترین مناظر گیلان و ایران است.
ماسوله جدید پس از ترك مردم از كهنه ماسوله ( احتمالاً به‌واسطه شیوع طاعون در سال ۹۴۳ هـ . ق) ، توسط ساكنان آن در ۶ كیلومتری شهر متروكه احداث شد. ماسوله در ۲۶ كیلومتری جنوب غربی فومن و در ۶۵ كیلومتری جنوب غربی رشت قرار دارد. شهر امروزی ماسوله شامل مجموعه معماری سنتی کوچکی است که در ژرف طبیعت رشته‌کوه‌های سرسبز با وسعتی معادل ۱۰۰ هکتار در مختصات جغرافیایی ۴۸ درجه، ۵۹ دقیقه طول شرقی و ۳۷ درجه، ۹ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. اختلاف ارتفاع مرتفع‌ترین و پایین‌ترین سطح روستا حدود ۱۰۰ متر است.
ماسوله درگذشته به دلیل قرار گرفتن در موقعیت تلاقی معابر كوهستانی میان آذربایجان ، زنجان ، گیلان و تالش اهمیت فوق‌العاده‌ای داشت.
مسیر دسترسی
برای رسیدن به ماسوله، ابتدا خود را به شهر فومن برسانید. اگر خودروی شخصی ندارید می‌توانید از رشت یا فومن با سواری یا مینی‌بوس به ماسوله بروید. اگر با خودروی شخصی، از تهران قصد سفر به ماسوله رادارید، نیازی نیست ابتدا به شهر رشت بروید. بلکه قبل از رسیدن به شهر رشت، می‌توانید به سمت فومن تغییر مسیر دهید.
تاریخچه ماسوله
عده‌ای بر این اعتقادند كه در قرن سوم هـ . ق به هنگام فرار "آقاسید جمال‌الدین اشرف" از طارم ، "عون بن محمد بن علی" از همراهان مجروح وی به این منطقه آمد. وی قبل از مرگ به چوپانی گفت كه او را در همان‌جا به خاک بسپارد. بعد از خاک‌سپاری عون بن محمدبن علی در این مكان ، چوپان‌ها کم‌کم گرد مزار وی جمع شدند. رفته‌رفته خانه‌هایی ساخته شد و به‌تدریج ماسوله متولد شد.
عده‌ای دیگر ساخت شهر را بر اساس تاریخ خطی سالك « سالوك معلم » به دو تن از شاگردان سالك بهنام‌های "عین علی" و "زین علی" كه مردم را به اسلام فرامی‌خواندند نسبت می‌دهند و معتقدند مردم به آن دو گرویده و سپس قبر آن‌ها زیارتگاه اهالی شد.
در زمان فتحعلی شاه ، ماسوله تحت اختیار ارتش قرار داشت و برای توپخانه‌ی ایران گلوله می‌ساخت.
درگذشته چهار پل چوبی بر روی رودخانه احداث‌شده بود. از این میان پل بنا علی و پل حاجی محمدحسن از اهمیت و كاربرد بیشتری برخوردار بودند.
بیشتر اهالی ماسوله ، تالش و دارای مذهب شیعه‌ی اثنی عشری هستند. وجود امامزاده‌های متعدد در كل منطقه و پاره‌ای شباهت‌های معماری با معابد مهری و مانوی نیز نشان از تأثیرپذیری تاریخی و دینی در این منطقه دارد.
وقایع مهم تاریخی در ماسوله
۱۲۸۹: ایجاد کتابخانه (کتابخانه عمومی) ماسوله با هزار جلد کتاب خطی.
بهمن ۱۲۹۴: رویارویی قوای جنگل با قوای روس در جریان اشغال ایران در جنگ جهانی اول.
۱۳۲۴: رویارویی قوای دولتی در ماسوله با فرقه دموکرات آذربایجان که از راه ماسوله قصد ورود به گیلان را داشت. (فرقه دموکرات آذربایجان نام سازمانی سیاسی بود که شوروی برای ضمیمه ساختن شمال غربی ایران به خاک خود در سال ۱۹۴۵ میلادی تأسیس کرد).
