دروازه قرآن
در دوران دیلمیان، در ميانه تنگ الله اکبر و در میان کوه های باباکوهی و چهل مقام، تاق مرتفعی به صورت دروازه ساخته شده بود که بنیانگذار آن را عضدالدوله دیلمی می‌دانند. بنای نخستين دروازه قرآن از سنگ و گچ بوده است. وي پس از ساختن دروازه، دستور داد تا قرآنی بزرگ معروف به قرآن «هفده من» بر بالای آن قرار دهند تا کاروان‌ها به سلامت از زیر آن گذشته و به راه خود ادامه دهند. از زمان قرار دادن قرآن، این دروازه به دروازه قرآن مشهور شد و تاکنون به این نام باقی مانده است. اين قرآن دو جلدی، مربوط به دوران تیموریان است و با خطوط ثلث و محقق منسوب به ابراهیم سلطان نوشته شده است.
بنای كنوني دروازه قرآن در سال 1327 هجري قمري به كوشش یکی از بازرگانان نیکوکار شیرازی به نام «حسین ایگار» معروف به «اعتمادالتجار» دوباره ساخته شد. آرامگاه بانی این دروازه در قسمت شرقی آن قرار دارد.
آرام
مجموعه فرهنگی سعدي
مشرف‌الدين مصلح بن عبدالله شيرازي مشهور به «سعدی» در اوایل سده هفتم هجري قمري در شیراز به دنيا آمد. سعدی شیرازی، بزرگترین شاعری است که پس از فردوسی در آسمان ادب فارس درخشیده است و هنوز نيز می‌درخشد. وي در سال 690 هجري قمري در شيراز درگذشت.
نخستین جهانگردی که از آرامگاه سعدی نام برده، «ابن بطوطه» جهانگرد مراکشی است که در سال 748 هجري قمري؛ یعنی 57 سال پس از مرگ سعدی از آرامگاه وي بازدید كرده است.
بر پايه مدارک موجود، آرامگاه سعدی در سده گذشته بارها تعمیر و بازسازی شده است. کریمخان زند در سال 1187 هجري قمري آن را از نو بنا كرد. وي بنايی آجري و دو طبقه بنا كرد که دو اتاق در دو سوي آن قرار داشت. مزار سعدی در اتاق شرقی در طبقه زیرین آن قرار داشت و دور آن نرده‌های چوبی و منبت‌کاری شده قرار گرفته بود. بعدها اتاق غربی مدفن «شوریده شيرازي» یکی از شاعران بنام سده سیزدهم هجري قمري در شیراز گردید.
بنای نخستين سعدی تا سال 1327 خورشيدي برپا بود تا اینکه به پیشنهاد انجمن آثار ملی فارس و تلاش علی سامی و علی اصغر حکمت، بنای در خور مقام شامخ سعدی ساخته شد. این بنا دارای گنبدی زیبا است که در جلوی آن ایوانی تالار مانند قرار دارد كه توسط هشت ستون سنگی نگه داشته می‌شود.
در بنای جدید، قبر سعدی در میان عمارتی هشت ضلعی با سقفی بلند و کاشی‌کاری شده قرار دارد. در داخل باغ و در محوطه‌اي پایین‌تر از سطح زمین، چشمه آب زلالی در جریان است. در ميانه این مکان، حوضچه‌ای قرار دارد که آن را حوض ماهی می‌نامند. بر پايه یک سنت قدیمی، مردم شیراز برای برآورده شدن حاجات خود در حوض ماهی سکه می‌اندازند.
آرامگاه حافظ
خواجه شمس‌الدین محمد ملقب به «لسان‌الغيب» و متخلص به «حافظ» از غزل‌سرایان بنام است كه در حدود سال 726 هجري قمري در شیراز به دنیا آمد. پدرش بهاءالدین پيش از آنکه بتواند پسرش را سرپرستی و تربیت کند، دیده از جهان فرو بست. حافظ در شيراز به فراگيري دانش پرداخت و نزد استادان نام‌آور آن دوران مانند سيد شريف جرجاني و ابو عبدالله قوام‌الدين به فراگيري علوم و ادبيات پرداخت. وي سپس وارد دنياي سير و سلوك شد و مشرب عرفان اختيار كرد. حافظ همه قرآن را از بر داشته و آن را با چهارده روايت مي‌خوانده؛ از اين رو وي متخلص به حافظ است.
ديوان حافظ بيش از شش هزار بيت دارد كه دربرگيرنده قصيده، غزل، مثنوي، رباعي و قطعهمي باشد و از اين ميان، غزليات وي از همه مشهورترند. حافظ از شاعران بنام سده هشتم هجري قمريمي باشد كه با گذشت سده‌ها از مرگ وي، هنوز ديوان او به زبان‌هاي گوناگون دنيا به چاپ مي‌رسد. بي‌ترديد مي‌توان گفت در خانه هر ايراني و در كنار كتاب مقدس قرآن مجيد، يك جلد از ديوان خواجه حافظ شيرازي يافت مي‌شود.
حافظ علاقه فراواني به شیراز داشت؛ از این رو بجز دو سفر کوتاه، در تمام عمر در شیراز اقامت گزید. حافظ در سال 791 هجري قمري دیده از جهان فروبست و وي را در مصلای شیراز به خاک سپردند.
حافظ در زمان پادشاهان آل اینجو و آل مظفری زیسته و در اشعار خود به نیکی از آنان یاد کرده است. در مدت عمر 50 تا60 ساله وي، هفت پادشاه در فارس حکمفرمایی کردند. پس از وفات حافظ، در سال 856 هجري قمري، کالبد وی در گورستان مصلی به خاك سپرده شد که امروزه از آن قبرستان اثری نیست.
محل دفن حافظ تنها یک قبر ساده مشخص بود. در دوره فرمانروايي میرزا ابوالقاسم گوركانی، شمس‌الدین محمد یغمایی وزیر فرمانروا، ساختمان گنبدي بر تربت حافظ بنا كرد و در جلوي آن حوض بزرگی قرار داشت که از آب رکن‌آباد پر می‌شد.
بنای عظیم و با شکوه آرامگاه حافظ در سال 1188 هجري قمري در دوران کریمخان زند ساخته شد. این بنا، شامل ایوانی با چهار ستون ضخیم سنگی یکپارچه بود كه دو قسمت شمال و جنوب آن باز بود و دو اتاق کوچک در دو گوشه آن قرار داشت. آرامگاه در قسمت شمالی آن قرار مي‌گرفت و در بخش جنوبی این مکان باغی بزرگ شبیه دیگر هتلهای شیراز نمايان بود. بر روی تربت حافظ، سنگی مرمرین به دستور کریمخان زند نهاده شد که دو غزل از غزل‌های حافظ به خط حاج آقاسی بیگ افشار بر آن نوشته شده بود. سنگ كنوني همان سنگ قبر دوران زنديه است.
