همه فواید دانستن 2 زبان

وقتی تازه به دنیا آمده بودم، مادرم روی تخت بیمارستان به چشمانم خیره می شد و کاری انجام می داد که به تغییر شیوه رشد و تکامل مغزم منجر شد.

کاری که باعث شد در یادگیری، انجام همزمان چند کار و حل مساله بهتر عمل کنم و مغزم در برابر اثرات منفی افزایش سن، مقاومت بیشتری از خود نشان دهد. می خواهید بدانید مادرم چه کار کرد؟ او با من به زبان فرانسوی صحبت می کرد.

در آن زمان مادرم نمی دانست این کارش سبب افزایش توانایی های شناختی من می شود. مادرم فرانسوی است و پدرم انگلیسی.

به همین دلیل فکر می کردند دوزبانه بار آوردن من و برادرانم کاری منطقی باشد. حالا که بزرگ شده ام، با انبوهی از پژوهش ها روبه رو هستم که می گویند صحبت کردن به دو زبان می تواند به طور گسترده ای نحوه تفکر ما را تحت تاثیر قرار دهد.

بهبود توانایی های شناختی، فقط قسمتی از امتیازات دوزبانه بودن است. براساس برخی از پژوهش ها، خاطرات و حتی شخصیت افراد نیز می تواند تحت تاثیر زبانی که فرد به آن صحبت می کند قرار گیرد.

انگار مغز یک فرد دوزبانه، دو ذهن کاملا متفاوت را در خود جای داده است. همه این موارد بر این نکته تاکید دارد که زبان، نقشی اساسی در تفکر آدمی بازی می کند.

البته نگاه مثبت به دوزبانه بودن، پدیده جدیدی است. حداقل از قرن نوزده میلادی به این سو، متخصصان امور آموزشی به والدین هشدار می دادند که دوزبانه بار آوردن بچه ها، موجب سردرگمی آنها شده و باعث می شود نتوانند هیچ کدام از آن زبان ها را درست مورد استفاده قرار دهند حتی در بدترین حالت، دوزبانگی را مانعی در برابر سایر جنبه های رشد می دانستند که در نتیجه به کاهش بهره هوشی افراد می انجامد.

اما امروزه این نگرانی ها بیهوده به نظر می رسد. با این که ممکن است گستره واژگان افراد دوزبانه، از هم سن و سالان تک زبانه شان اندکی محدودتر باشد و هنگام نام بردن اشیا کمی کندتر عمل کنند.

در واقع یک مطالعه مهم در سال ۱۹۶۰، به این یافته رسید که توانایی صحبت به دو زبان، خللی در فرآیند کلی رشد ایجاد نمی کند حتی در مقابل، اگر سایر عواملی که بر عملکرد تاثیر دارند ـ مثل موقعیت مالی، اجتماعی و تحصیلات ـ را نیز به حساب آوریم، دوزبانه ها در ۱۵ تست کلامی و غیرکلامی، عملکرد بهتری نسبت به افراد تک زبانه داشتند.

متاسفانه تا سال ها به این پژوهش کم توجهی شد. با این که بعد از آن، تعداد محدودی پژوهش دیگر نیز در مورد مزایای چندزبانه بودن به انجام رسید، اما اکثر پژوهشگران و متخصصان آموزش، همچنان به ایده قدیمی مضر بودن آن ایمان داشتند تا این که طی سال های اخیر، کم کم توجه ها به سوی آن جلب شده است.

یکی از عوامل موثر در این مساله، استفاده از یک روش طیف نگاری با نام fNIRS است که به پژوهشگران امکان می دهد فعالیت مغزی نوزادان را بررسی کنند. با کمک این روش، دانشمندان کانادایی توانستند اولین واکنش مغز نوزاد با زبان را مورد بررسی قرار دهند.

استفاده از آن سبب شد پژوهشگران، به تفاوت های اساسی بین نوزادانی که تک زبانه بزرگ شده بودند با نوزادان دوزبانه پی ببرند.

انسان، بنا بر یک نظریه رایج، «دیناوند» به دنیا می آید و می تواند تفاوت میان صداها را در هر زبانی تشخیص دهد.

وقتی نوزاد به یک سالگی می رسد، احتمالا این توانایی را از دست می دهد و فقط بر صداهای زبان مادری اش تمرکز می کند.

این مساله در مورد تک زبانه ها مورد قبول به نظر می رسد، اما یک پژوهش نشان می دهد نوزادان دوزبانه، در آخرین روزهای مانده به یک سالگی شان، در مواجهه با زبانی کاملا ناآشنا، فعالیت عصبی بیشتری نشان می دهند.

