مسجد نصیرالملک شیراز، مسجدی از نور و رنگ

مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز است. مسجد نصیر الملک به لحاظ جغرافیایی در محله گود عربان که در قدیم به محله اسحق بیگ معروف بوده واقع در جنوب خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیکی شاه چراغ و در کوچه نصیر الملک است. با ما همراه باشید تا با این مسجد زیبا آشنا شوید.

موقیت جغرافیایی بنا

یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان فارس است. جمعیت شیراز در سال ۱۳۹۰ خورشیدی بالغ بر ۱٬۴۶۰٬۶۶۵ تن بوده که این رقم با احتساب جمعیت ساکن در حومه شهر به ۱٬۷۰۰٬۶۸۷ نفر می‌رسد. در این میان با یکی از مساجد پر رنگ و نور شیراز آشنا می‌شویم که به مسجد صورتی معروف است.

• نشانی اثر: ایران، استان فارس ، شیراز، خیابان لطف‌علی خان زند، کوچه‌ نصیر الملک، کوچه‌ تریاکچی.
• دوره اثر / تاریخ ساخت : قاجاريان/ ۱۲۹۳ ق تا ۱۳۰۵ ق
• اشخاص مرتبط با اثر: بانی مسجد میرزا حسن‌علی خان نصیر الملک، فرزند میرزا علی اکبر قوام الملک، و سازنده‌ بنا محمد حسن معمار بوده است. توضیحات مجموعه‌ بناهای نصیر الملک، شامل مسجد و حمام و خانه و در دوره‌ قاجاریان ساخته شده است و هنوز باقی است.

جانمایی مجموعه نصیرالملک بر روی نقشه

اطلاعات تاریخی

مسجد نصیر الملک از مساجد شیراز است كه در محله گودعربان و خیابان لطفعلی خان زند واقع شده است. این مسجد كه از بناهای دوران قاجار است در سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ توسط حسنعلی نصیرالمک ساخته شد.

به حکومت رسیدن سلسله صفویه در ایران موجب به وجود آمدن حکومتی شد که در ایران بعد از سلسله ساسانیان به خود ندیده بودکه سازمان فرقه ای(شیعه) و تشکیلات منظبط ناشی از آن باعث شد که این دولت بر تمام شئون زندگی مرم مسلط شود. اوج گرفتن حیات عقلی شیعه در این دوره که ملازم با تجمع متفکران و اندیشمندان شیعه در مراکز عمده آن روزگار به ویژه اصفهان و تبادل آراء و افکار آنان است، دوره جدیدی را در زمینه حکمت و فلسفه شیعه به همراه داشت و جلوه ای از تمدن را در این کشور پایه گذاری کرد. و حکومت بنا به سنت‌های گذشته، سازماندهی، راه اندازی و ایجاد تاسیسات و تجهیزات زیر ساختی را عمدا بر عهده گرفت در واقع سیاست‌های دنبال شده توسط آنان را می‌توان الهام گرفته از سیاست‌های ساسانیان دانست.

عکس هایی از بازی بسیار زیبای نور رنگ در ارسی ها که هر عکاسی را به وجد می آورد

آنچه مشخص است که دولت صفوی جمع بندی از تاریخ چند هزارساله ایران بوده که مکتبی را تحت عنوان اصفهانی را از جمع بندی ماهرانه فلسفه، هنر ، معماری و شهر سازی روز گار کهن ارائه کردو آن را با توجه به مصادیق و مفاهیم روز خود به جامعه معرفی کرد.

از مظاهر بارز این دوره و آثار شکوهمند آن که هنوز هم در سر تا سر ایران نمود دارد این است که یکی شبکه راه‌های عمودبرهم بوده، که از کوهستان‌ها به داخل کویرها و نمکزارها گسترش یافته بودو دیگر ساختن رباط‌ها و کاروانسراهای بزرگ و توقفگاه‌های آبرومند، کاخ‌ها و بستان‌های زیبا و خوش منظر که در فواصل راه‌ها دانست، که در آنها همه گونه وسائل آسایش و رفاه مردم فراهم آمده بود.

شیوه معماری اصفهانی آن را به دوره تقسیم کرده‌اند که دوره اول که در زمان حکومت صفویه بود را دوره شکوفایی آن و دوره دوم را که از زمان حکوت نادر آغاز و پس از زندیه با سلسه قاجاریه به اتمام می‌رسد که این دوره را دوره انحطاط معماری صفویه می‌دانند که ورود معماری اروپایی در زمان قاجاریه از مهم‌ترین دلایل انحطاط آن است.