آرامگاه حافظ در دوران قاجاریه بارها بازسازی گردید. بنای امروزی اين آرامگاه به دستور علی اصغر حکمت، وزیر فرهنگ و علی ریاضی رئیس فرهنگ فارس با بهره‌گیری از عناصر معماری زندیه و یادمان‌های حافظ توسط «آندره گدار» معمار فرانسوی، طراحی شد و به اجرا درآمد.
بنای اصلی به صورت سکویی با 8 ستون سنگی یکپارچه و سقف مزین به تزئینات کاشی‌کاری شده است و اشعار در محل مزار به گونه زیبایی توجه بینندگان را به خود جلب می‌کند. مزار خواجه حافظ در ميانه این بنا قرار دارد.
در جوار حافظ، بزرگانی چون اهلی شیرازی (شاعر)، فرصت‌الدوله شیرازی (تاریخ‌نگار)، فریدون توللی (شاعر) و دکتر شاپور شهبازی (باستانشناس) آرمیده‌اند.
آرامگاه حافظ زیارتگاه عاشقانی است که بر سر مزار او می‌آیند و پس از قرائت فاتحه، تفألی بر دیوانش می‌زنند.
آرامگاه خواجوی کرمانی
محمود بن علی بن محمود از شاعران بنام سده هشتم هجري قمري است که لقبش «کمال‌الدین ابوالعطا» مي باشد و در شعر به «خواجو» تخلص مي‌كرده است. وي در سال 689 هجري قمري در کرمان متولد شد، سپس در جوانی دیار کرمان را ترک كرده و به شیراز آمد. خواجو در سال 753هجري قمري در سن 64 سالگی در شیراز درگذشت.
آرامگاه این شاعر بزرگ در قسمت غربی تنگ الله اکبر و مشرف بر دروازه قرآن قرار گرفته است. بر بالای مزار خواجو، سنگ قبری قرار دارد که هیچ کتیبه‌ای بر روی آن نوشته نشده، مگر در بالای سنگ که آیه‌ای از قرآن به خط ثلث بر روی آن حجاری شده است. در بالای سر و پایین قبر، دو ستون سنگی کوچک قرار دارد. کمی بالاتر از قبر، سه غار وجود دارد. یکی از غارها محل عبادت و ریاضت خواجو و دیگر زاهدان بوده است. در يكي ديگر از غارها، قبر خواجه عمادالدین محمود، وزیر معروف شاه ابو اسحاق اینجو قرار دارد. در سمت چپ این غار، محرابی سنگی حجاری شده و در کنار این غار نقش برجسته‌ای از جنگ رستم دیده می‌شود که به دستور حسینعلی میرزا در سال 1218هجري قمري حک شده است.
ارگ کریم‌خانی
ارگ کریم‌خاني، مهمترین و بزرگترین بنای دوران زندیه است که در سال 1180 هجري قمري به دستور کریمخان زند ساخته شده است. این ارگ، مرکز حکومتی کریمخان و خاندان زند و همچنين محل سکونت آنان بوده است. این ساختمان با زیر بنای 4000 متر مربع و در زمینی به گستردگي 12800متر مربع بنا شده است.
دیوارهای آجری این بنا، 12 متر ارتفاع دارند و در هر چهار گوشه ارگ، برجی به ارتفاع حدود 15 متر قرار دارد. بر روی بدنه دیوارها و برج‌ها، نگاره‌های ساده و زیبای آجری دیده می‌شود. بر سردر ارگ، صحنه نبرد کشته شدن دیو سفید به دست رستم به صورت کاشی‌کاری هفت رنگ نقش بسته است. این کاشی‌کاری در دوران قاجاریه به ارگ افزوده شده است.
یک هشتی، ورودی ارگ را تشکیل می‌دهد که از یک سو به حیاط خلوت و از سويي دیگر، به محوطه داخلی ارگ راه پیدا می‌کند. ارگ دارای شاه‌نشین شمالی (زمستان‌نشین)، شاه‌نشین جنوبی (تابستان‌نشین) و ساختمان غربی چهار فصل است. برخلاف نمای بیرونی، ساختمان داخلی ارگ از نمای زیباتری برخوردار است.
داخل اتاق‌ها با نقش‌هاي اسلیمی، ترنج و گل و مرغ تزئین شده است. پس از سرنگوني حکومت زندیه و روی کار آمدن سلسه قاجار، ارگ به دارالحکومه تبدیل شد و به مکانی برای استقرار والیان و حاکمان فارس تبدیل گردید و تا اوایل سلطنت پهلوی به عنوان زندان مورد استفاده قرار مي‌گرفت.
بخشی از تزئینات این بنا، توسط خاندان قاجار به تهران منتقل شد. اين بنا در سال 1351 خورشيدي در فهرست آثار ملی ثبت شد.
باغ ارم
باغ ارم يكي از مشهورترین باغ‌های شیراز است که در شمال شيراز و در خیابان ارم جاي دارد. پیشینه این باغ به دوران سلجوقی بازمی‌گردد و در تمام دوران آل اینجو پا برجا بوده است. در دوران زندیه، کریمخان زند در سازندگی و بهسازی این باغ اقداماتی انجام داد.
در اواخر دوران زندیه و اوایل دوران قاجار این باغ به مدت 75 سال به دست سران ایل قشقایی افتاد. در روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، حسنعلی‌خان نصیرالملک، ساختمانی زیبا در آن پی‌ریزی کرد اما با مرگ وی در سال 1311 هجري قمري، خواهرزاده او ابوالقاسم‌خان (نصیرالملک دوم) امور باغ را برعهده گرفت و ساختمان نیمه‌کاره دایی خود را کامل کرد و آن را به نحو شایسته‌ای به پایان رساند که تاکنون باقی مانده است.
این بنای ارزشمند را حاج محمد حسن، معمار برجسته دوران قاجار ساخت. پس از آن باغ به دليل بدهی مالکان به تصرف دولت درآمد و به دانشگاه شیراز واگذار شد. این باغ در بين سالهای 1345 تا1350 خورشيدي بازسازی شده و در سال 1359 خورشيدي به باغ گیاه‌شناسی تبديل گردید. همچنین هتلهای شیراز نیز دارای هتل ارم هست
برجسته‌ترین ویژگی این بنا، ایوان مرکزی دو طبقه آن است. در قسمت بالايي این بنا، هلالی وجود دارد که بر روی آن نقوش کاشی‌کاری شده شامل شخصیت‌های تاریخی، ادبی و اسطوره‌ای است که به گونه زیبایی به نمایش گذارده شده‌اند. در میان این شخصیت‌ها، میتوان به نقش ناصرالدین شاه سوار بر اسب سفید، حضرت سلیمان(ع)، یوسف و زلیخا، داستان‌های فردوسی و نظامی و نقش داریوش هخامنشی اشاره كرد. بر روی ازاره‌های عمارت، اشعاری از سعدی، حافظ و شوریده شيرازي به خط نستعلیقِ میرزا علی نقی، خطاط دوران قاجار کار شده است.