نوزادانی که دوزبانه هستند، تقریبا همزمان با نوزادان تک زبانه مراحل رشد کلامی را طی می کنند. این مساله می تواند تاییدی بر این فرضیه باشد که دوزبانه بودن، سبب تسریع رشد کودک می شود و نه کاهش آن.

دوزبانه بودن به افراد کمک می کند تا در سال های بعدی زندگی خود، حتی بتوانند یک زبان دیگر را راحت تر بیاموزند.

مطالعه دقیق تر پدیده دوزبانگی، سبب درک سایر نکات مثبت آن می شود. برخی از این نکات مثبت، طیف گسترده ای از توانایی ها را در بر می گیرد.

در یک پژوهش، از تعدادی کودک تک زبانه و دوزبانه خواسته شد تا جملاتی را که از نظر دستور زبانی نادرست هستند، بیابند و سپس آنها را اصلاح کنند.

هر دو گروه از کودکان، جملاتی مثل «سیب روی درخت رشد می کنم» را اصلاح کردند، اما تفاوت ها در نحوه نگرش آنها به جملاتی بی معنی مثل «سیب روی بینی رشد می کند» آشکار شد.

تک زبانه ها این جمله را از نظر قواعد دستوری نادرست خواندند، حال آن که از نظر دوزبانه ها این جمله درست بود.

برخی پژوهشگران بر این باورند که نتیجه این مطالعه، بیش از آن که نشانگر تسلط آن کودکان دوزبانه به قواعد دستور زبان باشد، نشانگر عملکرد مطلوب «سیستم اجرایی» است.

سیستم اجرایی به طیف گسترده ای از توانایی های ذهنی اطلاق می شود که جلوی اطلاعات نامربوط را می گیرد و لذا فرد می تواند بر فعالیتی که انجام می دهد تمرکز نماید.

در این پژوهش، کودکان دوزبانه بهتر می توانستند بر قواعد دستوری زبان تمرکز کرده و به معنای عبارات توجهی نکنند.

در مطالعاتی که پس از این پژوهش انجام شد، باز هم دوزبانه ها نتایج بهتری نسبت به تک زبانه ها به دست آوردند.

یکی دیگر از مهارت های اجرایی، عبارت است از توانایی پرداختن به کارهای متفاوت بدون اشتباه گرفتن آن دو با هم، که البته در این مهارت هم، دوزبانه ها سرآمد بودند.

مثلا هنگام دسته بندی اشیای مختلف، می توانستند بدون در نظر گرفتن شکل اشیاء، آنها را بر اساس رنگ دسته بندی کنند.

● مهارت های اجرایی در دوزبانه ها بیشتر است

مهارت های اجرایی، تقریباً در هر کاری که انجام می دهیم، از خواندن مطلب گرفته تا رانندگی، تاثیرگذار هستند. لذا بهبود بخشیدن به این مهارت ها، سبب انعطاف پذیری بیشتر ذهنی می شود.

اثرات مثبت دو زبانگی حتی به مهارت های اجتماعی ما هم گسترش می یابد. دو روان شناس در پژوهش خود دریافتند افراد دوزبانه بهتر می توانند خود را جای دیگری قرار دهند و احساسات و موقعیت وی را درک کنند. دلیل آن هم این است که این افراد، بهتر می توانند جلوی آنچه از قبل می دانند را گرفته و بر دیدگاه دیگران تمرکز نمایند.

اما دقیقا چه چیزی سبب می شود مغز افرادی که به دو زبان صحبت می کنند، انعطاف پذیر و متمرکز باقی بماند. یک پژوهش در مورد دوزبانه های روسی ـ انگلیسی، پاسخ این پرسش را یافت.

در این مطالعه، یکسری اشیاء را در برابر این افراد قرار دادند و یک دستگاه ویژه هم حرکت چشم آنها را تحت نظر قرار داد. از افراد خواسته می شد پس از شنیدن نام هر شیء آن را بردارند.

نکته مهم آزمایش در اینجا بود که برخی نامها در هر دو زبان یکی بود، فقط معنای متفاوتی داشت. مثلاً معادل روسی کلمه «ماژیک» در انگلیسی به معنای «قلم» است.

با این که شرکت کنندگان در این مطالعه در پاسخ نهایی شان، هرگز اشتباه نکردند، اما حرکت چشم آنها نشان داد که قبل از برداشتن شیء اصلی، مدت بسیار کوتاهی نگاهشان به شیء جایگزین می افتاد.

