آموزش حفظ قرآن

مقدمه ناشر

عَنِ الصادقِ (ع): لايُعذب اللّّّه قلبأ وَ عي القرآنَ .

حضرت صادق(ع) فرمود: خداوند قلبي را كه با قرآن آشنايي دارد عذاب نمي كند.

قرآن كريم كتاب آسماني مسلمين و كلام رب العالمين است كه مشتمل بر تمامي حقايق و معارف الهي است. رسول اكرم (ص) كه اين وديعه الهي بر قلب حضرتش القا گرديده، از آن به عنوان ثقل اكبر تعبير فرموده و بر تمسك به آن در كنار ثقل كبير(اهل بيت عصمت) كه از هر چيز اكبر است مگر از ثقل اكبر كه اكبر مطلق است تاكيد فرموده است.

حديث شريف ثقلين و احاديث متعدد ديگري كه در رابطه باقرآن و بهره مندي از اين اقيانوس بي كران معارف از ناحيه مقام شامخ ختمي مرتبت و ائمه معصومين (ع) وارد شده بيان شده بيان گر منزلت رفيع قرآن و مقام و جايگاه عظيم اين كتاب الهي است. قرآن كريم معجزه جاودانه و ختميه خاتم الانبياء (ص) است و برهان قاطع و روشني است بر حقّانيت خاتميت تا قيامت.

از اين رو هرگونه انس با قرآن چه قرائت يا تلاوت آن و چه مطالعه و تدبّر و تفكر در آن و چه حفظ و كتابت آن، از ارزش فراواني برخوردار است. اهتمام رسول اكرم (ص) و ائمه (ع) به قرآن و كتابت و حفظ آن از همان صدر اسلام موجب شد كه بسياري از مسلمين به اين امر مهم همت گمارند و كتاب وحي و حفاظ قران در همه ادوار تاريخ اسلام ظهور كنند و در حقيقت يكي از عوامل مصونيت قرآن از تحريف همين حفظ و كتابت آن بوده است.

در عصر حاضر كه به بركت انقلاب اسلامي و انس شديد بزرگ رهبر جهان اسلام امام امت ـ قدس الله نفسه الزكيه ـ و اهتمام مقام معظم رهبري حضرت آية الله خامنه اي نسبت به مسايل مربوط به قرآن، كشور ايران پايگاه اين كتاب آسماني محسوب مي شود، لازم است كه جوانان برومند اين كشور انقلابي در صحنه هاي مختلف مربوط به قرآن اعم از قرائت، حفظ، درك مفاهيم و معاني، تفسير و به كارگيري تعاليم بلند آن پيشتاز باشند كه هستند ولي اين انتظار هست كه در كشور جمهوري اسلامي ايران لااقل همه مردم با روخواني قرآن آشنا شوند به گونه اي كه قرآن را به سهولت بخوانند.

اگر مي خواهيم از نگرانيها و اضطرابهاي روزمره نجات پيدا كنيم و خاطري آرام داشته باشيم بايد لااقل هر روز صبح دقايقي را صرف خواندن قرآن نماييم و در اينصورت خواهيم ديد آن روز چه آرامشي داريم و چه زيبا زندگي مي كنيم. خداوند نيز مي فرمايد:

و نُنّزلُ منَ القُرآنِ ما هوَ شِفاءٌ و رحمةٌ لِلْمؤمنينَ و لايَزيدُ الظّالمينَ إلّا خَساراً

و نازل كرديم از قرآن آنچه را كه او شفا و رحمت است براي مومنين و نمي افزايد ستمكاران را مگر زيان و خسارت.

پس قرآن براي مومنين شفا و رحمت است.

در هر حال جاي خرسندي است كه در مسابقات بين المللي حفظ و قرائت قرآن كريم، جوانان مسلمان ايراني گوي سبقت را ربوده و مقامهاي اول و دوم جهاني را از آن خود كرده اند و يكي از چهره هاي درخشان برادر عزيزمان كاظم گرامي است كه در مسابقات كشوري بارها مقام اول و در مسابقات جهاني مقام دوم و اول (1370) را در رشته حفظ كل قرآن احراز نموده اند.

آقاي گرامي كه از طلّاب حوزه علميه خراسان هستند و در حال حاضر در دانشگاه علوم اسلامي رضوي اشتغال به تحصيل دارند و در مسير آشنايي با معارف و احكام قرآني تلاش مي كنند، در زمينه حفظ قرآن و روش و كيفيت آن تجربه هاي علمي و عملي فراوان دارندو لذا از ايشان درخواست شد كه اين تجربه هاي گرانبهاي خود را در اختيار نسل جوان و جامعه انقلابي قرار داده و در اين رابطه جزوه و يا كتابي را تدوين نمايند كه ايشان اجابت نموده و كتاب حاضر را به رشته تحرير در آوردند.