باغ عفیف‌آباد
یکی از قدیمیترین و زیباترین باغ‌های شیراز، باغ عفیف‌آباد است که آن را باغ گلشن نیز می‌نامند. اين باغ با گستره‌اي بیش از 127000 متر مربع، در جنوب خیابان قصردشت و در انتهای خیابان عفیف‌آباد قرار دارد.
باغ عفيف‌آباد در دوران صفویه يكي از باغ های آباد شیراز بوده است. در سال 1284 هجري قمري، میرزا علی‌خان قوام‌الملک، زمینِ باغ را از مالک آن خرید و اقدام به نوسازی باغ و ساختن عمارتی زیبا در آن كرد. وي قنات «لیمک» را که در 15 کیلومتری باغ و در محل قصر قمشه وجود داشت را برای آبياري كردن باغ خریداری کرد.
در واپسین روزهای قاجاریه، این باغ به دست خواهرزاده بانی، «عفیفه خانم» همسر فرمان‌فرما رسيد و چون بهسازی‌های گسترده‌ای در آن پدید آورد، پس از آن باغ گلشن به باغ عفیف‌آباد شهره شد. این باغ از شاهکارهای معماری دوران زندیه و قاجاریه به شمار میآید. وارثان باغ در روزگار پهلوی آن را به فرح پهلوی هدیه دادند تا اینکه در سال 1340 خورشیدی، ارتش در مزایده خرید باغ برنده شده و آن را خریداری كرد.
پس از انقلاب اسلامی، به کوشش سازمان عقیدتی سیاسی و همکاری ارتش جهموری اسلامی، این باغ به موزه نظامی تبدیل شد. از سلاح‌های عتیقه موجود در این موزه میتوان از تفنگ‌های فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه قاجار، رضاخان، محمد رضا پهلوی و همچنین تفنگ‌های رزمندگان و دلاوران نهضت جنگ مانند تپانچه دکتر حشمت و مسلسل رئیس علی دلواری نام برد. سقف چوبي و هندسي تالار، داراي نقاشي‌هاي گل و بوته، شكار و مجالس بزم و رزم می باشد.
اکنون از این عمارت به عنوان موزه نظامی ارتش و موزه عبرت استفاده می‌شود.
باغ دلگشا
باغ دلگشا در نزدیکی آرامگاه سعدی و در غرب خیابان بوستان جاي گرفته است. نزدیک بودن این باغ به کوه قلعه بندر، باعث شده که برخی از پژوهشگران، پيشينه این باغ را به دوران كهن نسبت دهند. این باغ با گستردگي 5/7 هکتار از زیباترین گردشگاه‌هاي شیراز به شمار می‌رود.
باغ دلگشا در دوران صفویه و نادرشاه افشار، آباد بوده است اما در شورش تقی‌خان، حاکم وقت شیراز در سال 1150 هجري قمري، بیشتر باغ‌های شیراز از جمله باغ دلگشا رو به ویرانی گذاشت. کریمخان زند این باغ را بازسازی کرد و به جای درختان از بین رفته، دوباره درخت کاشت. پس از او لطفعلی‌خان زند، باغ را بهسازی کرد و در پایان سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال 1236 هجري قمري، شاهزاده رضا قلی میرزا حاکم فارس این باغ را از مالکش خریداری و پس از بهسازی، کاخی با شکوه در آن ساخت. وي نام این کاخ را «فین» یا «کلاه فرنگی» گذاشت.
پس از او میرزا علی اکبرخان قوام‌الملک و فرزندش میرزا فتحعلی‌خان صاحب دیوان در سال 1266 هجري قمري این باغ و ساختمان آن را بازسازي كردند. او حمامی در سمت شرق باغ ساخت و پانصد اصله درخت نارنج، چند اصله خرمای شاهانی جهرمی و انواع گل‌های زینتی در آن کاشت. این باغ از زمان صاحب دیوان همچنان در دست خاندان قوام‌الملک شیرازی قرار داشته و آخرین صاحب باغ، خانم خورشید کلاه قوامی معروف به «لقاءالدوله» دختر قوام‌الملک بوده است. در سال 1348 خورشیدی شهرداری آن را خریداری كرد و هم اکنون به عنوان بوستانی عمومی مورد استفاده همگان می باشد.
باغ نظر (موزه پارس)
باغ نظر یکی دیگر از شاهکارهای دوران زندیه می باشد که بین سالهای 1179 تا 1193 هجري قمري ساخته شد. این مکان به نام‌های باغ موزه، باغ حکومتی، عمارت کلاه فرنگی و آرامگاه کریمخان زند نیز مشهور است. این عمارتِ هشت ضلعی در زمان کریمخان زند محل پذیرایی ميهمانان داخلی و خارجی و مرکز عمده تشریفات سیاسی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
عمارت كلاه فرنگي باغ نظر دربرگيرنده یک تالار مرکزی و چهار شاه‌نشین جانبی است. در سال 1206 هجري قمري آقا محمدخان قاجار، جسد کریمخان زند را که در شاه‌نشین شرقی به خاك سپرده شده بود را به تهران منتقل کرده و در زیر راه پله‌های کاخ گلستان، محل رفت و آمد دائمی خود دفن كرد.
تا سال 1315 خورشيدي اطلاع درستي از جای اصلی قبر در دست نبود. در همان سال، هنگام تعمیر بنای کلاه‌فرنگی در شاه‌نشین شرقی موزه، قبر ساخته شده‌ای نمودار شد که خالی از اسکلت بود و تنها شامل تکه‌های مختصر چرمی بود. اکنون قبر بازسازی شده در محل شاه‌نشین شرقی قرار دارد.
باغ نظر در اوایل دوران قاجار نيز مورد توجه فرمانروایان قاجار بود. در سال1230 هجري قمري، حسین علی میرزا (پسر فتحعلی شاه قاجار) حاکم فارس این باغ را مقر حکومت خود قرار داد و در شمال غربی آن، عمارتي زیبا به نام «کاخ همایون» ساخت و قسمت‌هایی از آن را به نام عمارت «باغ خورشید و آیینه» نام‌گذاری کرد. هم اکنون از اين عمارت اثری نیست. اين مجموعه در سال 1315 خورشيدي به موزه پارس تبدیل شد.
باغ جهان نما
باغ جهان‌نما يكي از باغ‌های قدیمی و تاریخی شیراز است كه با گستره حدود 40000 متر مربع، در ضلع شمالی چهار راه حافظیه و در ضلع شرقی خیابان حافظ جاي گرفته است. این باغ از دوران آل مظفر و آل اینجو تا دوران صفویه سرسبز و آباد بوده است.