این پژوهش، اطلاعات مهمی در مورد نحوه عملکرد مغز دوزبانه در اختیار ما گذاشته و نشان می دهد که در یک مغز دوزبانه، هر دو زبان برای جلب توجه می کوشند بنابراین مغز دوزبانه ها، در هنگام صحبت یا گوش دادن به رادیو، بشدت مشغول انتخاب واژه مناسب از یک زبان و جلوگیری از واژه معادل از زبان دیگر است.

این کار در واقع نوعی تمرین فوق العاده شناختی است. جالب است که بسیاری از برنامه های «تقویت ذهن» از روشی مشابه استفاده می کنند. یعنی از شما می خواهند هنگام انجام یک تمرین، به اطلاعات منحرف کننده توجه نکنید.

دانشمندان خیلی زود پی بردند تمرینات ذهنی از این دست می تواند مغز را در برابر اثرات منفی افزایش سن مقاوم سازد. پژوهشگران اطلاعات ۱۸۴ نفر که دچار فراموشی بودند را بررسی کردند.

نیمی از این افراد دوزبانه بودند. نتیجه مطالعه این بود که نشانگان فراموشی در دوزبانه ها، چهار سال دیرتر از هم سن و سالان تک زبانه شان پدیدار شد.

این مطالعه، سه سال بعد روی ۲۰۰ نفر از افراد دچار آلزایمر تکرار شد و نتیجه آن، تاخیر پنج ساله ابتلا به آلزایمر در دوزبانه ها را نشان داد. حتی بعد از در نظر گرفتن عواملی مثل شغل و تحصیلات، باز هم این یافته ها معتبر ماند.

دو زبانگی، علاوه بر بهبود توانایی های مغز، می تواند اثرات زیادی بر رفتار افراد نیز داشته باشد. سال هاست پژوهشگران عصب شناسی و روان شناسی درگیر این مساله بودند که آیا افراد دوزبانه، با صحبت به یکی از زبان هایشان، رفتار متفاوتی از خود بروز می دهند یا نه.

اما مشکل اینجاست که نشان دادن این تفاوت در قالب آزمایش کار دشواری است. یکی از پژوهشگران سال ۱۹۶۴، آزمایش جالبی را ترتیب داد. او از تعدادی دوزبانه ژاپنی ـ انگلیسی خواست چند جمله ناکامل را ابتدا به یک زبان و سپس به زبانی دیگر تکمیل کنند.

نتیجه پژوهش این بود که پاسخ همه افراد شرکت کننده از یک زبان به زبان دیگر، کاملاً متفاوت بود. به عنوان مثال، شرکت کنندگان در آزمایش، برای تکمیل عبارت «دوست خوب کسی است که...»، در پاسخ خود به زبان ژاپنی از جمله «...به دوست خود کمک کند» را برگزیدند، اما در پاسخی که به انگلیسی می دادند، جمله «...رک حرف می زند» را انتخاب کردند.

در واقع جوابی که به این پرسش ها داده شد، مشابه جوابی است که افراد انگلیسی یا ژاپنی های تک زبانه به آن می دادند. یافته های این پژوهشگر بیان کننده این مطلب بود که افراد دوزبانه از دو مسیر متفاوت ذهنی استفاده می کنند. درست مثل این که دو ذهن متفاوت دارند.

بتازگی شواهدی چند برای این نظریه یافته شده است. در یکی از آنها، از عده ای از افراد دوزبانه انگلیسی ـ اسپانیایی خواسته شد یک فیلم تبلیغاتی که در آن عده ای زن حضور داشتند را یک بار به یک زبان و شش ماه بعد به زبانی دیگر مشاهده کنند و سپس شخصیت افراد حاضر در آن را ارزیابی نمایند.

وقتی افراد این فیلم را به زبان اسپانیایی دیدند، زنان حاضر در فیلم را مستقل و برونگرا می دانستند، اما با تماشای نسخه انگلیسی زبان همان فیلم، آنها را وابسته و نا امید خواندند. ارزیابی شرکت کنندگان در این پژوهش، با تصویر فرهنگی موجود در هر دو فرهنگ در مورد زن انطباق دارد.