معماری ماسوله
آنچه امروز بیش از هر چیز دیگر توجه جهانگردان و گردشگران داخلی را به خود جلب می‌کند ؛ معماری ، بافت و تركیب سنتی منازل ماسوله است.
خانه‌های ماسوله اغلب دارای دوطبقه است. هر خانه درمجموع از دو قسمت تشکیل‌شده است:
قسمت زمستانی ؛ قسمت زمستانی منازل را در زبان محلی "سومه" می‌نامند. سومه از اتاقی كوچك كه معمولاً در عقب خانه جای دارد و از نور چندانی برخوردار نیست ، شکل‌گرفته است. تنها نقطه‌ی نورگیر آن روزنه‌ای است به نام "لون". وسط این اتاق کوره‌ای كه از آن برای آشپزی و تهیه غذا و همچنین تأمین گرما استفاده می‌شود ، تعبیه‌شده است. در گرداگرد اتاق طاقچه‌هایی ساخته‌شده كه ظروف گوناگون چینی و مسی بر روی آن جا می‌گیرد.
قسمت تابستانی ؛ یا اتاق پیشخوان ، دارای پنجره‌های اروسی چوبی و بالارو است. این پنجره‌ها دارای گره‌های چینی هندسی است و با شیشه‌های رنگارنگ تزیین می‌شود.
بعضی از خانه‌ها علاوه بر پیشخوان ، اتاقكی بر بام منزل دارند كه به زبان محلی به آن "برج" گفته می‌شود. این اتاق تنها در تابستان مورداستفاده قرار می‌گیرد. در اتاق پیشخوان طاقچه‌های جانبی دیده می‌شود. بام هر منزل در ماسوله متمایل به كوه ساخته می‌شود و قسمت پیشین منازل بر عقب آن مسلط است.
بافت ماسوله
ماسوله دارای ۴ محله اصلی به نام‌های «خانه بر» (خونَ وَر)، «مسجدبر» (مَزَ وَر)، «کِی‌سَر» شامل کَفا کِی‌سَر و بِنَ کِی‌سر و «اسد محله» (اَسَ مَل) و بازاری در چهار طبقه است که هر چهار محله به‌طور مستقل به بافت بازار شهر ارتباط بی‌واسطه دارند. در حال حاضر در ماسوله بیش از ۳۵۰ واحد مسکونی وجود دارد که درگذشته (حدود ۱۰۰ سال پیش)، این تعداد ۶۰۰ واحد بوده است. وجود بیش از ۱۲۰ واحد تجاری در محدوده‌ی بازار ماسوله، بیش از ۴ کاروانسرا، ۲ حمام خزینه‌دار، بیش از ۳۳ چشمه‌ی عمومی (خونی)، ۱۰ مسجد و ۵ امامزاده نشان از رونق و شکوفایی این شهرک دارد.
اقامت در ماسوله
دو هتل داخل فضای معماری سنتی ماسوله و چندین هتل در جاده زیبای منتهی به آن پذیرای گردشگران ایرانی و خارجی هستند. تعداد زیادی مهمانخانه و خانه اجاره‌ای نیز آماده پذیرایی از مهمانان داخلی و خارجی هستند.
جاذبه‌های طبیعی و گردشگری ماسوله
وجود آبشارها و چشمه‌های متعدد در اطراف ماسوله، زیبایی طبیعت آن را دو چندان نموده است. آبشارهای این منطقه به‌صورت پراکنده در اطراف آن دیده می‌شوند و اگرچه در پی سیل‌های سالیان اخیر، دستخوش تغییراتی شده‌اند ولی همچنان برای بازدیدکنندگان جلوه‌های ویژه خود را دارند. آبشار کوشم ماسوله در انتهای دره جنگلی ماسوله و در ارتفاعات این منطقه واقع‌شده و ارتفاع آن حدود ۳۰ متر است.