اين باغ در سال 1185 هجري قمري به دستور کریمخان زند بازسازی شد. درون باغ، عمارتی هشت ضلعی همانند عمارت کلاه فرنگی باغ نظر ساخته شده و در چهار گوشه آن، چهار شاه‌نشین با اتاق‌های دو طبقه بنا شده است که کمتر در منبع هتلهای شیراز وجود دارد. در داخل عمارت، حوضی هشت گوشه از سنگ مرمر یکپارچه با فواره‌ای سنگی در ميان آن، قرار دارد. تزئیناتی که به صورت نقاشی در داخل عمارت وجود دارد بسیار با شکوه و ارزنده است.
این باغ در دوران قاجار، محلی برای پذیرایی از ميهمانان حکومتی بوده است.
خانه زینت‌الملک
در ضلع غربی نارنجستان قوام، عمارت زیبایی قرار دارد که به خانه زینت‌الملک مشهور است. این خانه محل سکونت زینت‌الملک قوامی (دختر قوام‌الملک چهارم) بوده است. ورودی این بنا به شکل زیبایی مقرنس‌کاری شده است. با عبور از یک هشتی، وارد حیاط خانه می‌شویم که دارای حجاری‌های سنگی و مشبک‌کاری است. هر یک از اضلاع این ساختمان با توجه به موقعیت فصلی، کاربرد خاص خود را داشته و مورد استفاده قرار مي‌گرفته است. تالار اصلی این خانه در ضلع غربی آن قرار دارد که با نقاشی و آیینه‌کاری هنرمندان از دوران قاجار تزئین شده است.
نارنجستان قوام
ساخت نارنجستان قوام توسط علی محمدخان قوام‌الملک دوم در سال 1290 هجري قمري آغاز و در سال 1305 هجري قمري توسط فرزندش محمد رضا خان قوام‌الملک به پایان رسید. این باغ محل حکومت خاندان قوام‌الملک و همچنين براي تشکیل جلسات عمومی و نشست‌های بزرگان و اشراف در دوران قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این باغ به دلیل داشتن درختان نارنج فراوانش به «نارنجستان» معروف شده است. مساحت کل نارنجستان 3085 متر مربع است که حدود 940 متر آن زیربناست. عمارت نارنجستان دربرگيرنده دو طبقه و یک طبقه زیرزمین است. ساختمان بیرونی نارنجستان به وسیله تونلی به اندرونی خانه زینت‌الملک متصل می‌شده است. نارنجستان مدتها محل اقامت خاندان قوام بود و در دهه چهل از سوی ابراهیم قوام به دانشگاه شیراز واگذار شد. اين مجموعه پس از انقلاب اسلامی بازسازی شد و هم اینک به عنوان موزه مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرد.
بازار وکیل
بازار وکیل یکی دیگر از شاهکارهای معماری و بي‌مانند دوران زندیه است. این بازار در حدود سالهای 1180 هجري قمري به سبک بازار قیصریه لار (که مربوط به دوران صفویه است) ساخته شده است.
راسته غربی چهارسوق (محل تقاطع دو رشته تاق بزرگ را چهار سوق مي‌نامند) دارای 10 جفت مغازه است و در قدیم به نام بازار«ترکش‌دوزها» معروف بوده اما در حال حاضر مرکز فروش انواع فرش‌های نفیس ایرانی است. راسته شرقی که در شرق چهار سوق قرار دارد، دارای 19 جفت مغازه است و در گذشته به نام بازار «علاقه‌بندان» معروف بوده است اما هم اکنون مرکز فرش و مغازه‌های عطاری است.
دسته دیگری نیز از شاخه جنوبی چهار سوق به طرف غرب و موازی بازار ترکش‌دوزها امتداد می‌یابد و از جلوي مسجد وکیل بیرون می‌زند که این قسمت را در گذشته بازار «شمشیرگرها» می‌ناميدند. این بازار دارای 10 زوج مغازه است و در سمت شمال آن نیز «کاروانسرای فیل» قرار گرفته است.
بازار وکیل دارای 74 تاق ضربی و خوش سیماست که سقف دراز بازار را پوشش می دهند و از بیرون چشم‌انداز جالبی همانند کوهان شتر را پدید آورده‌اند. ارتفاع بیش از 10 متر سقف و نورگیری تاق‌ها که در زمستان هوای بازار را گرم و در تابستان خنک نگه می‌دارند، از دیگر ویژگی‌های این بازار است.
کریمخان زند برای آسودگی بازرگانان و مسافران و همچنين رونق اقتصادی بازار، بناهای دیگری همانند کاروانسرا، گمرک، انبار کالا و... را به بازار افزود.
سرای مشیر
سرای مشیر مربوط به دوران قاجار بوده و از ساخته‌های میرزا ابوالحسن‌خان مشیرالملک در سال 1288 هجري قمري است. سردر بلند این بنا با لوح مرمرین آراسته شده که تاریخ ساخت بانی و چگونگی وقف آن را توضیح داده است. این سرا داراي حیاط وسیعی است و در میان آن حوض سنگی زیبایی ساخته شده است. تالار هشت ضلعی این سرا از زیباترین بناهای مجموعه سرای مشیر است که در ضلع شمالی آن قرار گرفته و با گنبدی مزین به کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری استوار گردیده است. این مکان محلی برای عرضه صنایع دستی و سنتی می باشد.
تکیه هفت تنان (موزه سنگ)
تکيه هفت‌تنان يكي از بناهای دوران کریمخان زند است که در شمال آرامگاه حافظ و در دامنه کوه تخت ضرابی (کوه چهل مقام) جاي گرفته است. وجود مدفن هفت عارف گمنام، این مکان را به «هفت‌تنان» مشهور کرده است.
عمارت هفت تنان به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود. در بخش شمالی، عمارتی دو طبقه قرار دارد که در طبقه اول آن تالار مرتفعی با دو ستون سنگی یکپارچه بنا شده است. بر روی این دو ستون، نقش‌های زیبایی با رنگ و روغن ترسیم شده که بخشی از آن به مرور زمان از بین رفته است.
در تاقچه بالای این تالار، پنج برج مجلس با رنگ و روغن توسط آقا صادق، نقاش دوران زندیه ترسیم شده است. این مجالس عبارتند از: درویش با کلاه و تبرزین و ریش سفید، حضرت موسی(ع) در حال شبانی، شیخ صنعان و دختر ترسا، قربانی کردن اسماعیل توسط حضرت ابراهیم(ع) و درویشی که بعضی او را شاه عباس اول صفوی و برخي او را سعدی یا حافظ می‌دانند. این نقاشی‌ها در بین سالهای 1336 و 1337 خورشيدي توسط نقاش و هنرمند مشهور محمد باقر جهانمیری با همان طرح و نقش قدیمی بازسازي شد.
