حقيقت‏شب قدر

حقيقت‏شب قدر
معنا و ماهيت‏حقيقى شب قدر چيست؟
«قدر» در لغت‏به معناى اندازه و اندازه‏گيرى است . (1) «تقدير» نيز به معناى اندازه‏گيرى و تعيين است . (2) اما معناى اصطلاحى «قدر» ، عبارت است از ويژگى هستى و وجود هر چيز و چگونگى آفرينش آن (3) به عبارت ديگر، اندازه و محدوده وجودى هر چيز، «قدر» نام دارد . (4)
بنابر ديدگاه حكمت الهى، در نظام آفرينش، هر چيزى اندازه‏اى خاص دارد و هيچ چيزى بى‏حساب و كتاب نيست . جهان حساب و كتاب دارد و بر اساس نظم رياضى تنظيم شده، گذشته، حال و آينده آن با هم ارتباط دارند .
استاد مطهرى در تعريف قدر مى‏فرمايد: «... قدر به معناى اندازه و تعيين است ... حوادث جهان ... از آن جهت كه حدود و اندازه و موقعيت مكانى و زمانى آنها تعيين شده است، مقدور به تقدير الهى است‏» (5) . پس در يك كلام، «قدر» به معناى ويژگى‏هاى طبيعى و جسمانى چيزهاست كه شامل شكل حدود، طول، عرض و موقعيت‏هاى مكانى و زمانى آنها مى‏گردد و تمام موجودات مادى و طبيعى را در بر مى‏گيرد .
اين معنا از روايات استفاده مى‏شود; چنان كه در روايتى از امام رضا (ع) پرسيده شد: معناى قدر چيست؟ امام (ع) فرمود: «تقدير الشى‏ء، طوله و عرضه‏» ; «اندازه‏گيرى هر چيز اعم از طول و عرض آن است‏» (6) و در روايت ديگر، اين امام بزرگوار در معناى قدر فرمود: «اندازه هر چيز اعم از طول وعرض و بقاى آن است‏» . (7)
بنابراين، معناى تقدير الهى اين است كه در جهان مادى، آفريده‏ها از حيث هستى و آثار و ويژگى‏هايشان محدوده‏اى خاص دارند . اين محدوده با امورى خاص مرتبط است; امورى كه علت‏ها و شرايط آنها هستند و به دليل اختلاف علل و شرايط، هستى، آثار و ويژگى‏هاى موجودات مادى نيز متفاوت است . هر موجود مادى به وسيله قالب‏هايى از داخل و خارج، اندازه‏گيرى و قالب‏گيرى مى‏شود . اين قالب، حدود، يعنى طول، عرض، شكل، رنگ، موقعيت مكانى و زمانى و ساير عوارض و ويژگى‏هاى مادى آن به شمار مى‏آيد . پس معناى تقدير الهى در موجودات مادى، يعنى هدايت آنها به سوى مسير هستى‏شان است كه براى آنها مقدر گرديده است و در آن قالب‏گيرى شده‏اند . (8)
اما تعبير فلسفى قدر، اصل عليت است . «اصل عليت همان پيوند ضرورى و قطعى حوادث با يكديگر و اين كه هر حادثه‏اى تحتم و قطعيت ضرورى و قطعى خود و نيز تقدر و خصوصيات وجودى خود را از امرى يا امورى مقدم بر خود گرفته است . (9) اصل عليت عمومى و نظام اسباب و مسببات بر جهان و جميع وقايع و حوادث جهان حكم‏فرماست و هر حادثى، ضرورت و قطعيت وجود خود و نيز شكل و خصوصيت زمانى و مكانى و ساير خصوصيات وجودى‏اش را از علل متقدمه خود كسب كرده است و يك پيوند ناگسستى ميان گذشته و حال و استقبال ميان هر موجودى و علل متقدمه او هست‏» . (10)
اما علل موجودات مادى تركيبى، فاعل و ماده و شرايط و عدم مانع است كه هر يك تاثير خاص بر آن دارند و مجموع اين تاثيرها، قالب وجودى خاصى را شكل مى‏دهند . اگر تمام اين علل و شرايط و عدم مانع، كنار هم گرد آيند، علت تامه ساخته مى‏شود و معلول خود را ضرورت و وجود مى‏دهد كه از آن در متون دينى به «قضاى الهى‏» تعبير مى‏شود . اما هر موجودى با توجه به علل و شرايط خود قالبى خاص دارد كه عوارض و ويژگى‏هاى وجودى‏اش را مى‏سازد و در متون دينى از آن به «قدر الهى‏» تعبير مى‏شود .
با روشن شدن معناى قدر، امكان فهم حقيقت‏شب قدر نيز ميسر مى‏شود . شب قدر شبى است كه همه مقدرات تقدير مى‏گردد و قالب معين و اندازه خاص هر پديده، روشن و اندازه‏گيرى مى‏شود .
به عبارت روشن‏تر، شب قدر يكى از شب‏هاى دهه آخر ماه رمضان است . طبق روايات ما، يكى از شب‏هاى نوزدهم يا بيست و يكم و به احتمال زيادتر، بيست و سوم ماه مبارك رمضان، است . (11) در اين شب - كه شب نزول قرآن به شمار مى‏آيد - امور خير و شر مردم و ولادت، مرگ، روزى، حج، طاعت، گناه و خلاصه هر حادثه‏اى كه در طول سال واقع مى‏شود، تقدير مى‏گردد . (12) شب قدر هميشه و هر سال تكرار مى‏شود . عبادت در آن شب، فضيلت فراوان دارد و در نيكويى سرنوشت‏يك ساله بسيار مؤثر است . (13) در اين شب تمام حوادث سال آينده به امام هر زمان ارائه مى‏شود و وى از سرنوشت‏خود و ديگران با خبر مى‏گردد . امام باقر (ع) مى‏فرمايد: «انه ينزل فى ليله القدر الى ولى الامر تفسير الامور سنه سنه، يؤمر فى امر نفسه بكذا و كذا و فى امر الناس بكذا و كذا; در شب قدر به‏ولى امر (امام هر زمان) تفسير كارها و حوادث نازل مى‏شود و وى درباره خويش و ديگر مردمان مامور به دستورهايى مى‏شود» . (14)
پس شب قدر شبى است كه:
1 . قرآن در آن نازل شده است .