با تشكر از جناب آقاي گرامي و آرزوي توفيق روز افزون براي ايشان در راه نشر فرهنگ قرآن كريم اميدواريم برادران و خواهران مسلمان و به ويژه نسل جوان دانش آموز، دانشجو و طلّاب علوم ديني حديث شريف پيامبر اكرم (ص) شوند كه فرمود:

حَمَلةُ القُرآنِ عُرَفاءُ أهلِ الجَنّةِ

حاملان قرآن عارفان اهل بهشت هستند.

ضرورت و اهميت حفظ قرآن

الحافِظُ لِلْقرآن، العاملُ به معَ الَسّفرةِ الكِرام البَرَرة.

كسي كه قرآن را حفظ و به آن عمل مي كند، با فرشتگان وحي كه عالي رتبه و با حسن و كرامتند همراه خواهد بود.

قال رسول الله (ص):
أشرافُ اُمّتي حَمَلُة القرآن و أصحابُ اللّيلِ

رسول اكرم (ص) مي فرمايد: حاملان معارف قرآن بزرگان امت من هستند و شب زنده دارانند.

اهميت حفظ قرآن كريم را در امور زير مي توان خلاصه كرد:
# پيامبر اكرم (ص) فرمودند:

اذا التبستْ علَيكمُ الفِتَنُ كِقِطَعِ المُظْلِم فعَليكُم بالقرآن

آن زمان كه فتنه ها چون پاره هاي شب تاريك به شما رو مي آورند به قرآن پناه بريد.

امروزه شاهديم كه جهان مادي به لحاظ دوري از ارزشهاي انساني و الهي همچون كلافي سردرگم در مشكلات اجتماعي و فرهنگي آشفته و سرگردان است. و اين سخن كه سختي و بدبختي ما به دست خداوند است مورد قبول نيست چرا كه خود مي فرمايد:

إنّ الله لايُغيّر مابقومٍ حتي يُغيّروا ما بأنفسهِم و اذا ارادَ الله بقَومٍ سُوءً فلا مردّله و ما لَهم منْ دونه منْ والٍ.

بدرستي كه خداوند تغيير نمي دهد سرنوشت هيچ قومي را مگر اينكه خود آن قوم نفسشان را تغيير دهند و زماني كه خداوند اراده بدي به بندگان خود نمايد بدي را به آن ردّ نمي كند و جز خدا دوستي براي انسان نيست.

بنابراين تغيير هر قومي به دست خود آنان است و خداوند هيچگاه بدبختي انسانها را نمي خواهد و اين خود انسانها هستند كه ذلت و بدبختي را براي خود بوجود مي آورند. و حافظان كلام شفابخش الهي پيام آوران نورند و مي توانند در هر زمان و مكان نسخه شفابخش الهي را براي جانها و روانهاي مشتاق تلاوت كرده و راه سعادت و هدايت را به آنها عرضه كنند.

# كشورهاي اسلامي و عربي از حافظان قرآن كريم به عنوان يكي از برنده ترين سلاحهاي تبليغي استفاده مي كنند. از اين رو سزاوار است در دامان مطهر انقلاب اسلامي، دوستداران قرآن بكوشند تا با حفظ و قرائت قرآن، آنان را خلع سلاح كرده و مبلغين راستيني براي اسلام عزيز باشند و طلّاب حوزه هاي علميه كشورمان بايد در اين رابطه يعني حفظ قرآن اهتمام بيشتري ورزند و بهتر است حفظ قرآن يكي از رشته هاي تحصيلي حوزه هاي علميه باشد زيرا حضور طلاب حافظ قرآن در صحنه هاي داخلي و خارجي تاثيري بيش از ديگر حافظان دارد. با صرف تنها دو ساعت در روز كافي است كه بتوان تمامي قرآن را در مدت چهار سال و شايد كمتر حفظ كرد. و تاكيد مي شود طلّاب عزيزي كه استعداد حفظ قرآن را دارند اين امر مهم را شروع كنند و مطمئن باشند خداوند آنها را كمك و ياري خواهد نمود و مي توانند بهره هاي فراواني از حفظ قرآن ببرند.

# استدلالي بهتر و محكم تر از ايات قرآن وجود ندارد چنانكه خداوند مي فرمايد:

يا ايّها الناسُ قد جاءَكم برهانٌ منْ ربكم و أنزلنا اليكُم نوراً مُبيناً.

اي مردم به تحقيق شما را حجت و دليلي از ناحيه خداوند آمد و نازل كرديم بر شما نوري روشن.

