امامزاده یحیی (علیه السلام) از برازنده ترین فرزندان زید و نواده امام زین العابدین (علیه السلام) است. نام مادرش ریطه دخترابوهاشم عبدالله بن محمدحنفیه است که در سال 107هجری متولد شد و علاوه بر کمالات معنوی از روحیه سلحشوری و شجاعت خاصی برخوردار بودند. عمال حکومت بنی امیه که در سرتاسر کشورهای اسلامی آن روز بر اریکه قدرت بودند و نمی توانستند وجود مرد انقلابی از سلاله پیامبراسلام (صلی الله علیه و آله و سلّم) را تحمل نمایند؛ لذا برای مقابله با حضرت یحیی (علیه السلام) و از میان برداشتن ایشان مصمّم گشتند و پیوسته در تعقیب ایشان بودند. بعد از شهادت پدر بزرگورشان حضرت زید (علیه السلام) به نینوا هجرت نمودند. جهت مبارزه و قیام علیه حکام اموی و از آنجا به مدائن، ری، سرخس و بیهق رفته و با یاران باوفایشان در منطقه ای از طوس با عمال اموی درگیر شدند و لشکر ایشان را منهدم و اموال آنان را به غنیمت گرفتند.
به صراحت روشن نیست اولین بنای مزار امامزاده یحیی (علیه السلام) در چه زمانی و در کدام دوران اسلامی بنیان گردیده است؛ اما بقعه قدیمی آن با طرح و نقشه ای هشت ضلعی به انضمام ایوان ورودی، گنبد فیروزه ای و گلدسته های کوچک به استناد کتیبه سنگی پیشانی سردرب بنا در سال 937 هـ.ق به دستور امیر شیخ سعید فرزند ذکور امیر نظام افراسیاب ساخته شده و در پایان روستایی را نیز به این مزار وقف نموده که نام روستا آگاهانه تراشیده شده تا به مفاد این سنگ نوشته عمل نشود به طوری که تنها کلمه کال باقی مانده است. به اعتقاد صاحبنظران بانی بنا واقف رقبه یکی از حکام ولایت مشهد در عصر تیموریان بوده است. این مکان تاکنون چندین بار مرمت شده و از اواخر دوره قاجار نیز موقوفاتی داشته است. طرح جامع توسعه این بقعه به وسعت 100هکتار تهیه و تاکنون بخش عمده ای از آن اجرا گردیده است.
کتیبه سنگی بر پیشانی سردر ورودی ایوان شرقی بنا نصب گردیده و بر مبنای شواهد و تاریخ درج شده برروی آن متعلّق به دوره صفوی و مقارن با حکومت شاه طهماسب صفوی به تاریخ 937 هـ.ق است که مضمون آن اشاره به بنیان این بقعه، شخصیّت مدفون در آن و وقف رقبه ای را دارد. این مکان روی هم رفته زیربنای تقریبی 2000 متر مربع را در برگرفته و 14 ستون چهار ضلعی با ازاره هایی از سنگ مرمر و بدنه آینه کاری شده پوشش سقف شبستان ستون دار را استوار ساخته است. پیرامون فضای داخلی و بدنه میانی، اشعاری در مدح اهل بیت و وصف امامزاده یحیی (علیه السلام) حضرت علی (علیه السلام) بر روی سنگ مرمر سفید به طور برجسته دیده می شود. پوشش سقف بنا تماماً با هنر آینه کاری آذین گردیده و ضریح مطهر جدید نیز که در میان فضای گنبد خانه ای شبستان قرار گرفته با سه متر طول، دو متر عرض و سه متر ارتفاع در سال 1378 هـ.ش بر روی مزار نصب شده و دارای برجستگی گنبدی پنجره های ظریف و عبارت قرآنی و اشعار می باشد.
در پانزده فرسنگی مشهد مقدس و در یک کیلومتری از قریه میامی به مزار یحیی بن زید (علیه السلام) شهرت دارد. ساختمان بنا متعلق به قرن دهم هجری است. یحیی مدفون در بقعه میامی مشهد، پسر برادر یحیی بن زید (علیه السلام) است.