2 . حوادث سال آينده در آن تقدير مى‏شود .
3 . اين حوادث بر امام زمان - روحى فداه - عرضه و آن حضرت مامور به كارهايى مى‏گردد . بنابراين، مى‏توان گفت‏شب قدر، شب تقدير و شب اندازه‏گيرى و شب تعيين حوادث جهان ماده است . اين مطلب مطابق آيات قرآنى نيز مى‏باشد; زيرا در آيه 185 سوره مباركه «بقره‏» مى‏فرمايد: «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن‏» ; ماه رمضان كه در آن قرآن‏نازل شده است‏» . طبق اين آيه، نزول قرآن (نزول دفعى) در ماه رمضان بوده است . و در آيات 3 - 5 سوره مباركه دخان مى‏فرمايد: «انا انزلناه في ليله مباركه انا كنا منذرين فيها يفرق كل امر حكيم امرا من عندنا انا كنا مرسلين‏» اين آيه نيز تصريح دارد كه نزول [دفعى] قرآن در يك شب بوده است كه از آن به شب مبارك تعبير شده است . همچنين در سوره مباركه قدر تصريح شده است كه قرآن در شب قدر نازل شده است .
پس با جمع آيات سه گانه بالا روشن مى‏شود:
1 . قرآن در ماه رمضان نازل شده است .
2 . قرآن در شبى مبارك از شب‏هاى ماه مبارك رمضان نازل شده است .
3 . اين شب، در قرآن شب قدر نام دارد .
4 . ويژگى خاص اين شب بر حسب آيات سوره مباركه دخان دو امر است:
الف . نزول قرآن .
ب . هر امر حكيمى در آن شب مبارك جدا مى‏گردد .
اما سوره مباركه قدر كه به منزله شرح و تفسير آيات سوره مباركه «دخان‏» است، شش ويژگى براى شب قدر مى‏شمارد:
الف . شب نزول قرآن است (انا انزلناه في ليله القدر) .
ب . اين شب، شبى ناشناخته است و اين ناشناختگى به دليل عظمت آن شب است (و ما ادراك ما ليله القدر) .
ج . شب قدر از هزار ماه بهتر است . (ليله القدر خير من الف شهر) .
د . در اين شب مبارك، ملائكه و روح با اجازه پروردگار عالميان نازل مى‏شوند (تنزل الملائكه و الروح فيها باذن ربهم) و روايات تصريح دارند كه آنها بر قلب امام هر زمان نازل مى‏شوند .
ه . اين نزول براى تحقق هر امرى است كه در سوره «دخان‏» بدان اشاره رفت (من كل امر) و اين نزول - كه مساوى با رحمت‏خاصه الهى‏بر مومنان شب زنده دار است - تا طلوع فجر ادامه دارد (سلام هي حتى مطلع الفجر) .
و . شب قدر، شب تقدير و اندازه‏گيرى است; زيرا در اين سوره - كه تنها پنج آيه دارد - سه بار «ليله القدر» تكرار شده است و اين نشانه اهتمام ويژه قرآن به مسئله اندازه‏گيرى در آن شب خاص است . مرحوم كلينى در كافى از امام باقر (ع) نقل مى‏كند كه آن حضرت در جواب معناى آيه «انا انزلناه في ليله مباركه‏» فرمودند: «آرى شب قدر، شبى است كه همه ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجديد مى‏شود . شبى كه قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبى است كه خداى تعالى درباره‏اش فرموده است: «فيها يفرق كل امر حكيم; در آن شب هر، امرى با حكمت، متعين و ممتاز مى‏گردد» . آن گاه فرمود: «در شب قدر، هر حادثه‏اى كه بايد در طول آن سال واقع گردد، تقدير مى‏شود; خير و شر، طاعت و معصيت و فرزندى كه قرار است متولد شود يا اجلى كه قرار است فرارسد يا رزقى كه قرار است‏برسد و ...» . (15)

پى‏نوشت:
1 . قاموس قرآن، سيد على اكبر قرشى، ج‏5، ص 246 و 247
2 . همان، ص 248 .
3 . الميزان، سيد محمد حسين طباطبايى، ج‏12 ص 150 و 151 .
4 . همان، ج‏19، ص 101 .
5 . انسان و سرنوشت، شهيد مطهرى، ص 52 .
6 . المحاسن البرقى، ج‏1، ص 244 .
7 . بحار الانوار، ج‏5، ص 122 .
8 . الميزان، ج‏19، ص 101 - 103
9 . انسان و سرنوشت، ص 53
10 . همان، ص 55 و 56
11 . اقبال الاعمال، سيد بن طاووس، تحقيق و تصحيح جواد قيومى اصفهانى، ج‏1، ص 312 و 313 و 374 و 375
12 . الكافى، كلينى، ج‏4، ص 157
13 . المراقبات، ملكى تبريزى، ص، 237 - 252
14 . الكافى، ج‏1، ص 248
15 . الميزان فى تفسير القرآن ج: 20 ص: 382; بحث روايى ذيل سوره مباركه قدر .
* سيد سعيد لواسانى