بنابراين قرآن برهان است و از آن براي استدلال و پاسخگويي به سئوالات و مشكلات مختلف مي توان بهره برد.

# چون حفظ قرآن نياز شديد به تمرين و تكرار دارد لذا توفيق سر و كار زياد با قرآن را به وجود مي آورد كه اين خود باعث نورانيت ظاهري و باطني است.

# از همه مهمتر حفظ قرآن يكي از راههاي آشنايي انسان با مفاهيم عاليه قرآني و به كار بستن دستورات آن است. حضرت علي (ع) نيز مي فرمايد:

الله، الله بالقرآنِ لايَسبِقكُم بالعَملِ به غيركُم.

خدا را ! خدا را! درباره قرآن كه ديگران با عمل به آن بر شما پيشي نگيرند. 

هدف از حفظ قرآن كريم

رسول اكرم (ص) فرمود:

انّما الأعمالُ بالنّياتِ و لكّلِ امرءٍ ما نوي فلابدَّ للْعَبد مِنْ خالصِ النيّةِ في كلِّ حركةٍ و سكونٍ.

كارها به نيّتها است و هر كس به مقدار قصدش بهره مند مي شود لذا بر بنده است كه در هر حركت و سكوني نيّت را خالص كند.

و نيز فرمود:

مَنْ كانتْ نيّتُه الدنيا فرَّق اللهُ عَليهِ اَمْره و حعَل الفَقْر بيْن عَيْنيه و لَمْ يأتهِ منَ الّدنيا إلاّ ما كتَب لَه و مَنْ كانتْ نيّتُه و الاخرة جمَع الله شَمْله و جعَل غِناه في قَلْبِه واتتهُ الّدنيا و هي راغِمة.

هر كس هدفش دنيا و رسيدن به مال و مقام باشد خداوند كارش را به ثمر نمي رساند و او را فقير مي كند و از دنيا چيزي اضافه تر از آنچه برايش مقرر شده به او نمي رسد. و كسي كه نيتش آخرت باشد، خداوند كارش را به ثمر مي رساند و او را بي نياز مي كند و خداوند دنيا را در حالي كه پيش چشم او بهايي ندارد نيز به او مي رهد.

محقق طوسي در تعريف نيت مي فرمايد:

النيّةُ هيَ القصد إلي الفعلِ و هيَ الواسِطةُ بينَ العِلْم و العمَلِ اذا مالَم يُعْلم الشيء لم يكُنْ قَصده و مالَمْ يَقْصْده لَمْ يَصدْر عَنه.

نيت عبارت است از قصد انجام كاري و نيت واسطه بين علم و عمل است زيرا اگر آگاهي از چيزي نباشد قصد آن ممكن نيست و زماني كه قصد نباشد كاري انجام نمي شود.

بعضي ديگر نيز گفته اند:

انّه انبعاثُ القَلبِ نحوَ الّاعةِ غَيْرَ ملحوظٍ فيه شيءٌ سِوي وَجه اللهِ سبحانَه.

نيت صادقه عبارت است از برانگيخته شدن قلب به سوي خداوند بدون توجه كردن به چيزي ديگر جز پروردگار متعال.

پس نيت ركن اصلي براي عمل انسان است يا بهتر است بگوييم نيت به مثابه جان و عمل به منزله تن است و ارزش و اعتبار عمل هر فرد در گرو نيت و هدف اوست. حفظ قرآن كريم نيز ممكن است با هر هدفي صورت بگيرد. بعضي ممكن است هدفشان اين باشد كه در پرتو قرآن زندگي بهتري از لحاظ مادّي و يا شهرتي پيدا كنند و يا به وسيله حفظ و يا قرائت قرآن نزد ديگران محبوب شوند و يا در خود احساس غرور و منيّت كنند، اين را بايد دانست كه قرآن اين اهداف را نمي پسندد. بهترين نيت آن است كه انسان قرآن را كتاب معشوق بداند و شايسته است حافظ نور الهي نيت و هدفي همسنگ با نور براي خود در نظر بگيرد و نيتش را صادق و خالص نمايد و با اين انگيزه به حفظ و تلاوت قرآن بپردازد كه به دنبال آن به مفاهيم قرآن عمل نمايد تا بتواند از قرآن حظّ واقعي را ببرد.

اگر انسان در مفاهيم قرآن دقت نكند و به ظاهر بسنده كند از نور قرآن در ذهن و قلب او جاري نخواهد شد. به عبارت ديگر يك قاري يا حافظ اگر بعد از مدتها قرائت و حفظ قرآن ئر وجودش تغييراتي بوجود نيامد بداند كه قرآن اثر كامل و جامع در او نگذاشته است. البته قرآن آنقدر جذابيّت دارد كه ظاهر آن در انسان تاثير بگذارد اما بايد توجه داشت كه اين تاثير اولين مرحله قرائت و حفظ است زيرا خداوند مي فرمايد:

اِنَّما الْمُؤمِنُونَ الَّذينَ اِذا ذُكِرَ اللهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهم و اِذا تُلِيَتْ عَليهِم آياتُه زادتهم ايماناً و علي ربِّهِم يَتوكّلَون.

