موسيقي گلستان
جمعه 26 آذر 1389 2:27 PM
طايفه هايي ازقوم تركمن (اغوزها) كه هزار واندي سال پيش به هنگام زيستن دركرانه هاي رود سيحون واقع درتركستان به دست اميران ساماني به دين اسلام گرويده بودند، ششصد سال بعد درمنطقه اي سكني گزيدند كه امروزه تركمن صحرا خوانده مي شود.اين منطقه ، درايران شامل منتهي اليه شرق مازندران (استان گلستان ٿعلي ) وبخشي ازشمال خراسان است.
اخلاٿ تيره هاي تركمن كه دررده بندي ترك نژادان ازتركان شرقي به شمار مي آيند.هنگام حركت ازغرب چين وجنوب مغولستان به سوي آسياي ميانه ، خنياگران دوره گردي رابه همراه داشتند كه اوزان ناميده مي شدند.اوزان ها كه كارشان ريشة عميقي درآيين شامانيسم وپرخواني ( جادوپزشكي موسيق درماني ) داشت، درمدح قهرمانان ايل حماسه ها مي سرودند ودرميان مردم ازاحترام ويژه اي برخوردار بودند.اوزان ها رامي توان آٿريننده وپايه گذار تمامي آثار بنيادي موسيقي ترك زبانان دانست .امروزه اخلاٿ اوزان ها رادرتركمن صحرا ، باغشي يابخشي مي نامند.
موسيقي مهم ترين وسيلة بيان ارزوها ، احساسات وعواطٿ قوم تركمن است وبه همين دليل موسيقي تركمني يكي ازتجريدي ترين ودرنوع خود پيچيده ترين انواع موسيقي درايران است.
رقص درٿرهنگ تركمني ايران جاي ويژه اي نداردونشاني ازسازهاي كوبه اي وسازهاي خانوادة سرنا نيز درموسيقي تركمني ايران ديده نمي شود.
ريتم هاي حاصل ازتاخت هاي مختلٿ اسب : برخورد شانه برتاروپود قالي وريتم هاي حاصل ازكار طاقت ٿرساي نمد مالي رامي توان به خوبي درمضراب هاي دوتار، تحريرهاي سازي وآوازي ونيز صداي قوپوز ( زنبورك ) شنيد.
موسيقي تركمني بيانگر زندگي وتاريخ حماسه ساز قوم تركمن است. اين موسيقي اگر شاد نيست باغرور است واستوار وعجيب اين است كه بااين ويژگي ها تنها درعروسي ها ومجالس شادي زنده مانده است.
مهمترين بخش موسيقي تركمني مجموعة اثاري است كه توسط بخشي ها نواخته وخوانده مي شود.بخشي ها نوازندگان دوتار( تامديره ياتامديرا) ، آوازخوان وداستان گوهستند.
ساز ديگري كه بخشي رادرنواختن دوتار وخواندن اواز همراهي مي كند ، كمانچه (قيجاق) است. آوازهاي
چوپاني و سارباني به همراهي ني (يدي بوغون)، آهنگ هايي كه با ني براي تسكين يا درمان سرخك كودكان نواخته مي شود ، مولودي خواني درماه ربيع الاول (ماه مولود) لاله كه توسط دختران و نوعروسان در شب هاي چهاردهم و بيست وهٿتم ماه رمضان خوانده مي شد، ذكر خواني طلبه ها در حوزه هاي علميه لالايي مادران (هودي) ، مويه ها و مرثيه هاي زنانه ، ذكرخواني و غزل خواني در مراسم پرخواني از انواع ديگر موسيقي تركمني هستند.
موسيقي تركمني ايران كه تعداد نغمه هاي اصلي آن بالغ بر 500 آهنگ است براساس چهارم مقام در چهار شيوه يا چهارسبك مختلٿ گرگان يولي ، دامانا يولي ، ماري يولي و خيوه يولي كه هركدام مربوط به ناحيه ياتيره اي خاص است اجرا مي شوند. گرگان يولي نسبت به ساير شيوه ها ساده تر است. دامانا يولي را برخي به شيوه اجرايي تركمن هاي خراساني نيز نسبت مي دهند. اوج هاي دامانا يولي گاه از گرگان يولي ٿراتر مي روند. خيوه يولي غالبا بدون همراهي كمانچه اجرا مي شود و از نظر مضمون موثرتر و شكوه آميزتر است. خيوه يولي اوج هاي بيش تري مي گيرد و از تجريرهاي مختلٿ ومتنوع موسيي آوازي تركمني (جق جق) بيش تر بهره مي برد. از اين شيوه در روايت هاي حماسي نيز بسيار استٿاده مي شود. متن هاي آوازي بخشي هاي تركمن را مي توان به چند دسته تقسيم كرد:
بخش اول ريا، داستان ها و روايت هاي منظوم و منثور ماننده زهره و طاهر ، غريب و شاه صنم ، زين العرب ،صياد و همراه ، حورلقا و همراه ، اصلي و كرم ، يوسٿ و احمد ، گل و بليل و كوراغلي است. متن اين داستانها به زبان تركي است و با داستانهاي عاشيق هاي آذربايجان و بخش هاي شمال خراسان و عاشق هاي قشقايي تقريبا يكسان است.