هم اكنون تکیه هفت تنان به موزه سنگ اختصاص یافته است.
تكيه چهل تنان
تکیه چهل تنان در خیابان چهل مقام، جنب بلوار هفت‌تنان و در شمال آرامگاه حافظ قرار گرفته است. در این بقعه، چهل قبر کوچک، در دو ردیف بیست‌تایی در کنار هم جای گرفته اند. اين گورها متعلق به چهل درویش است که در زمان‌های گذشته در این مکان که به صورت باغ مصفایی بوده زندگی می‌کردند و چون هر کدام وفات می‌یافتند، دیگران او را دفن می‌کردند.این باغ در دوران زندیه مورد توجه کریمخان زند قرار گرفت و در ضلع شمالی این تکیه، ساختمانی ساخته شد که دارای چند اتاق تو در تو است.
در جلوی ساختمان، حوض کوچکی قرار دارد. در سال 1257 هجري قمري به فرمان معتمدالدوله فرهاد میرزا قاجار والی فارس، چهل سنگ قبر بدون هیچ نوشته‌ای بر روی این قبور قرار داده شد.
در آرامگاه چهل‌تنان، دو عارف و ادیب شیراز، ابو اسحاق معروف به شیخ اطعمه (شاعر) و حشمت شیرازی به خاک سپرده شده اند.
گهواره دید (گهواره دیو)
بر بالای نوک غربی کوه چهل مقام و روبروی دروازه قرآن، اتاقی در اندازه 4×4 متر از سنگ و ساروج، به صورت گنبدی وجود دارد که سازنده اصلی آن را عضدالدوله دیلمی می‌دانند. وي هنگام ساختن دروازه قرآن، این چهار تاق را نیز بر فراز کوه مشرف به تنگه ساخت تا جایگاه دیده‌بانان و سربازانی باشد که بر رفت و آمد کاروان‌ها و شاهراه ورودی شمال شهر نظارت داشته باشند.
در اصل میتوان گفت گهواره ديد، برج دیده‌بانی و خبررسانی بوده است که از طریق آن نشانه‌ها و اخبار مهم را به دیگر نقاط می‌رسانده‌اند. برای فرستادن پیام‌های فوری و مهم از تابش نور آیينه، راه انداختن دود، به کار بردن بوق و شیپور استفاده می‌کردند و در شب‌ها نیز با روشن كردن آتش، برج‌های بعدی را خبر می‌کردند و بدین طریق از برج به برج خبرهای دوردست به پایتخت می‌رسید.
هم اکنون در پيرامون این مکان درختکاری شده و یکی از گردشگاه‌هاي زیبای شیراز می باشد. برای رفتن به آنجا باید از بوستان کوهپایه که در دامن کوه چهل مقام قرار گرفته، گذشت و سپس در سینه کش کوه از طریق پلکان سیمانی که توسط شهرداری شیراز ساخته شده به آنجا رفت.
در سال 1381 خورشيدي هشت شهید گمنام دفاع مقدس در کنار گهواره دید به خاک سپرده شدند.
موزه باغ عفیف‌آباد
موزه باغ عفیف‌آباد
این موزه دارای دو طبقه است. طبقه اول، موزه اسلحه و طبقه دوم موزه عبرت می باشد. در طبقه زیرین سلاح‌های مختلفی از افراد صاحب نام مانند تفنگ‌های ویژه فتحعلی شاه، مظفرالدین شاه قاجار، رضا خان، محمدرضا پهلوی، تفنگ‌های دلاوران نهضت جنگل و تپانچه دکتر حشمت به نمايش درآمده‌اند. طبقه دوم ساختمان که محل اقامت خاندان پهلوی در شیراز بوده، به عنوان «موزه عبرت» ساماندهی شده است.
موزه تاریخ طبیعی و تکنولوژی
ساختمان این موزه با مساحت 1600 مترمربع، در سال1353 خورشيدي توسط دانشگاه شیراز ساخته شد و در سال 1356 به مکان كنوني با مساحت 5000 متر مربع انتقال یافت. موزه شامل بخش‌های جانوری، گیاهی، زمین‌شناسی، موزه آناتومی، موزه تکنولوژی، مردم‌شناسی، موزه تمبر، سکه، مدال و اسکناس، موزه نجوم و ستاره‌شناسی، کارگاه تاکسی‌درمی، آکواریوم مارهای زنده، آکواریوم ماهی‌های آب شیرین و کتابخانه تخصصی می باشد.
موزه هنر (خانه فروغ‌الملک)
موزه هنر در خانه فروغ‌الملک (از بناهای دوران قاجار) قرار گرفته است. این بنا متعلق به قوام‌الدین ملقب به «فروغ‌الملک» یکی از بستگان قوام شیرازی بوده که در سال 1210 هجري قمري برای سکونت وی ساخته شده است. این بنا از سال 1381 خورشيدي پس از بازسازي، در اختیار آقای حسن مشکین فام قرار گرفت. این موزه شامل صدها قطعه آثار هنری است که بیش از نیم قرن توسط ایشان تهیه و گردآوری شده است. کل ساختمان به صورت یک طبقه و در قسمتی دو طبقه با آجر و ملات ماسه آهکی ساخته شده است. در این موزه آثار هنرمندان فارس در رشته‌های مختلف به ویژه هنرهای تجسمی سنتی ارائه شده است.
موزه آواها و نواها (خانه منطقی‌نژاد)
موزه آواها و نواها در خانه منطقی‌نژاد، در میدان احمدی و پشت مسجد نو قرار دارد. اين خانه، از خانه‌های دوران قاجار می باشد و در سال 1384 خورشيدي توسط سازمان میراث فرهنگی، صنايع دستي و گردشگری استان فارس به موزه آرشیو آواها و نواها تبدیل شد. این موزه شامل بخش‌های مختلفی چون اتاق شنیداری، دیداری، آرشیو صوتی- تصویری، گالری ساز، اسناد و دست‌نوشته‌های استادان موسیقی و... می باشد.
موزه خاتم (خانه سعادت)
موزه خاتم در خانه سعادت و در محله سنگ سیاه شیراز قرار گرفته است. خانه سعادت از ديد کاشی‌کاری، آجرکاری و گره چینی یکی از بناهای شاخص و منحصر به فرد دوران قاجار به شمار می رود. این خانه در سال 1384 خورشيدي به منظور حفظ و احیای هنرهای سنتی و صنایع دستی به موزه خاتم تبدیل شد.