یک پژوهش دیگر هم بیانگر این بود که دو زبانه های یونانی ـ انگلیسی، در مواجهه با یک داستان، بسته به زبانی که داستان به آن روایت می شد، واکنش کاملا متفاوتی داشتند. در داستانی که به یکی از زبان ها روایت شد، نسبت به نقش اصلی داستان احساس بی تفاوتی داشتند و در روایت همان داستان به زبان دیگر، پیگیر او شدند.

یکی از تفسیرهایی که برای این مساله ارائه می شود این است که هر زبان، تداعی کننده ارزش های مربوط به فرهنگی است که هنگام یادگیری زبان تجربه می کنیم.

پژوهش دیگری هم از افراد دوزبانه مکزیکی خواسته بود تا ویژگی های شخصیتی خود را به انگلیسی و اسپانیایی بیان کنند.

در فرهنگ مکزیک، فروتنی مساله ای مهم دانسته می شود. حال آن که در ایالات متحده، قاطعیت اهمیت بیشتری دارد.

وقتی پرسشنامه به زبان اسپانیایی ارائه شد، شرکت کنندگان خود را بیشتر از زمانی که همان پرسشنامه با زبان انگلیسی بود، فروتن ارزیابی می کردند.

● اثرات مثبت یادگیری زبان دوم

برخی از تغییرات رفتاری را می توان به نقش زبان، به عنوان ساختاری که از خاطرات حفاظت می کند و به آنها شکل می دهد، مربوط دانست.

بسیاری از پژوهش ها نشان می دهد اگر نام چیزی را بدانیم بهتر می توانیم آن را به خاطر آوریم. شاید به همین دلیل باشد که نمی توانیم خاطرات سال های آغازین کودکی را به یاد آوریم.

حتی شواهدی هم موجود است که قواعد دستوری یک زبان می تواند به خاطرات ما شکل دهد.

بتازگی پژوهشگری در دانشگاه استنفورد دریافت که اسپانیایی زبان ها، در به یاد آوردن کسی که باعث بروز یک عمل تصادفی شد ضعیف تر از انگلیسی زبان ها عمل می کنند. شاید به این دلیل که اسپانیایی ها برای گفتن «فلانی گلدان را شکست»، فاعل انجام این عمل را ذکر نمی کنند.

این یافته شاید موید این باشد که یادآوری خاطرات در افراد دوزبانه، به زبانی که صحبت می کنند بستگی داشته باشد. در یک پژوهش ساده ولی هوشمندانه، از دو زبانه های چینی ـ انگلیسی خواسته شد به یک پرسش معلومات عمومی پاسخ دهند.

مثلا از آنها خواسته شد مجسمه ای را نام ببرند که یکی از دست هایش را بلند کرده و به دوردست ها می نگرد.

نتیجه این بود که وقتی این پرسش به زبان انگلیسی پرسیده شد، اکثر افراد «مجسمه آزادی» را به یاد آوردند، حال آن که همین پرسش به زبان چینی، بیشتر پاسخ «مجسمه مائو» را به همراه داشت.

به نظر می رسد که یاد آوردن خاطرات شخصی نیز این گونه باشد. با وجود پیشرفت های زیاد در این حوزه، هنوز هم پرسش های زیادی بی پاسخ مانده است.

اصلی ترین پرسش این است که آیا افراد تک زبانه هم می توانند از مزایای دوزبانه بودن برخوردار شوند. اگر پاسخ به این پرسش مثبت باشد، انگیزه ای دوچندان به یادگیری زبان خارجی در مدارس خواهد بود.

با این که در مورد دشواری های یادگیری یک زبان دیگر بعد از دوران کودکی بحث های زیادی شکل گرفته، اما شواهد حاکی از آن است که تلاش برای این کار، بی شک به نتیجه می انجامد.

در هر سنی می توانید یک زبان دیگر بیاموزید و شاهد اثرات مثبت آن بر سیستم شناختی خود باشید. البته اثرات مثبت این نوع یادگیری، کمتر از دوزبانگی است، اما در هر صورت، یادگیری زبان خارجی در هر سنی به فعال نگاه داشتن ذهن کمک می کند.

● چند زبان در دنیا داریم؟

تخمین زده می شود مردم دنیا به بیش از ۷۰۰۰ زبان مختلف صحبت می کنند. ۹۰ درصد این زبان ها توسط کمتر از ۱۰۰ هزار نفر مورد استفاده قرار می گیرد.

بیش از یک میلیون نفر به ۱۵۰ الی ۲۰۰ زبان صحبت می کنند و حتی ۴۶ زبان، فقط یک گویشور دارد. (در علم زبان شناسی به افرادی که به زبان یا گویشی تحکم می کنند گویشوران آن زبان یا گویش گفته می شود) زبان هایی که ریشه مشترک دارند در یک گروه قرار می گیرند.