بدرستي كه مومنان افرادي هستند كه هرگاه ذكر خدا شود قلبهاي آنها جلا پيدا مي كند و هرگاه تلاوت قرآن بر آنها شود ايمان آنها زيادتر مي شود و بر پروردگارشان توكل مي كنند.

پس از اهداف تلاوت، زيادي ايمان است. حال اگر قاري و حافظ قرآن، قرآن بخواند ولي اين اثر در او پيدا نشود بايد در نيت خود تجديد نظر كند.

بهترين دوران حفظ قرآن

حضرت صادق(ع) فرمود:

مِن قرءَ القرآنَ و هوَ شابٌ مُؤمنٌ اختَلَط القرآنُ بِلحَمهِ و دَمِه.

كسي كه قرآن بخواند در حالي كه جوان و مومن باشد، قرآن با گوشت و خون او آميخته مي شود.

و نيز رسول اكرم (ص) فرمود:

مثَل الّذي يَتعلّم في صِغَره كالنقشِ في الحَجر و مثَل الّذي يَتعلَّم في كِببَره كالّذي يكُتبُ علي الماءِ.

آموختن در كودكي همچون نقشي است كه بر سينه سنگ حك شده باشد و كسي كه در بزرگسالي به تعلم بپردازد مثل كسي است كه روي آب بنويسد.

يكي از وظايفي كه بر عهده پدران و مادران مي باشد تعليم دادن قرآن كريم به فرزندان است و همانطور كه به ساير دروس آنان توجه مي شود بايد نسبت به تعليم قرآن فرزندان در سنين نوجواني و جواني نيز اهتمام كردو مي توان شاهد بود نوجواناني كه با قرآن سرو كار دارند كمتر از آنان كه با قرآن انسي ندارند به انحراف و فساد كشيده مي شوند چرا كه زمينه در آنها آماده تر است و با چند دوست ناباب از مسير حق منحرف مي شوند.

در نوجواني ذهن خالي از هر نوع اشتغالات غير ضروري و بيهوده است از اين رو ذهن در اين دوران حالتي همچون آهن ربا دارد و معلومات مختلف را به سرعت جذب مي كند. اگر حفظ قران كريم در سنين 10 تا 15 سالگي صورت گيرد با سهولت بيشتري يه نتيجه مي رسد. در بعضي كشورهاي اسلامي مدارسي تحت عنوان مدارس حفظ قرآن وجود دارد كه نوجوانان و جوانان در اين سن در آنها به حفظ قران مي پردازند.

اگر چه نوجواني و جواني بهترين دوران علم اندوزي محسوب مي شود اما نبايد از اين نكته غفلت كرد كه علاقه شديد و تلاش و كوشش، زمان نمي شناسد و در هر موقعيتي كه باشد انسان را به هدف مي رساند. اگر انسان طالب نتيجه است بايد تلاش كند و اگر تلاش در جهت درست واقع شود خداوند نيز او را كمك مي كند. متأسفانه در اجتماع ما گروهي همين كه پا به سن مي گذارند مي گويند ديگر از ما گذشته است و توان انجام كاري را نداريم. در حالي كه خداوند در وجود انسانها اراده هاي متفاوتي را آفريده است و انسان اگر بخواهد كاري را انجام دهد و از او كمك بگيرد حتماً مي تواند آن را هر چند مشكل باشد انجام دهد به علاوه كه قرآن داراي جاذبه اي است و افرادي كه با آن سرو كار پيدا مي كنند و با آن مأنوس مي شوند ديگر نمي توانند آن را رها كنند.

خلاصه كلام آن كه اگر چه بهترين دوران حفظ قرآن سن 10 تا 15 سالگي است اما با كمك از خداوند منّان و اراده اي قوي و سعي و تلاش و برنامه ريزي و نظم، در هر موقعيتي مي توان قرآن را حفظ نمود و از آن لذت برد. و عشق است كه همه مشكلات را آسان مي كند زيرا عشق اكسير معجزه آسايي است كه هر زماني بر صفحه دل روشن ضمير پديد آيد او را با نيروي فوق العاده به پيش مي برد و در حداقل زمان بهترين نتيجه را براي او به ارمغان مي آورد. ولي موفقيتها و كمالات هيچگاه آسان به دست نمي آيد و نيازمند مداومت و پشتكار فراوان است و چه زيبا فرموده است كه:

به هوس راست نيايد به تمنا نشود       كه در اين راه بسي خون جگر بايد خورد

مراحل حفظ قرآن كريم

حفظ قرآن كريم مشتمل بر سه مرحله است:

# روخواني و صحيح خواندن كلمات، كه بهتر است اين كار در سنين زير 10 سالگي انجام گيرد.

# فراگيري ترتيل (رعايت وقف و وصل آيات) لحن (آيات را با آهنگ عربي خواندن) و صوت و تجويد كه بهتر است در سنين 10 سالگي و بالاتر انجام شود.