ضریحی زیبا و آراسته سه متر درازا، دو متر پهنا و سه متر بلندا تا بالای شعر نبشته دارد و برجستگی گنبدی آن نیز یک چهارم متر با بریدگی نازکانه ای که از چهار سو، آن را در بر گرفته است و از همه سو پنجره های ریزی دارد که پشت آن شیشه، جاسازی شده به گونه ای که سنگ گور که در زیر شال ابریشمین ارزنده ای جای دارد، دیده می شود و دو لایه نورانی و قرآن، کتاب نور بر روی آن نهاده است. گنبد این آرامگاه، دو پوشته: دو پوسته است. بلندی گنبد زیرین از کشف آرامگاه نزدیک به 15 متر و بلندی گنبد بیرونی 25 متر و دو روی دو پوشش از یکدیگر نزدیک به 6 متر است. در گرداگرد گنبد بیرونی، در دو متری بلندای ساقه از بالای بام بر روی دو ردیف کاشی سوره خجسته هل اتی (س76) نوشته شده.
بر سردرب مزار سنگ نبشته ای قرار دارد که نوشته آن چنین است:
امامزاده برحق یحیی بن حسین ذوالدمعه بن زید شهید بن امام زین العابدین (علیه السلام). ذی القعده سنه سبع و ثلاثین و تسعماه (=937 ق).
در شجره الاولیا تألیف سیداحمد بن محمدالحسینی هم عصر سیدبحرالعلوم درباره این شخصیت چنین آمده است: یحیی بن الحسین سیدجلیل که بعد از پدرش شیخ اهل خود بود و اولاد و اعقابش بسیارند و پسری داشت موسوم به عمر که رئیس قوم بود. عمر را دو پسر یحیی نام بود یکی در ایام مستعین در کوفه خروج کرده و کشته شد و در اعقاب ایشان علما و رئیسا و محدثان و امامان زیدیه بسیار بودند در بیشتر بلاد اسلام. یکی از آرامگاههای بلند پایه و نامدار خراسان رضوی مشهد که مردم آن را به راستی پذیرفته و بدان دل بسته اند امامزاده یحیی بن حسین ذوالدمعه بن زید شهید فرزند دشمن ستیز و بلند آوازه علی بن حسین (علیه السلام) است که در روستای میامی 60 کیلومتری شمال خاوری مشهد توس بخش رضویه جای دارد. پس از کشته شدن زیدبن علی (علیه السلام) و یحیی بن زیاد خیزشی میان علویان پا گرفت که به جنبش زیدیه نام بردار است. با کشته شدن این دو به دست فرمانروایان ستم، جنبش فرزندان علی بن حسین (علیه السلام) روز به روز پیچیده تر و ستیزجویانه تر می شد و در برابر امویان با سرسختی بیشتر پیگیر و بنیادکن در پی جلوگیری ازآن بودند و بپاخاستگان علوی را که از حق خویش بهره می جستند به خاک و خون می کشیدند.
امامزاده یحیی مدفون در بقعه میامی مشهد، پسر برادر یحیی بن زید (علیه السلام) قهرمان است. یحیی سیدی جلیل و راوی حدیث بود و از پدرخود حسین ذوالدمعه و عموهای خود عیسی و محمد فرزندان زید شهید (علیه السلام) و از امام کاظم (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) و از اسماعیل و احمد پسران امام کاظم (علیه السلام) روایت می کرد. اکثر علمای رجال یحیی را از اصحاب امام کاظم (علیه السلام) بر شمرده و قایل بر این هستند که وی مذهب واقفیه داشته است. وی حافظ قرآن بوده، ایشان سیدی بزرگوار، مهتر مهتران، شیخ عترت، ابومحمد یحیی زباره که مدتی سرپرستی اتحادیه سادات و ریاست آن را برعهده داشته است.