مسير دسترسی به اين آبشار با شيبي ملايم در امتداد رودخانه و در جهت مخالف جريان آب است. پس از حدود یک ساعت کوه‌پیمایی و گذر از چند آبشار کوچک ديگر، در انتهای تنگه به دیواره‌ای سنگی برمی‌خوریم که آب از فراز آن به پايين فرو می‌ریزد. از ديگر آبشارهای اين منطقه می‌توان به آبشار ماسوله رودخان با ارتفاع بيش از ۲۰ متر، آبشار خرم بو(خربو) و آبشار لارچشمه اشاره کرد که جلوه‌ای بسيار زيبا داشته و هر کدام می‌توانند بهانه‌ای برای بازديد مجدد از طبيعت زيباي ماسوله باشند. آب‌وهوای کوهستانی، موقعيت خاص خزري و همچنين خاک مناسب، زمينه رشد و پوشش‌های جنگلي نظير انواع توسکا، گردو، فندق وحشی و مراتع وسيع را در اشکوب بندی‌های مختلف، فراهم آورده است. کوه‌های ماسوله سرشار از معادن آهن، کوارتزت، روي و سرب هستند. وجود این معادن سبب گرديده بود در زمان فتحعلي شاه گلوله‌های توپخانه ايران در ماسوله ساخته شود.
از ديگر دیدنی‌های طبيعی اين منطقه می‌توان به رودخانه سياورود، رودخانه پلنگ ور، پارک ماسوله و غار بوزخانه(غاريخکون) اشاره کرد. درمجموع دیدنی‌های ماسوله شامل هجده چشمه طبيعی، دوازده کاروانسرا، چهار بقعه، پنج آب انبار و چندين مسجد است. همچنين در ميان جنگل‌های انبوه بين ماسوله و فومن، مکان‌های دیدنی چون شولم، گشت رودخان، سياه مزگي و قلعه‌ای تاريخی و بسيار زيبا موسوم به قلعه رودخان وجود دارند. قلعه رودخان، بزرگ‌ترین دژ نظامی شمال کشور بوده است که در زمان ساسانيان ساخته‌شده و در زمان سلجوقيان تجديد بناشده است. تمامي دیواره‌های اين قلعه توسط گياهان جنگلی پوشيده شده که به‌مرور زمان باعث تخريب آن شده‌اند.
بقعه‌های ماسوله
-
بقعه عون بن علی یا عون بن محمد حنیفه بن علی ؛ این بقعه به‌عنوان محور بـُقاع منطقه و محل اصلی تجمعات مذهبی ساكنان ماسوله به شمار می‌آید. بقعه در كنار مسجد قرار دارد و به قلندرخانه نیز معروف است. این امر می‌تواند نشانگر اعتقادات صوفیانه اهالی منطقه نیز باشد. بقعه‌ی عون بن علی بن محمد بن علی دارای دری به ابعاد ۱۴۵*۷۲ سانتیمتر است كه به در "چله خانه" شهرت دارد. پلان بقعه هشت‌گوش است و گنبدی دو پوش دارد. ارتفاع صحن امامزاده تا زیر طاق گنبد اول ۲۰/۴ متر است. این گنبدشلجمی (اگر دو قوس از دایره بر سطحی محیط شود كه هر دو از نصف دایره طولشان بیشتر باشد و انحداب یا كوژی آن در دو جانب باشد ، آن شكل را شلجمی گویند)است و در روزگاران جدید با حلب پوشانده شده است. در داخل اتاق حرم بقعه ، صندوقی جای دارد كه بر روی آن کتیبه‌ای به خط نسخ از سوره فتح و با تاریخ ۱۰۱۵ هـ . ق دیده می‌شود. چند سنگ‌قبر در داخل وایوان های بقعه و مسجد هم‌جوار وجود دارد كه مربوط به زمان قاجاریه است.
-
امامزاده عین علی و زین علی ؛ این امامزاده در ۱۶۰۰ متری شرق ماسوله در محلی به نام "اشكلت" واقع است. امامزاده دارای کتیبه‌ها و پنجره‌های مشبك است و تاریخ ساخت آن ۹۱۱ هـ . ق است.
-
امامزاده ابراهیم؛ در "خروه بن" بالای ماسوله و بر سر راه جاده خلخال واقع‌شده و دارای قدمت تاریخی است.
-
امامزاده هاشم ؛ در مغرب ماسوله ، زیر كوه سنگی قلعه بن قرار دارد. این امامزاده بنایی تاریخی دارد و بر سر راه جاده طارم واقع است.
منابع:
کتاب میراث فرهنگی استان گیلان | وبسایت همشهری آنلاین