# حفظ قرآن، كه بهترين دوران براي اين مرحله از 10 تا 15 سالگي مي باشد.

ذكر اين نكته لازم است كه مراد از فراگيري تجويد از سن 10 سالگي به بعد تنها به مقدار ضرورت است وگرنه دامنه تجويد بسيار طولاني است و سالها تلاش و فعاليت لازم است و توصيه مي شود ادامه كار تجويد بعد از تمام كردن حفظ قرآن دنبال شود.

نقش زمان در كيفيت و كميت حفظ كل قرآن

از آنجا كه هر انسان داراي موقعيت و استعدادي خاص مي باشد خوب است افراديكه مي خواهند قرآن را حفظ كنند، حد معمول زماني كه اين كار به طول مي انجامد را بدانند. طبق برآوردها و تجربه هايي كه شده است اگر فردي در شبانه روز سه ساعت از وقت خود را حفظ كردن نمايد مي تواند در طي سه سال هنه قرآن را حفظ نمايد. البته سه ساعت نبايد پشت سر هم باشد بلكه بايد در سه مرحله انجام گيرد و در هر مرحله حداكثر يك ساعت باشد تا بر ذهن فشار وارد نيايد و ايجاد خستگي نكند. و اگر در شبانه روز يك ساعت و نيم وقت صرف كند حفظ تمام قرآن حدود شش سال طول خواهد كشيد. و يك ساعت و نيم نيز بايد در دو مرحله باشد تا خستگي بوجود نيايد و طبق اين تجربه مي توان زمان بندي مناسب را انجام داد. و توصيه مي شود افرادي كه مصمم هستند در اين راه قدم بردارند حتماً از روزي نيم ساعت شروع كنند بدين ترتيب كه ماه اول روز نيم ساعت، ماه دوم روزي يك ساعت، و ماه سوم روزي يك ساعت و نيم و بالاخره براي افرادي كه اشتغال كمتري دارند در ماه چهارم روزي سه ساعت و گرنه بهتر همان روزي يك ساعت و نيم است.

ذكر اين نكته لازم است كه در اوائل كار مشكلات جذب حفظ در ذهن وجود دارد اما بعد از مدتي اين مشكلات رفع خواهد شد و ذهن در مسير محفوظات قرار خواهد گرفت و عملاً اين مطلب را درك خواهيد كرد كه حفظ جزء دوم آسانتر از جزء اول است و همينطور تا آخر قرآن.

بهترين شيوه حفظ قرآن كريم

شكي نيست كه افراد مختلف داراي شرايط و ويژگيهاي متفاوتي مي باشند و هر كس با شناختي كه از ظرفيت و استعداد خود دارد مي تواند بهترين شيوه ها را برگزيند. اما شايسته است تا به نكاتي كه در خلال سالها تجربه و ممارست به دست آمده است و بيشترين سهم را در حفظ دارند به طور خلاصه اشاره شود.

1- روش حفظ:

به سه شيوه مي توان آيات را حفظ كرد

الف ـ از طريق تكرار و تمرين.

ب ـ با استفاده از نوارهاي ترتيل.

ج ـ با نوشتن آيات.

ولي از ميان اين سه شيوه اول توصيه مي شود. اما نكته اي كه ذكرش لازم است و به حفظ كردن كمك فراوان مي كند اين است كه هدف فرد نبايد تنها اكتفا به حفظ قرآن باشد بلكه با خود اينگونه فكر كند كه علاوه بر قرآن مثلاً نهج البلاغه را هم حفظ خواهم كرد. اگر چنين هدفي را تعقيب كند و پشتكار و استمرارش را با مدد از توفيقات الهي همراه سازد مي تواند قرآن كريم را زودتر حفظ كند و در عين حال از ادامه كار خسته نشود. چنانكه اين امر در طي كردن مدارج مختلف تحصيلي نيز صادق است. دانش آموزي كه به مراحل عالي تر فكر كند موفق تر از ديگر دانش آموزي است كه اين انديشه را در سر ندارد.