معماری در آن زمان افشاریه به علت لشکر کشی‌های پیاپی و عدم رسیدگی به مسائل داخلی کشور ،آثار قابل توجه برای ارائه ندارد و در زمان زندیه هم به علت تمر کز حکومت در شیراز اکثر تاثیرات آن در شیراز پدیدار شد و در زمان قاجار نیز به علت مسایل فنی و نبود نیروی کافی برای ساخت به صورت گذشته به آرامی کشور را از روند معماری ایرانی خارج کرد. اما در باره ویژگی‌های و دستاوردهای معماری اصفهانی نکات زیر را می‌توان نام برد:

• ساده شدن طرح‌ها که در بیشتر ساختمان‌ها، فضاها چهار پهلو هستند
• هندسه ساده و شکل‌ها و خط‌های شکسته بیشتر استفاده می‌شد
• در ته رنگ ساختمان‌ها نخیر و نهاز کمتر شد ولی ساخت گوشه‌های پخ از این زمان آغاز شد
• پیمون بندی و بهره‌گیری از اندام‌ها و اندازه‌های یکسان
• سادگی طرح در بناها هم آشکار شد
• کاهش در اتفاع‌ها
• کاشی هفت رنگ

البته شاید بتوان بیشترین دستاوردهای این دوره را در شهرسازی پیگیر شد چرا که در این دوره مجموعه‌های شهری قابل توجهی را برای آیندگان به جا گذاشته است.

کاشی کاری در مسجد نصیرالملک

اطلاعات معماری مجموعه مسجد نصیرالملک

مجموعه بناهای نصیر الملک شامل مسجد، منزل، حمام ، آب انبار و … در محله قدیمی “اسحق بیگ” شیراز واقع است. قسمت اعظم مجموعه در جریان خیابان‌سازی تخریب و ساختمان‌های جدید در آن احداث شد. آنچه اکنون از منزل نصیر الملک باقی مانده شامل تالار اصلی ، قسمتی از حیاط اندرونی، بخش بیرونی و زیرزمین است. “حاجی میرزا حسنعلی خان نصیر الملک” پسر سوم حاجی قوام الملک، از حکام فارس در دوره قاجاریه بود. تالار آینه به صورت قرینه ساخته شده و در دو ضلع آن دو اُرسی (نوعی درِ قدیمی که دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته می‌شد) بزرگ سراسری با گره چینی‌های ظریف و شیشه‌های رنگی که به دو حیاط اندرونی و بیرونی ارتباط دارد، مشاهده می‌شود. در دو ضلع دیگر تالار یک شاه نشین مرکزی وجود دارد که از دو طرف با ارسی به دو اتاق مجاور باز می‌شود.اتاق‌ها با نقوش ترکیبی ایرانی و اروپایی پوشیده شده است. سقف هر طبقه تخته کوبی شده و دارای نقاشی‌هایی به سبک اروپایی است.

مسجد نصیرالملک

مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز است که در محله گود عربان و در جنوب خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیکی مسجد مشهور شاه چراغ قرار گرفته است.این بنا به دستور میرزا حسن علی ملقب به نصیرالملک ساخته شد، که یکی از بزرگان سلسله قاجار بود.

معماری آن کار محمد حسن معمار بوده است. مدت ساخت آن حدود ۱۲ سال و از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ خورشیدی به طول انجامیده است. زیربنای مسجد برابر با ۲۲۱۲ متر مربع و مساحت آن برابر با ۲۹۸۰ متر مربع است. مرمت، حفظ و نگهداری این بنای باشکوه و ارزشمند با رعایت استانداردهای بین المللی مرمت آثار تاریخی از سال‏‌ها پیش توسط موقوفه نصیرالملک به تولیت آقای محمود قوام و مدیریت آقای مهندس کوروش جاویدی پارسی جانی آغاز شده و همچنان ادامه دارد.

مسجد دارای صحن وسیعی است که در سمت شمال مسجد قرار گرفته است. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است٬ که سقف آن با کاشی‌های هفت رنگ رنگارنگ مزین گشته است. ازاره طاقنمای آن از سنگ گندمک است و طاقنمای ورودی آن دارای مقرنسکاری زیبایی از کاشی هفت رنگ است. درهای ورودی این مسجد٬ دو در بزرگ چوبی است که در بالای آن بر روی سنگ مرمر شعری از شوریده شیرازی به مناسبت سازنده مسجد و سال اتمام آن نوشته شده است.

سردر ورودی مسجد نصیرالملک

مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است. شبستان غربی که پوشش آجری دارد و بیشتر بروی آن کار شده و زیباتر است٬ طاق این شبستان بر روی ستون‌ها ی سنگی و با طرح مارپیچ بر روی آن است. این ستون‌ها در دو ردیف شش‏‌تایی و به تعداد دوازده عدد به نیت دوازده امام قرار گرفته است. همچنین این شبستان دارای هفت درگاه که آن را به صحن مسجد مرتبط می‌کند٬ با هفت در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ است.