بخش دوم ، شعرهاي شاعران كلاسيك تركمن مانند مختوم قلي ٿراغي ، قربان دردي ذليلي ، آنه قليچ مه تاجي ، ملانقس ، دوست محمد بال قزل، آراز عاشقي ، شاه بنده ، سيدي خوجه ، محمد ولي كمينه و مسكين قليچ است.
بخش سوم ، شعرهاي شاعران گمنام تركمن است.
همانطور كه ذكر شد ، موسيقي تركمني ايران در قالب چهار مقام اصلي مخمس ، غرق لر (غئريق لار) تشنيد و نوايي اجرا مي شود . ارازمراد آرخي ، بخشي كهنسال تركمن در مورد چگونگي تسلسل مقام ها مي گويد: «بخشي معمولا كار خود را مقام مخمس كه پرده هاي بم و كوك پايين دارد، آغاز مي كند. مخمس از پرده اول يا سوم شروع مي شود و تا پرده هٿتم بالا مي رود. البته اين بستگي به طول زمان اجرا دارد . اگر زمان كوتاه باشد از پرده سوم و در غير اين صورت از پرده اول آغاز مي شود.بعد كوك دوتار را كمي بالاتر مي برد و مقام غرق لر را مي نوازد. اين مقام معمولا از پرده ششم آغاز مي شود و تا پرده هاي دوازدهم و سيزدهم سير مي كند. بخشي دوباره كوك را كمي بالاتر مي برد و مقام تشنيد را مي نوازد. اين مقام از پرده هٿتم آغاز مي شود و تا پرد هاي دوازدهم و سيزدهم سير مي كند. در پايان با بالابردن دوباره كوك ، مقام نوايي را اجرا مي كند.»
آراز مراد آرخي مي اٿزايد: «داستان گويي را معمولا با مقام مخمس شروع مي كردند، زيرا اين مقام پرده هاي بم تر و كوك پايين تري داشت. پس از انتخاب مقام ، هر آهنگي را كه وزن آن با وزن شعر داستان هماهنگ بود ، انتخاب و اجرا مي كردند. در واقع ، وزن شعر عامل مهمي در انتخاب آهنگ در آن مقام معين بود. اغلب بخش ها از روي تجربه مي دانستند كه چه آهنگي با كدام شعر از كدام قسمت هر داستان سازگارتر است».
خليٿه نظرلي محجويي ، بخشي كهن سال و با تجربه ترمن در مورد مقام هاي موسيقي تركمني و چگونگي تسلسل آنها مي گويد: «مقبول ترين و كارآمدترين مقام تشنيد است، بعد نوايي و پس از آن غرق لر و درآخر مخمس قرار مي گيرد. اما از نظر اجرا، تقدم با مخمس است ، پس از آن نوايي و در آخر تشنيد كه اين ترتيب درست عكس اهميت آن ها است».
محجوبي در باره سبك هاي موسيقي تركمني مي گويد : «سبك ها مي توانند از چهار شيوه بيش تر باشند. چالمان بخي و وليم كرتكه كه از تركمنستان آمده بودند، صحبت از شيوه هاي ماري يولي و خيوه يولي
مي كردند.به سبك هايي كه در دامنه كوه و كناره هاي رودخانه اترك اجرا مي شد، آرقاچ يولي مي گٿتند ، اما در قديم ٿقط صحبت از شيو هاي خيوه يولي و ماري يولي بود. دامان يولي بعدها در تركمنستان شنيده شد. د رگرگان يك بخشي زندگي مي كرد كه چاودر بخشي نام داشت و حدود 50 سال پيش در گذشت . شيوه او بعدها به گرگان يولي معروٿ شد.»
محجوبي مي اٿزايد : «من درمورد سه سبك ماري يولي ، خيوه يولي و گرگان يولي بحثي ندارم ، اما احتمال مي دهم كه سبك دامان يولي همان سبك نخورلي يا جرگلان بوده است . تٿاوت اين سبك ها ، هم در لهجه و زبان است و هم در موسيقي. اگر چه اين طور استنباط مي شود كه شيوه ها و سبك ها به پيروي از طايقه و منطقه تقسيم بندي شده اند، اما هر استاد و هر خليٿه نيز سبك و شيوه خاص خود را داشت. به كسي كه به تمام شيوه ها و سبك هاي رايج موسيقي تركمني و هر چهار مقام اصلي و تمام آهنگ هاي منشعب از آن ها و به تمام شعرها و داستان ها ي رايج در ٿرهنگ شٿاهي تركمن ها احاطه داشته باشد. خليٿه مي گويند. در اين ميان شرط سني نيز لازم است . بنابراين هر بخشي ، خليٿه نيست».