2- شرايط حفظ:

شرايط حفظ را به دو دسته فردي و عمومي مي توان تقسيم كرد:

اول شرايط فردي:

1-هر كس در اوايل حفظ بايد به طبيعت خودش مراجعه كند و سپس با سه حالت صوتي قوي، متوسط و ضعيف تمرين كند و همينطور از نظر آهنگ خواندن به صورت تند و كند و متوسط تمرين كند و بعد هر كدام از نظر كيفي و كمي براي او بهتر بود و با طبيعتش سازگاري بيشتري داشت همان را انتخاب كند و ادامه دهد. مثلاً فرض كنيد مي خواهيد سوره هاي نبأ و نازعات و عبس را حفظ كنيد. سوره نبأ را با صورت قوي و از نظر آهنگ به صورت تند تكرار كنيد. سوره نازعات را با صوت متوسط و آهنگ متوسط تمرين كنيد و سوره عبس را با صوت ضعيف و آهنگ كند قرائت كنيد و بعد هر كدام از اين سه طريق با طبيعت شما سازگارتر بود و زودتر و آسانتر توانستيد حفظ كنيد همان را ادامه دهيد. ولي تجربه نشان داده است كه اگر صوت و آهنگ خواندن هر دو متوسط باشد بسيار نيكو بوده و شخص زودتر به نتيجه مي رسد.

اينكه گفته مي شود صوت و آهنگ متوسط بهتر است به اين خاطر است كه حفظ كردن، تكرار و تمرين زياد لازم دارد و ممكن است انسان بعد از مدتي دچار ناراحتي حنجره و يا ناراحتيهاي ديگر شود و يا ممكن است زود خسته شود و يا نيازمند صرف وقت زياد باشد و در نتيجه كم حفظ كند. و آهنگ نيز اگر تند باشد موجب مي شود كه هنگام تحويل دادن تند تحويل داده شود و اين با اصول حفظ منافات دارد و اساساً قرآن را بايد با تأمل و تدبر خواند.

3- حفظ قرآن بايد در مواقعي كه مغز انسان آرامش كامل دارد صورت گيرد تا در ذهن بماند. بنابراين دانش آموزي كه از كلاس درس بازگشته و يا كارگري كه از كار دست كشيده و يا طلبه و دانشجويي كه مدتي را مطالعه نموده است نبايد تمريناتش را شروع كند. نكاتي كه در آرامش فكري موثرند عبارتند از:

الف ـ مكان: جايي كه براي حفظ در نظر گرفته مي شود بسيار با اهميت است. بايد سعي شود مكاني انتخاب شود كه اشياء مختلف با نقش و نگار در ديد انسان نباشد چرا كه هر كدام ممكن است اشتغالاتي را در ذهن ايجاد كند. بنابراين توصيه مي شود كه حتي الامكان تمرينات خود را در مكان ثابتي انجام دهيد چون تغيير مكان از تمركز حواس مي كاهد. ونيز توصيه مي شود اگر پرده و يا ديواري سفيد رنگ در مقابل قرار گيرد بهتر است زيرا در آرامش فكر موثر است.

ب ـ زمان: اوقاتي كه انسان از آرامش ذهني برخوردار است عبارت است از اول صبح و قبل از طلوع آفتاب. زيرا انسان با استراحت در شب آرامش فكري و روحي خود را بازيافته است و خداوند نيز مي فرمايد:

وجعلنا نَوْمَكُمْ سُباتاً .

و خواب شما را وسيله آسايش قرار داديم.

و يا در جاي ديگر مي فرمايد:

اللهُ الّذي جعَل لكُم اللّيلَ لِتسكُنوا فيه و النّهارَ مُبصراً .

خداوند براي شما شب را قرار داده است تا در شب سكني و آرامش بگيرد و قرار داده است بر شما روز را تا بيدار باشيد و به تلاش و فعاليت بپردازيد.

براي تحقق اين منظور بهتر است شبها زودتر به خواب رويم تا بتوانيم صبحها زودتر برخيزيم.

ج ـ پرهيز از اشتغالات غير ضروري: از آنجايي كه حافظ قرآن بيش از هر چيز نياز به آرامش روحي و رواني دارد، بايد سعي كند خود را كمتر در معرض اشتغالات متفرق قرار دهد. البته اگر اتفاق پيش بيني نشده اي روي دهد بايد تا غلبه كردن و به فراموشي سپردن آن و تسلط بر اعصاب و روان كار حفظ را به تأخير انداخت و سپس با آرامش خاطر كار را دوباره شروع كرد.