صحن اصلی مسجد نصیرالملک

شبستان مسجد نصیرالملک

سنگتراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وکیل  و مسجد مشیر شیراز است و از سنگ گندمک یکپارچه ساخته شده است. طاق و دیوارهای این شبستان با کاشی کاری‌های زیبا تزیین شده است.آسمانه این شبستان با نقشهایی چون گل و بته و نقوش اسلیمی تزئین و چند آیه از آیات قرآن به خط ثلث عالی مزین شده است.کف آن با کاشی های فیروزه‌ای این و سنگ کف محراب آن از جنس مرمر است و از سطح کف شبستان پایین ار است. عرقچین های بین تویزه های این شبستان دارای خیز کمی است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می‌شود.

نمایی از شبستان غربی- در این عکس ستونها و تزئینات آسمانه شبستان به صورت کلی نشان داده شده است.

شبستان شرقی که شبستان زمستانه است، نیز دارای سقفی کاشی کاری شده است و دارای هفت ستون است که ستون های آن ساده (بدون شیار) است و در وسط قرار گرفته اند، سقف آن نیز با کاشی کاری معقلی تزیین شده است. در جلو این شبستان ایوانی به عرض ۶ متر قرار دارد که به وسیله ۸ طاق نما از حیاط جدا می شود و دارای ۷ جرز آجری است. بر روی این جرزها و در پیشانی طاق نماها آیات قرآنی و نقش های گل و بوته کاشی کاری شده است.

موزه در مسجد

در این شبستان دری وجود دارد که به یک چاه آب گشوده می‌شود که به این راهرو چاه گاو یا گاورو گفته می‌شود. همچنین در این مکان یک حوضچه و یک دالان نیز موجود است. هر دو شبستان بر خلاف معمول به خاطر جهت گیری ساختمان قبله در امتداد محور قبله واقع شده‌اند. این شبستان هم اکنون به موزه اوقاف تبدیل شده است. در دالان شمالی سنگ نوشته‌ه‏ای وجود دارد که شعر زیر با خط نستعلیق زیبایی نوشته بر روی آن حک شده است. در پایان نام محمد حسن معمار و استاد محمد رضا کاشی پز که از معماران و سازندگان بنا بوده‌اند و نیز تاریخ شروع آن در ۱۲۹۳ ه.ق و پایان آن در ۱۳۰۵ ه.ق ذکر شده است.

در پایین تابلو این شعر معروف سعدی و نام معمار آمده است:

غرض نقشی است کز ما باز ماندکه هستی را نمی‌بینم بقایی      مگر صاحبدلی روزی به رحمت کند در حق استادان دعایی

سقف زیبای پر از نقش و نگار مسجد

مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای سه نیم طاق در سه طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد. طاق میانی طاقی بلند است، که به طاق مروارید معروف است. بر دیوارهای این طاق آیات قرآنی و احادیث نوشته شده است ،و در سمت چپ آن نیز تاریخ ۱۲۹۹ ه.ق  قید  شده است. همچنین این ایوان داری ۴ غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس کاری و کاسه سازی پنج کاسه مزین شده است.در لابلای آجرهای بدنه این طاق چوب‌هایی برای جلوگیری از لرزش زلزله کار گذاشته‌اند.

ایوان شمالی

آسمانه پنج کاسه ای طاق میانی ایوان شمالی

اشارات متون تاریخی به مسجد نصیر الملک

در کتاب فارسنامه ناصری به این مسجد اشاراتی بدین گونه شده است:

در استحکام بنیان و سنگ ازاره و ستون‌های سنگی، شبستان و دریاچه(حوض) و صحن، مانند مسجد مشیر الملک و بلکه اندکی بزرگتر است و بعضی تصرفات تازه در آن افزوده که بر محاسن آن افزوده است.

در کتاب آثار العجم به این مسجد اشاره و فضاهای آن توصیف شده است.

مسجدنصیرالملک در سال ۱۳۵۸ توسط انجمن آثار ملی و باستان شناسی ایران به شماره‌ی ۳۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

نمای داخلی مسجد

حیاط مسجد نصیرالملک

منابع:

۱-کتاب تاریخ بافت قدیم شیراز،نوشته کرامت الله افسر-تهران سال ۱۳۵۳

۲-مساجد تاریخی شیراز،نوشته کوروش کمالی سروستانی

۳ -گنجنامه مساجد،مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی

۴-برگرفته از کتاب از شار تا شهر نوشته دکتر سید محسن حبیبی ص۸۸

۵-برگرفته از کتاب مجموعه مقالات دومین کنگره معماری و شهر سازی جلد اول ص ۶۳

۶-برگرفته از کتاب از شار تا شهر نوشته دکتر سید محسن حبیبی ص۸۹-۹۱

۷-برگرفته از کتاب معماری ایران گرد آوری آسیه جوادی جلد دوم ص۶۲۱

۸-برگرفته ار کتاب سبک شناسی معماری ایران نوشته دکتر محمد کریم پیرنیا ص۲۷۹

۹-مرکز اسناد و اطلاعات پایگاه بافت قدیم شیراز