موزه لباس‌های سنتی و آیینی(خانه صالحی)
این خانه دارای دو بخش اندرونی و بیرونی است. بخش بیرونی آن دارای یک حیاط مرکزی و هشت اتاق در سه ضلع شمالی، غربی و شرقی است. این خانه دارای اتاق‌های سه دری و پنج دری همراه با تزيینات گره چینی، گچ‌کاری و سقف‌های چوبی است. در ميانه حیاط این خانه، حوضی بیضی شکل قرار گرفته است. بدنه دیوارهای حیاط، کاشی‌کاری شده و بر روی آن طرح‌های اسلیمی، گل و مرغ و نقوشی از پادشاهان و سربازان قاجار به تصویر کشیده شده است. در سال 1384 خورشيدي سازمان میراث فرهنگی این خانه را به موزه لباس‌های سنتی و آیینی تبدیل كرد.
گنجینه تاریخ فارس
ساخت این بنا در حدود سال 1290 هجري قمري به وسیله علی محمدخان قوام‌الملک دوم (نوه حاج ابراهیم خان کلانتر اعتمادالدوله شیرازی) آغاز گردید و در سال 1302 هجري قمري به وسیله محمدرضاخان قوام‌الملک سوم به پایان رسید. در نزديكي نارنجستان قوام و به فاصله یک کوچه خانه زینت‌الملک قرار دارد. این ساختمان زیبا متعلق به خاندان قوام‌الملک بوده است. آخرین مالک این عمارت، دختر قوام‌الملک به نام «زینت‌الملک» بوده و از اين رو این بنا به نام او ماندگار است.
این بنا دارای بیش از 20 اتاق است. تالار اصلی ساختمان، دو طبقه است. در طبقه دوم آن چند اتاق با گچبری‌های زیبا به چشم می‌خورد. در وسط ساختمان، تالار آیینه با نقاشی‌ها و آیینه‌کاری‌های زیبا مزین شده است.
به منظور آشنایی هر چه بیشتر با شرح حال بزرگان این دیار، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس با همکاری بنیاد فارس‌شناسی در خانه زینت‌الملک اقدام به برپایی تندیس‌هایی از بزرگان و نام‌آوران فارس به شیوه تنديس‌هاي مومی کرده است.
از نمونه‌هاي این تندیس‌ها میتوان به تندیس شاپور ساسانی، سیبویه، سعدی، شیخ روزبهان، ملاصدرا، فرصت شیرازی، علی اصغر حکمت، دکتر مهدی حمیدی، وصال شیرازی، بابا فغانی، شهید آیت‌الله دستغیب، شهید مجید سپاسی، شهید خلبان عباس دوران، کریمخان زند، لطفعلی‌خان زند، آقا محمد خان قاجار، محمد نمازی و... اشاره كرد. در ادامه به معرفی برخی از مشاهیر شیراز می‌پردازیم:
* ملاصدرا: محمد بن ابراهیم معروف به صدرالدین و صدرالمتالهین مشهور به ملاصدرا، از فیلسوفان برجسته ایرانی در سده یازدهم هجری است. وی از شاگردان شیخ بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهایی، میرداماد و ابوالقاسم میرفندرسکی بود. وي پس از ترک اصفهان به مدت 7 سال در قریه کهک واقع در دامنه کوه (در حدود 25 کیلومتری قم) به تهذیب نفس و ریاضت مشغول شد. الله‌وردی خان حاکم فارس با موافقت شاه عباس از ملاصدرا دعوت کرد که به شیراز آمده و در مدرسه خان به تدریس بپردازد. او در سال 1050 هجري قمري در بازگشت از سفر مکه در بصره وفات یافت.
* علامه قطب الدین: قطب الدین محمود معروف به «علامه شیرازی» از پزشکان و دانشمندان سده 7 هجری است. قطبالدین نخست به تحصیل پزشكي پرداخت و در سن 14 سالگی بعد از درگذشت پدر در بیمارستان قطب الدین شیراز به مداوای بیماران پرداخت. «دره التاج» آخرین کتاب وی به زبان پارسی است که در علوم مختلف نگاشته شده است. وی همچنین شرح هایی بر کتابهایی چون کلیات قانون و حکمت الاشراق نگاشته است.
* آبش خاتون: آبش خاتون دختر اتابک سعد بن ابوبکر زنگی، آخرین فرمانروا از اتابکان سلغری فارس می باشد. پس از آن هلاکوخان، آبش خاتون را به همسری پسر خود «منکوقاآن» درآورد و از این زمان به بعد سرزمین فارس جزو حکومت مغول شد. آبش خاتون در سال 687 هجري قمري در تبریز درگذشت و پس از چندی، دخترش جسد او را به شیراز آورد و در مدرسه عضدیه شیراز به خاک سپرد. هم اکنون آرامگاه وی در ضلع غربی میدان خاتون قرار دارد.
* عیسی خان: عیسی خان از هنرمندان و معماران بنام شیرازی سده یازدهم هجري قمري است. عمده شهرت وی، طراحی و اجرای بنای تاج محل، آرامگاه ارجمند بانو ملقب به «ممتاز محل» ملکه ایرانی شاه جهان و پنجمین پادشاه مغولی بابری هند در شهر آگرا هندوستان است. برای ساخت این بنا، بیست هزار کارگر، استادکار، معمار، سنگتراش، نقاش، فلزکار و جواهر تراش به مدت بیست و دو سال کار کردهاند.
* وصاف‌الحضره: وصــاف الـحضره، شهـاب الـدیـن شرف‌الدین عبدالله بن فضل‌الله شیرازی، ادیب، مورخ و شاعر سده هشتم بوده است. وی متخلص به «شرق» و ملقب به «وصاف الحضره» در شیراز دیده به جهان گشود. وی چندین نوبت به عنوان امیر و وزیر در دربار حاکمان ایلخانی صدارت کرده است. وصاف علاوه بر مقام بلند خود در نثر متکلف مصنوع، در شعر عربی و فارسي نیز دست داشته است. قبر وی در نزدیکی تکیه چهل تنان در شیراز است. از آثار او مي‌توان «تجزیه الامصار و تجزیه الاعصار» معروف به «تاریخ وصاف» اشاره كرد.
* شیخ روزبهان: ابو محمد روزبهان بن ابونصر بقلی فسایی معروف به شیخ شطاح از دانشمندان سده ششم هجری بوده است. وی به تصوف روی آورده و به یادگیری قرآن و تحصیل علوم مشغول بوده است. روزبهان مدت 50 سال در مسجد جامع عتیق شیراز برای مردم وعظ می‌کرده است. از تألیفات بی‌شمار وی میتوان به «عبدالعاشقین»، «عرایس‌البیان فی حقایق‌القرآن»، «حقایق‌الاخبار»، «الانوار فی کشف‌الاسرار»، «سیر ارواح» و... اشاره کرد.