د ـ داشتن نظم در كارها: عدم رعايت نظم در مسايل و كارهاي روزمره گاهي اشتغالات، نگراني ها و اضطرابهاي فراواني را به بار مي آورد. مثلاً دانش آموزي كه جاي كتابها و دفتر هايش مشخص نيست يا مشخص است ولي آنها را جاي خود قرار نمي دهد. ممكن است گم شدن يك جزوه درسي روزها و هفته ها آرامش فكري او را سلب كند. و نيز رعايت نظم در حفظ قرآن ضروري است و اين خود داراي ابعاد متفاوتي است.

اول: وقت را مشخص كنيم و ديگر آن را تغيير ندهيم و هر روز بر طبق همان وقت مشخص به چفظ قرآن بپردازيم و مانند نمازي كه در وقت معين خوانده مي شود به رعايت آن پاي بند باشيم.

دوم: بهتر است در موقع راه رفتن به حفظ قرآن نپردازيم چون عوارض مطلوبي ندارد.

سوم: تا آخر عمر تكرار محفوظات را ادامه دهيم.

چهارم: كم ولي با كيفيت خوب حفظ كنيم. گاهي بعضي به يكباره روي ذهن خود فشار مي آورند و تا مدتي موفقيتهايي را دارند اما بعد خسته مي شوند و حفظ را كنار مي گذارند. بايد بر طبق استعداد و وقت برنامه ريزي، و به آن دقيقاً عمل شود.

3- يكي ديگر از شرايط فردي غذاي مناسب و متوسط خوردن است كه در حفظ نقش موثري دارد. اين سخن به معني تشويق به پرخوري نيست بلكه منظور غذاي مطبوع و به موقع خوردن است. كوتاهي در اين مورد گاهي باعث ايجاد عوارضي مي شود.

نگهداري محفوظات

قبل از هر چيز بايد دانست كه استعداد ذهن براي كسب اطلاعات، نگهداري و بازشناسي و يادآوري مطالب را حافظه مي گويند. ما هرچه را ببينيم و يا بشنويم و يا بخوانيم در حافظه نمي ماند بلكه تنها چيزهايي در حافظه ماندني است كه نسبت به آنها توجه و ادراك داشته باشيم.

عواملي كه در بقاء محفوظات ذهني موثرند عبارتند از:

# دسته بندي و تفكيك كردن آيات، و قبلاً گفتيم مي توان آيات مربوط به يك مجموعه داستان را با هم حفظ كرد.

# اضطراب و هيجان، اضطراب و هيجان كم تا حدي در انسان كارآيي حافظه را بالاتر مي برد. مثلاً معلمي كه مي خواهد ساعاتي ديگر مطالب را تحويل دهد هنگام حفظ چون حافظه او با مقداري هيجان و اضطراب همراه است، مطالب را عميق تر فرا گرفته و بيشتر نگهداري مي كند. اما اين اضطراب اگر زياد باشد در اينصورت نسيان مي آورد.

# تمرين و تكرار، تمرين به دو صورت ممكن است:

الف ـ توزيعي: يعني آيات دسته بندي شده را در فواصل جداگانه تكرار و حفظ كردن.

ب ـ تراكمي: يعني حجم زيادي از مطالب يا آيات را در مدت كمي تمرين كردن.

ابينگهاوس اولين كسي است كه حافظه را به طريق عملي مورد بررسي قرار داد معتقد است كه هر چه حجم مطالب براي حفظ بيشتر باشد زمان لازم براي يادگيري به صورت تصاعدي نامنظم بالا مي رود. او از تحقيقاتش نتيجه گرفت كه تمرين بايد به صورت توزيعي باشد يعني در هر تمريني مقدار كمتري حفظ شود اما تعداد تمرينها بيشتر شود زيرا از نظر زماني كاملاً مفيد و مقرون به صرفه است.

# بهتر است تمرين و تكرار در اولين ساعات حفظ صورت گيرد زيرا ثابت شده است هر چه زمان بيشتر مي گذرد فراموشي نيز بيشتر مي شود.

# تكرار و استمرار و نظم در اين دو، اين سه عامل از مهمترين عواملي هستند كه در نگهداري محفوظات نقش موثري را دارند كه لازم است تمام افراد حافظ، آنها را در نظر بگيرند. در اين باره گرچه قبلاً توضيحاتي داده شده ولي اضافه مي كنيم كه بايد به تناسب محفوظات براي نگهداري آنها برنامه ريزي شود. مثلاً اگر ده جزء را حفظ هستيم بايد روزي يك جزء را در ساعت معين تكرار كنيم. و يا اگر بيست جزء حفظ هستيم هر روز دو جزء و در صورت حفظ بودن همه قرآن روزي سه جزء از محفوظات را تمرين و تكرار كنيم. گر چه ممكن است گفته شود تكرار تنها سه جزء در هر روز براي حافظ كل قرآن كم است ولي حداقل اين خاصيت را دارد كه تمرين با طيب خاطر و رعايت و دقت در تجويد و ترتيل و صوت و لحن صورت مي گيرد. و چه بهتر اگر با تدبر و تفكر در آيات نيز همراه باشد. اين روش كمك مي كند تا آيات بهتر حفظ شود و در عين حال حافظه دچار خستگي نشود.