امامزاده یحیی (علیه السلام) یکی از فرزندان زید شهید و از نوادگان امام سجاد (علیه السلام) است که در سال 107 هـ.ق دیده به جهان گشودند؛ اما در اوایل سلطنت ولید ابن یزید ابن عبدالملک خروج کرد. به جهت نهی از منکر و دفع ظلم شایعه اموری و در بیلان کار در سال 125 هـ.ق در سن 18 سالگی و چهار سال بعد از شهادت پدر بزرگوارش به شهادت رسید و چون پدر بزرگوارش شهید شد و یحیی (علیه السلام) از کار دفن نصربن سیار مسلم ابن اجود را با هشت هزار سوار، سوار شامی و غیر شامی به جنگ با یحیی (علیه السلام) فرستاد، یحیی سه شبانه روز با ایشان رزم کرد تا آنکه لشکرش کشته شد و در پایان تیری بر پیشانی یحیی رسید و از پا درآمد و شهید گردید و سرش را از بدن جدا نمودند و برای نصربن سیار فرستادند و نصر پدر فارغ گردید؛ اصحاب و اعوان زید متفرق گردیدند. با یحیی (علیه السلام) باقی نماند جز 10 نفر. لاجرم یحیی (علیه السلام) شبانه از کوفه بیرون شد و به جانب نینوا رفت و از آنجا حرکت کردند بسوی مدائن و مدائن در آن وقت در طریق خراسان بود. دلایل مدفون بودن یحیی بن زید در این بقعه فقط در افواه و السنه مردم جاری است و این ادعا شاید از باب هجرت یحیی بعد از شهادت پدر به خراسان بوده باشد.
آستان مقدس امامزاده یحیی (علیه السلام) در شهرستان مشهد، بخش رضویه، 50 کیلومتری شمال شرقی مشهد و در 38 کیلومتری شمال شهر رضویه در جوار روستای قدیمی به نام میامی یا میمه قرار دارد.
بنابر اسناد مکتوب روستا میامی حداقل از دوران تیموریان رونق داشته و در جغرافیای تاریخی حافظ ابرو، وقف نامه گوهرشاد به سال 829 ق و کتیبه مدرسه نواب به تاریخ 1090 ق به آن اشاره شده است. افزون بر این نوشته های سنگ مزار گورستان قدیمی روستای میامی نیز در معرفی نام متوفی در تعدادی ازآنها به میمدی ختم می شده که یکی از این سنگ قبرها متعلق به خواجه نعیم الدین بن خواجه نظام الدین احمد میمدی متوفی به تاریخ 923 ق بوده است. در 15 فرسنگی مشهد مقدس و در یک کیلومتری از قریه میامی آرامگاهی با صولت در دامنه کوهی نورافشانی می کند که به مزار یحیی بن زید (علیه السلام) شهرت دارد و از پایین آن چشمه آب شیرینی جریان دارد. ساختمان بنا متعلق به قرن دهم هجری است و در اطراف بقعه قبوری با سنگ های سیاه بلند به ارتفاع قریب سه متر بوده که بر آن اسامی امامان شعیه و نام مدفونین به خط نسخ زیبایی نگاشته شده است. در مجاورت بقعه امکانات رفاهی از قبیل مسافرخانه، محل اسکان موقت زائرین، فروشگاه و پارک احداث شده است.
گنبدی که اکنون بر فراز آرامگاه جای دارد، نشان دهنده این است که سال های بسیاری بر آن گذشته ولی آشکار نیست که در چه سال و سده ای ساخته شده است، گنبد این آرامگاه دو پوشه و با توجه به ساختار امامزاده به سده های دهم و یازدهم عهد صفوی می رسد.
این بقعه دارای ضریح زیبا و آراسته است که سه متر طول، دو متر پهنا و سه متر بلندا تا بالای شعر نبشته دارد و برجستگی گنبدی آن نیز یک چهارم متر با بریدگی نازکانه ای که پشت آن شیشه، جاسازی شده به گونه ای که سنگ قبر که در زیر شال ابریشمین ارزنده ای جای دارد دیده می شود و دو لاله نورانی و قرآن کتاب نور بر روی آن نهاده شده است.