* بابافغانی: بابا فغاني از شاعران غزلسرای ایران بود که در سده دهم در شیراز متولد شد. وي در سی سالگی به خراسان رفت و در هرات به خدمت جامی رسید. پس از آن به تبریز رفت و در سلک شاعران دربار سلطان یعقوب آق‌قويونلو درآمد و از سلطان لقب «بابا» گرفت. بابا فغاني در اواخر عمر پس از آمدن به شیراز به خراسان بازگشت. وی قصایدی در مدح ائمه اطهار(ع) و به خصوص حضرت علی(ع) و امام رضا(ع) سروده است.
* زینت الملک: خانم زینت الملک قوامی دختر حبیب الله خان، قوام الملک چهارم و خواهر ابراهيم خان قوام، قوام الملک پنجم و همسر فروغ الملک بوده است. خاندان قوام الملک از نسل حاج ابراهیم خان کلانتر، اعتمادالدوله شیرازی هستند که در دوره های مختلف به عنوان والی و کلانتر در شیراز و فارس حکومت می کرده اند. خانم زینت الملک زنی مومن و خیر بوده و در دهه های محرم، مراسم عزاداری در منزلش برپا مي‌كرده است. آورده اند که وی بن و کوپن هایی براي نيازمندان آماده كرده که برای تهیه اقلامی مانند برنج، گوشت، قند، شکر و... بوده است.
* لطفعلی صورتگر: لطفعلی شیرازی معروف به صورتگر، نقاش و نگارگر چیره دست و مشهور اوایل دوران قاجار است. وی در نقش گل و مرغ، طبیعت گرایی و چهره پردازی استادي بی مانند بوده است. از آثار بسیار با ارزش وی مي‌توان نگارگری شاهنامه داوری را نام برد که بسیاری از نقاشی هایش کار لطفعلی صورتگر می باشد. لطفعلی همان گونه که در نقاشی گل و مرغ، استادی یگانه است در چهره پردازی نیز استادی بی مانند به شمار می آید.
* فرصت الدوله: سید میرزا محمد نصیرالدین، فرزند میرزا محمد جعفر متخلص به «بهجت» در سال 1271 هجري قمري در شیراز به دنیا آمد. وي در زمان حکومت حسین قلی خان نظام‌السلطنه مامور دیدن آثار تاریخی و نقشه‌برداری از مناطق مختلف فارس و بنادر شد که گزارش آن سفرها را به همراه 50 تابلو از آثار تاریخی به قلم نقاشی خود در کتاب «آثار‌العجم» منتشر كرده است. میرزا محمد از مظفرالدین شاه لقب «فرصت‌الدوله» گرفت و برای نخستین بار اداره معارف و اداره عدلیه را در شیراز دایر کرد.
* نصیرالملک: حاج میرزا حسن علی خان نصیرالملک، نوه حاج میرزا ابراهیم خان کلانتر و فرزند سوم حاج قوام‌الملک از حاکمان فارس در دوران قاجاریه می باشد که در سال 1237 هجري قمري دیده به جهان گشود. میرزا نصیرالملک از سال 1285 هجري قمري به وزارت و حکومت شهرهای مختلفی رسید. وی پس از 63 سال کار و تلاش در اواخر محرم سال 1300 هجري قمري در شیراز دار فانی را وداع گفت. بنای مسجد و خانه نصیرالملک از آثار با ارزشی است که از وی به یادگار مانده است.
* علی سامی: علی سامی، نویسنده، پژوهشگر، باستانشناس و استاد دانشگاه در سال 1289 خورشيدي در شیراز متولد شد. وي پس از تحصیلات مقدماتی در رشته های ادبیات، باستانشناسی و تاریخ به خصوص تاریخ پيش از اسلام به پژوهش مشغول شد. وی مدت زمانی رئیس اداره باستانشناسی فارس بود. از نوشته‌هاي دكتر سامی مي‌توان آثار باستانی جلگه مرودشت، پارس در عهد باستان، تمدن ساسانی، شیراز و پاسارگاد یا قدیمیترین پایتخت ایران نام برد.
* انجوی شیرازی: سید ابوالقاسم انجوی شیرازی، ادیب، شاعر، خطیب، نویسنده و روزنامه نگار سده 14 خورشیدی است. وی در شیراز دیده به جهان گشود و تحصیلات ابتدایی را همان جا گذراند. سپس برای تکمیل تحصیلات به تهران رفت و در دانشکده حقوق تحصیلات خود را پی گرفت. از مهمترين آثار وی مي‌توان به تصحیح دیوان حافظ، سفینه غزل با مقدمهای از دکتر هشترودی، مکتب شمس، تمثیل و مثل، جشن ها، بازی های نمایشی، مردم و قهرمانان شاهنامه و گذری و نظری در فرهنگ مردم اشاره كرد.
* قاآنی شیرازی: میرزا حبیب الهم متخلص به «قاآنی» از شاعران معروف دوران فتحعلی شاه قاجار در 29 شعبان 1223 هـجري قمري در شیراز به دنیا آمد. پدرش میرزا محمد علیف شاعر بود و به «گلشن» تخلص می‌کرد. میرزا حبیب تخلص خود را از نام «اوکتای قاآن»، پسر حسن علی میرزا شجاع السلطنه گرفته است. قاآنی یک کتاب به نثر و نظم به سبک گلستان نگاشته که به نام «پریشاني قاآنی» معروف است. قاآنی از فتحعلی شاه قاجار لقب «مجتهد‌الشعرایی» و از سوی محمد شاه قاجار به لقب «حسان العجم» مفتخر شده است.
* وصال شیرازی: میرزا شفیع، معروف به میرزا کوچک و متخلص به «وصال» فرزند یکی از بزرگترین شاعران، ادیبان و خوشنویسان دوران قاجاریه است. وی علوم متداول زمان خود را نزد میرزا ابوالقاسم سکوت از عارفان نامی قرار گرفت و نخستین اشعار خود را با تخلص «مهجور» تنظیم کرد. از آثار وی میتوان به صبح وصال، مثنوی بزم وصال و به پایان رساندن داستان شیرین و فرهاد اثر وحشی بافقی اشاره كرد.
*میرزا جهانگیرخان: میرزا جه انگیر خان متخلص به «جهانگیر» مدیر روزنامه صور اسرافیل از شاعران و نویسندگان آزادیخواه سده 14 خورشيدي است. جهانگیرخان با شروع جنبش مشروطیت به عضویت انجمن سری آزادیخواهان درآمد و از اعضای فعال حزب سوسیال دمکرات ایران و از پیروان و بنیانگذاران جنبش مشروطیت شد.. وی به یاری میرزا قاسم خان تبریزی و علی اکبر دهخدا 32 شماره روزنامه صوراسرافیل را منتشر كرد.