گاهي ديده مي شود بعضي افراد در تمرينات خود هر روز قسمتي از قرآن را انتخاب مي كنند و به تمرين مي پردازند. مثلاً روزي از سوره بقره و روزي ديگر از سوره اسراء و روز سوم از اواخر قرآن تكرار و تمرين مي كنند. بايد گفت اين شيوه درست نيست زيرا ذهن را خداوند به گونه اي آفريده است كه هر چه مطالب منظم تر و يك دست تر به حافظه سپرده و تمرين شود بهتر مي تواند تحويل دهد. از اين رو تجربه نشان داده است كه از اول قرآن و پيش رفتن بر اسا رديف سوره ها است و تكرار و تمرين آنها در ساعات معين و برنامه ريزي شده. و اينكه در روز هر چقدر وقت اضافي باشد صرف تكرار شود نيز شيوه اي مردود است.

خلاصه آنكه در امر نگهداري محفوظات بايد بسيار دقت كرد كه اين نعمت بسيار بزرگ از دست نرود زيرا از روايات زيادي چنين استفاده مي شود كه اگر خداوند نعمت حفظ قرآن را به كسي داد و بعد شخص در نگهداري آن كوتاهي كرد در روز قيامت از او سؤال خواهد شد.

در پايان اين قسمت به مطلبي كه از محقق طوسي عليه الرحمه در آداب المتعلمين آمده اشاره مي كنيم كه خلاصه آن چنين است:

و أقوي أسبابُ الحفظِ الجِدُّ و المُواظبةُ و تَقليِلُ الغذاءِ و صَلوةُ اللّيلِ بالخُضوعِ و الخُشوعِ و قراءَةِ القُرآنِ.

از قوي ترين وسايل به حافظه سپردن مطالب، تلاش و كوشش، و نگهداري كردن به وسيله ممارست و مرور و تمرين، وكم خوري، ونماز شب را با خضوع و خشوع به جا آوردن، وقرآن خواندن مي باشد.

راههاي تقويت حافظه

# خواندن قرآن به ويژه آيةالكرسي.

# صلوات زياد فرستادن بر پيامبر اكرم(ص).

# مسواك كردن.

# خوردن عسل.

# خوردن كندر با شكر.

# ناشتا 21 عدد مويز خوردن.

# نظم در كار.

در روايات معصومين اشاراتي به علل و موجبات فراموش شده است كه اهم آنها از اين قرار است:
# ارتكاب گناه.

# خوردن چيزهاي ترش.

# خنده زياد.

# بي احترامي به استاد.

# خوردن پنير زياد.

# غم و اندوه براي امور دنيايي.

# خواندن سنگ قبرها.

# تماشاي به دار آويخته.

# خوردن در حالت جنابت.

# آشاميدن زياد آب و مايعات.

# غذاي داغ خوردن.

# افراط در مجامعت.

# به كار نينداختن حافظه.

اميد اينكه خداوند به همه ملت ما توفيق دهد كه لااقل با رو خواني قرآن كريم آشنا شوند و به حافظان و قاريان قرآن كريم توفيق دهد كه با تعليم به نوجوانان و جوانان عزيز كشورمان، آنان را با قرآن بيشتر آشنا كنند كه اين امر مهم وظيفه ناشران فرهنگ قرآني است.

اميدواريم روزي فرا رسد كه همه ملت عزيز ايران بتوانند روز خود را با خواندن لااقل يك صفحه از قرآن آغاز كنند و شب را با خواندن لااقل يك صفحه از آن به پايان برند كه قرآن بهترين كتاب است. و اميدواريم روزي فرا رسد كه مدارسي با برنامه ريزي صحيح در سطح كشور داير شود و به كار تربيت حافظان قران بپردازد و از اين رهگذر هزاران هزار حافظ قرآن به جامعه اسلامي تحويل گردد. و اميدواريم روزي فرا رسد كه همه مفاهيم قران كريم در سراسر جهان جامه عمل بپوشد.

خداوند قلب مقدس امام زمان (عج) را از همه ما خشنود و اين كشور را حفظ نمايد. روح بزرگ رهبر فقيد حضرت امام خميني (ره) را از همه ما شاد و خشنود گرداند. طول عمر و سلامت كامل رهبر معظم انقلاب حضرت آية الله خامنه اي را كه خود از عاشقان قرآن كريم است از خداوند بزرگ خواستاريم.