به عنوان مثال، انگلیسی به آلمانی و هلندی مربوط است و همگی در دسته زبان های هند و اروپایی قرار می گیرند.

زبان های هند و اروپایی شامل زبان های رومنی، نظیر فرانسوی، اسپانیایی و ایتالیایی که همگی از لاتین سرچشمه می گیرند نیز هست.

زبان فارسی از شاخه هند و اروپایی زیرشاخه هند و ایرانی و دسته زبان های ایرانی است. زبان های هند و ایرانی گستره جغرافیایی بزرگی شامل فلات ایران، قسمت هایی از آسیای میانه، شمال شبه قاره هند و بخش هایی از قفقاز را در برمی گیرد. به طور کلی در آسیا ۲۲۰۰ زبان وجود دارد. این در حالی است که اروپا فقط ۲۶۰ زبان دارد.

نکته جالب این است که همه زبان ها تقریبا از یک نوع ساختار گرامری استفاده می کنند، حتی در صورتی که ریشه یا واژگان مشترکی هم نداشته باشند.

در جوامعی که به خاطر موقعیت کوهستانی به یکدیگر دسترسی ندارند، زبان های مختلفی شکل یافته است. به عنوان مثال، پاپوآ گینه نو ۸۳۲ زبان متفاوت دارد!

پر گویشورترین زبان های دنیا بر اساس تعداد افرادی که آن زبان، زبان مادری یا زبان دومشان است بر اساس آمار یونسکو عبارتند از: چینی، اسپانیایی، انگلیسی، هندی، عربی، بنگالی، روسی، پرتغالی، ژاپنی، آلمانی و فرانسوی.

● زبان های در معرض انقراض

جهانی سازی و همگن سازی فرهنگی سبب شده که بسیاری از زبان های دنیا در خطر نابودی قرار گیرند. یونسکو ۲۵۰۰ زبان را که در خطر نابودی هستند، شناسایی کرده است.

یک چهارم زبان های دنیا کمتر از ۱۰۰۰ نفر گویشور دارد و اگر این زبان ها به نسلی دیگر منتقل نشوند، برای همیشه از دست می روند.

طبق آمار یونسکو، در ایران ۲۵ زبان در معرض انقراض است که از آنها می توان به زبان تاتی (گیلان)، هورامی (کردستان)، داری (یزد و کرمان) و وفسی (مرکزی) اشاره کرد.

اطلس زبان های در معرض انقراض دنیا به همراه جزئیات در تارنمای یونسکو به نشانی http://www.unesco.org/culture/languages atlas/index.php موجود است.

● چرا یک زبان دیگر یاد بگیریم؟

یادگیری یک زبان دیگر، توانایی هایمان در زبان مادری و نیز امکان کنکاش در سایر فرهنگ ها را بیشتر می کند.

بر اساس یک پژوهش صورت گرفته، افرادی که در شغل شان از بیش از یک زبان استفاده می کنند، هشت درصد بیشتر از سایرین درآمد دارند! بسیاری از دانشمندان هم بر این باورند که دانستن یک زبان دیگر قدرت ذهنی را افزایش می دهد.

همچنین، دوزبانه بودن می تواند عوارض مغزی افزایش سن را تا حدی کاهش دهد. نقل قول جالبی از نلسون ماندلا در مورد اهمیت دانستن یک زبان دیگر وجود دارد.

او می گوید: «اگر با فردی با زبانی که می فهمد صحبت کنید، حرف تان به مغزش می رسد. اگر با او با زبان مادری اش صحبت کنید، حرفتان بر دلش می نشیند.»

● یادگیری کدام زبان ها دشوارتر است؟

دشواری یا سادگی یادگیری یک زبان، به زبان مادری هر فرد بستگی دارد. به طور کلی، هر قدر زبان دوم از نظر واژگان، جملات، صدا ها و ساختار جمله، به زبان مادری و فرهنگ اجتماع هر فرد نزدیک تر باشد، یادگیری اش ساده تر می شود.

به عنوان مثال برای یک لهستانی زبان، یادگیری زبان های اسلاوی، مثل چکی یا زبان های آسیایی مثل ژاپنی ساده تر است. شباهت های زبان شناختی هم یعنی این که برای فرد ژاپنی زبان، یادگیری چینی ساده تر از لهستانی خواهد بود.