* علی اصغر حکمت: علی اصغر حکمت فرزند میرزا احمد علی حشمت الممالک از شاعران، نویسندگان و مترجمان نام آور ایران است. علی اصغر حکمت در سال 1312 خورشيدي وزیر فرهنگ و معارف شد و مصدر خدمات بسیار ارزندهای گشت. از جمله خدمات فرهنگی علی اصغر حکمت در این دوران، احیای آرامگاه های نام آوران ایران چون سعدی و حافظ می باشد. پارس نغز، پنج حکایت از شکسپیر، از سعدی تا جامی و... از جمله تالیفات و ترجمه های وی می باشد.
* باباکوهی: ابومحمدبن عبدالهم بن عبیدالهت از مشایخ بزرگ صوفیه در سده چهارم هجری بود. شهرت وی در منابع عربی به صورت «ابنباکویه» ضبط شده و چون در اواخر عمر در دامنه کوهی نزدیکی شیراز عزلت گزید، نزد تمام مردم به باباکوهی شهرت یافته است. ابنباکویه از شاگردان شیخ ابوعبدالله بن خفیف بوده و در علوم مختلف متبحر گشته و به ویژه در استطاع و نقل حدیث و آشنایی با حکایات و سده های مشایخ طریقت شهرتی بنام داشته است.
* مهدی حمیدی: دکتر مهدی حمیدی از استادان بنام و از نویسندگان و شاعران برجسته ایران به شمار میآید. بتشکن بابل، موسی، مرگ شبدیز، مرغ سقا و در امواج سند از جمله آثار مشهور وی می باشد. مجموعه آثار وی با عنوان شکوفه ها، پس از یک سال، زمزمه بهشت، طلسم شکسته، ده فرمان، اشک معشوق، دریای گوهر، سالهای سیاه، سبک سری های قلم، عشق در به در و عروض حمیدی منتشر شده است. وی سالها استاد ادبیات دانشکده معقول و منقول تهران بوده است. آرامگاه وی در قطعه شاعران در جوار آرامگاه حافظ قرار دارد.
* محمد نمازی: حاج محمد نمازی از تاجران معروف شیرازی بوده است. محمد نمازی پس از سپری کردن دوران کودکی در هند و چین به ایران بازگشت و روزگار جوانی را در شیراز و تهران سپری كرد. در سال 1303 خورشيدي به قصد سیاحت به آمریکا عزیمت کرد. عشق به ایران برای او همیشه زنده بود و پس از موفقیت در فعالیت‌های اقتصادی به ایران بازگشت. محمد نمازی برای نخستين بار اقدام به لوله‌کشی آب شیراز و تاسیس مرکز درمانی در شیراز كرد.
چاه مرتاض علی
چاه مرتاض علی، کمی بالاتر از تخت ضرابی به سوی شرق و بر روی کوه چهل مقام قرار دارد. برای رفتن به آنجا باید پلکان گهواره دید را که از بوستان کوهپایه آغاز می‌شود پیمود و پس از رسیدن به گهواره دید از طریق پیاده‌رو سنگلاخی که بر بالای کوه از طرف گهواره دید به سمت شرق کشیده شده پیش رفت و پس از پيمودن حدود 700 متر راه خاکی به آنجا رسید.
چاه مرتاض علی دارای چند اتاق و ساختمانی قدیمی به سبک دوران صفویه است و مصالح ساختمانی آن از سنگ و ساروج می باشد. گمان مي‌رود این بنا یکی از پرستشگاه‌های زرتشتیان بوده که پس از اسلام با ساخت محرابی به صورت عبادتگاه اسلامی درآمده است.
در زیر تاقنمای این ساختمان، چاه و سردابه مانندی وجود دارد که به صورت مورب و کج در دل سنگ کوه ایجاد شده و دارای پله‌هایی ناهموار و شیبی تند و دهنه‌ای تقریباً تنگ است. در انتهای آن، محوطه‌ای است تقریباً باز و خنک که آب چکه‌ای حوض آن را پر می‌کند. گروهی از مردم نام این محل را برگرفته از نام فردی به نام مرتاض علی می‌دانند که او در این مکان به عبادت و ریاضت مشغول بوده است و برخي بر اين باورند كه وي در ته این چاه مدفون است.
جاذبه های مذهبی شیراز
شاهچراغ ( ع )
شاهچراغ ( ع )
مهمترين زيارتگاه شهر شيراز بقعه مير سيد احمد فرزند امام هفتم (ع ) معروف به شاهچراغ است كه نزديك مسجد نو واقع
مي باشد .
سيد مير احمد بين سالهاي 210 تا 193 هجري قمري در زمان خلافت مامون براي ديدار برادرش حضرت امام رضا ( ع) از راه فارس و شيراز عازم خراسان بود كه در شيراز او را شهيد كردند و در همين جا مدفون گرديد تا مدتها از مقبره اين امامزاده اطلاعي در دست نبود تا اينكه در طي حادثه اي در زمان امير مقرب الدين وزير اتابك ابوبكر جسد حضرت پيدا شد و با تشخيص صاحب جسد از روي نوشته انگشتري به دستور امير مقرب الدين بر روي آن بقعه و بارگاهي بر پا ساختند از اين زمان احياء و آباداني در اين بقعه صورت پذيرفت و بارها سرداران ، امرا و پادشاهان اين مكان را مورد احياء و مرمت قرار دادند . از جمله مرمت هاي اساسي توسط نادر شاه صورت گرفت . وي قبل از فتح شيراز و شكست دادن افاغنه نذر كرده بود كه در صورت پيروزي تعميراتي در شاهچراغ بنمايد . نادر پس از پيروزي بر دشمنان مقدار زيادي پول و نزديك به 3 كيلو زرناب را براي ساختمان قنديل در بالاي حرم هديه كرد اين قنديل تا سال 1239 هجري قمري در بقعه موجود بود و در آن سال به خاطر زلزله شديد و خرابي قسمتي از بقعه قنديل به مصرف تعميرات ضروري بقعه رسيد . در دوره قاجاريه نيز بقعه شاهچراغ بارها مورد مرمت قرار گرفت .
در منابع آمده است كه نخستين گنبد ساخته شده برروي بقعه به سال 623 هجري قمري و توسط همان امير مقرب الدين بوده است . در قرن هشتم هجري قمري به فرمان ملكه تاشي خاتون ( مادر شاه ابواسحاق اينجو ) گنبدي 72 تركي بر روي بقعه ساخته مي شود كه در نوع خود يكي از شاهكارهاي هنري و معماري قرن هشتم هجري در شيراز بوده است . زلزله سال 1239 هجري قمري اين گنبد را خراب كرد و يكي از شاهزادگان قاجاري گنبد را تعمير و تجديد بنا كرد كه طرح آن شبيه گنبد فعلي آستانه حضرت سيد علاالدين حسين بود ، درست سي سال بعد زلزله ديگري در گنبد شكاف ايجاد كرد و مجدداً گنبد تعمير شد آخرين تعمير گنبد در سال 1336 شمسي بود كه با نصب اسكلت آهني گنبد جديدي ساخته شد .
